تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– تالاس اعا، «ساياسي رەپرەسسيا تاقىرىبى ءجىتى زەرتتەلمەگەن» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. دەسەك تە، كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل تاقىرىپتى قولىنا العان جاس ماماندار دا بار كورىنەدى. ءبىزدىڭ وسى زەرتتەۋشىلەرىمىز بۇل تاقىرىپتىڭ بەتىندە عانا قالقىپ جۇرگەن جوق پا؟
– بۇل تاقىرىپ مۇلدە زەرتتەلمەدى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت. العاشقىسى لەنيننىڭ ءتىرى كەزىندە پانتۇركيزم يدەياسىن جاقتاۋشىلار دەپ ايىپ تاعىلىپ، بۇل كەيىننەن الاش زيالىلارىن قۋدالاۋعا ۇلاستى. ودان كەيىن «شىلدىق» دەگەندى ويلاپ شىعاردى. «رىسقۇلوۆشىلدىق»، «قوجانوۆشىلدىق»، «سادۋاقاسوۆشىلدىق» دەگەن سياقتى. تاريحشىلار بۇلاردىڭ بارلىعىن ءبىرشاما زەرتتەدى. بىراق ءالى دە بولسا اشىلماي جاتقان تۇستار بارشىلىق. ول – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جاتقان تەرگەۋ ماتەريالدارى. بۇلار – ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ءۇشىن، ولاردىڭ كەلەر ۇرپاققا جازىپ قالدىراتىن تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى مالىمەتتەر. احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاشورداشىلار بۋتىركا تۇرمەسىندە وتىردى. وراز يساەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋدە اتىلدى، ولاردىڭ تەرگەۋلەرى تۇگەلدەي سول رەسەي استاناسىندا ساقتاۋلى.
– بۇل قۇندى ماتەريالداردى الۋعا مۇمكىنشىلىك جوق پا؟

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– تالاس اعا، «ساياسي رەپرەسسيا تاقىرىبى ءجىتى زەرتتەلمەگەن» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. دەسەك تە، كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل تاقىرىپتى قولىنا العان جاس ماماندار دا بار كورىنەدى. ءبىزدىڭ وسى زەرتتەۋشىلەرىمىز بۇل تاقىرىپتىڭ بەتىندە عانا قالقىپ جۇرگەن جوق پا؟
– بۇل تاقىرىپ مۇلدە زەرتتەلمەدى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت. العاشقىسى لەنيننىڭ ءتىرى كەزىندە پانتۇركيزم يدەياسىن جاقتاۋشىلار دەپ ايىپ تاعىلىپ، بۇل كەيىننەن الاش زيالىلارىن قۋدالاۋعا ۇلاستى. ودان كەيىن «شىلدىق» دەگەندى ويلاپ شىعاردى. «رىسقۇلوۆشىلدىق»، «قوجانوۆشىلدىق»، «سادۋاقاسوۆشىلدىق» دەگەن سياقتى. تاريحشىلار بۇلاردىڭ بارلىعىن ءبىرشاما زەرتتەدى. بىراق ءالى دە بولسا اشىلماي جاتقان تۇستار بارشىلىق. ول – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جاتقان تەرگەۋ ماتەريالدارى. بۇلار – ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ءۇشىن، ولاردىڭ كەلەر ۇرپاققا جازىپ قالدىراتىن تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى مالىمەتتەر. احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاشورداشىلار بۋتىركا تۇرمەسىندە وتىردى. وراز يساەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋدە اتىلدى، ولاردىڭ تەرگەۋلەرى تۇگەلدەي سول رەسەي استاناسىندا ساقتاۋلى.
– بۇل قۇندى ماتەريالداردى الۋعا مۇمكىنشىلىك جوق پا؟
– تەرگەۋ ماتەريالدارى بىرنەشە تومنان تۇرادى. ونى بارىپ قاراۋ كەرەك شىعار. ارينە، الدىرۋعا دا بولادى، وعان ۇقك-ءنىڭ قۇزىرەتى ابدەن جەتەدى. سونىمەن قاتار سول ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىندا دا ءبىراز تەرگەۋ ماتەريالدارى بار. مىنە، وسى قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت. وسى تاقىرىپتارمەن جۇمىس ىستەۋگە دايىن جاستار جوق ەمەس، الايدا ماتەريالداردى قولعا ءتۇسىرۋ وڭايعا تۇسپەيدى. كەزىندە مەن قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ سەناتى قۇرامىندا بولعاندا ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىنا كىردىم. سول جەردەگى قىزمەتكەرلەر: «تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسى بار ادامدار مەن كونتسلاگەردە بولعان ازاماتتاردىڭ تەرگەۋلەرى بىزدە جوق»، – دەدى. كەيىننەن باسقا كوميسسيانىڭ قۇرامىمەن بارعانىمدا، تەرگەۋ ىستەرى ماتەريالدارىنىڭ كوپ ەكەنىن كوزىم شالدى. بىراق ول قۇجاتتار عالىمدارعا بەرىلمەي وتىر. زامان وزگەردى عوي، سونشالىقتى قۇپيالاندىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ارى-بەرىدەن سوڭ قازىر ەشكىم 20-30 جىلدارداعى ساياسي قىلمىستار ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. سول سياقتى ۇقك دە وگپۋ-دىڭ جاساعان قياناتتارىنا جاۋاپ بەرمەيدى. بىردە اسپيرانتىما تاقىرىپ رەتىندە بەكىتىپ، اتىلعان 18 حالىق كوميسسارىنىڭ ءبىرى، ەگىنشىلىك سالاسىنا جاۋاپتى بولعان نىعمەت سىرعابەكوۆتىڭ تەرگەۋ قۇجاتتارىن الۋعا بارعانبىز. وزىمىزبەن بىرگە ول كىسىنىڭ قىزى روللان نىعمەتوۆانى دا ەرتىپ الدىق. جەكە ىسقاعازدارى قولىمىزعا تيگەنىن قايتەيىك، قۇجاتتاردىڭ كەيبىر بەتتەرىن ءبىر-بىرىنە جەلىمدەپ تاستاعان. «مىنانى اشۋ كەرەك قوي» دەسەك، ۇقك قىزمەتكەرلەرى: «ول بەتتەردە زيالىلار ءبىرىن-ءبىرى جامانداعان، قارالاعان»، – دەيدى. ونى ۇرىپ-سوعىپ، زورلىق كورسەتىپ جازعىزىپ العانىن بارلىعى بىلەدى. سوندىقتان قۇجاتتاردى تىقپالاپ، تاريحتى بۇرمالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. سونداي-اق بۇرىنعى پارتيانىڭ وك-ءنىڭ ءارحيۆى بولعان قازىرگى پرەزيدەنت مۇراعاتى بار. كەزىندە وگپۋ ورتالىق كوميتەتكە قانشا ادامعا قاتىستى ءىس قوزعاپ، قانشا ادامدى اتقانى جايىندا ەسەپ بەرىپ وتىرعان. قازىر سول ەسەپتەر پرەزيدەنت مۇراعاتىندا وگپۋ-دىڭ ارنايى قورلارى بولىپ ساقتالعان. الايدا ول قۇجاتتاردى دا الا المايسىز. قازاقتىڭ تاريحىن جازۋدا، مىنە، وسىنداي ولقىلىقتار بار. وگپۋ-دىڭ رەسمي تىركەگەن 372 كوتەرىلىسى بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. وك-ءنىڭ تاپسىرماسىمەن ءالىبي جانگەلدين، ساكەن سەيفۋللين جانە كوميسسيانىڭ حاتشىسى رەتىندە عابيت مۇسىرەپوۆ قاراقۇم كوتەرىلىسشىلەرىنە جىبەرىلەدى. بيلىك ولار ارقىلى بۋىرقانعان حالىققا مىناداي ۋادە-سالەمدەمەسىن جەتكىزەدى: قارۋىن تاستاپ، اۋىلدارىنا قايتقاندارعا ەشقانداي قۋدالاۋ بولمايدى، قايتا ولارعا جاعداي جاسالادى. الەكەڭدەر حالىققا ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ اپتىعىن باسادى. الايدا كوتەرىلىسشىلەر قىردى اسا بەرگەندە وگپۋ-دىڭ اسكەرى ولارعا وق جاۋدىرىپ، قىناداي قىرىپ تاستايدى. مۇنى جانگەلدين، سەيفۋللين، مۇسىرەپوۆتەر بىلمەيدى. الماتىعا كەلگەن سوڭ بۇل وقيعادان حاباردار بولعان الەكەڭ گولوششەكينگە نارازىلىق بىلدىرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ باسى ءبىراز داۋعا قالادى. بۇل دا ۇلكەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن عوي. بىراق 37 جىلعى رەپرەسسيامەن سالىستىرعاندا، مۇنداي ساياسي ساتقىندىقتار تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى.
– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زۇلماتىنان جاپا شەككەندەر مەن قۇربان بولعانداردىڭ جالپى سانى قانشا؟
– ەندى ءاربىر كەزەڭدە اتىلعاندار وتە كوپ. 1937-1938 جىلدارى ەڭ ۇلكەن تەررور ورىن الدى. وسى جىلدارى 50 مىڭنان اسا ازامات قۇربان بولدى. باي-قۇلاقتاردى جازالاۋدا – 200 مىڭ، ونىڭ الدىنداعى تۇرىكشىلدىك، قازاق ۇلتشىلدىعىن ايىپتاۋ، دەپورتاتسيا، سونىمەن قاتار 50 جىلعى قۋعىن كورگەندەر بار. وسىلاردىڭ سانى ءالى دە بولسا ناقتى ەمەس. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەگەن – وتە ۇلكەن ماسەلە. ەگەر جەلتوقسان وقيعاسىن قوساتىن بولساق، بارلىعى 500 مىڭنان كەم ەمەس. بۇلاردىڭ قاتارىنا اشتىقتان قىرىلعان 2 ميلليوننان استام قازاقتى قوسىپ وتىرعان جوقپىن. اسىلىندا، تىكەلەي 58-ءىنشى، 107-ءىنشى، 111-باپتارمەن كىنا تاعىلعاندار مەن «سوتسياليستىك مەنشىككە قول سۇقتى» دەپ ايىپتى بولعاندار عانا ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعاندار دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، اشتىقتان كوز جۇمعانداردى ساياسي قۋعىن كورگەندەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا بولمايدى.
– بىراق قازاقتاردىڭ بايلىعى بولعان ءتورت تۇلىگى جۇتتان قىرىلىپ قالعان جوق قوي. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، اشتىقتىڭ ءوزى سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان بولعان جوق پا؟
– بۇل، نەگىزىندە، كەڭەستىك بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك شارۋاشىلىقتاعى رەفورماسىنىڭ شيكىلىگىنەن شىقتى. ەگەر ەت دايىنداۋ ناۋقانى بولماعاندا، قازاق دالاسىندا اشتىق بولماس ەدى. ەت ناۋقانى يندۋستريالاندىرۋ كەزىندە باستالدى. ول كەزدە ماسكەۋ، پەتەربور سياقتى ۇلكەن-ۇلكەن قالالار مەن قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى بولىگىن ەتپەن، قازاقتاردىڭ مالدارىمەن قامتاماسىز ەتتى. نەگىزى، كەز كەلگەن ەلدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دەپ بەلگىلى ءبىر باپپەن ايىپتالعانداردى اتايدى. سوندىقتان اشتىقتى ۋكراينا سياقتى جەكە قاراستىرۋىمىز كەرەك. اشارشىلىق قۇرباندارىنا جەكە مونۋمەنت ورناتىلۋى قاجەت. سول كەزدەگى 4 ملن 800 مىڭ قازاقتىڭ 2 ملن 300 مىڭى قىرىلىپ قالدى. ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلارىمىز 4 ملن قازاق قىرىلدى دەپ ءجۇر. بۇل تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. سەبەبى قازاقتاردىڭ جالپى سانى 5 ميلليونعا جەتپەگەن. مەن بۇل دەرەكتى قايدان العانىمدى ايتايىن. كەزىندە جاپپاي وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتى باستالعان تۇستا كوشپەندىلەرگە ءۇي سالۋ ءۇشىن، قۇرىلىس ماتەريالدارىنا كەتەتىن شىعىندى ەسەپتەۋ ءۇشىن كەڭەس بيلىگى قازاقتاردىڭ سانىن ەرىكسىز دالمە-ءدال شىعارعان. رەسەيدە قازىر تاريحتى بۇرمالاۋعا قارسى كوميسسيا قۇرىلىپ جاتىر. «وزدەرىڭ 4 ملن بولعان ەكەنسىڭدەر، اشتىقتان قىرىلعانداردىڭ 4 ملن دەگەن سانىن قايدان الدىڭدار؟» دەسە، ءبىز ونى قالاي دالەلدەمەكپىز؟ اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى شاتاستىرماۋ كەرەك دەگەندى ايتا-ايتا، توتىقۇس بولىپ شارشادىم. بىراق قۇلاق اسۋعا قۇلىقتى جاندى كورىپ وتىرعان جوقپىن. زيالىلار قاۋىمى گولوششەكيندى جامانداۋدان اسا الماي كەلەدى. مەن ونى اقتاپ الايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. بىراق ول كىم ەدى؟ ول جاي ايتقاندى ىستەپ وتىرعان قۋىرشاق بولدى ەمەس پە؟! مەن – ونىڭ ەرەكشە پاپكاسىن وقىعان اداممىن جانە ونى مەن عانا وقىعان شىعارمىن. گولوششەكين نادان، ساۋاتسىز، پاسىق ادام بولعان. ونىڭ جازعان جازۋلارىن ءوز كوزىممەن وقىدىم. ءوزى تولتىرعان جەكە باس قاعازىن دا الدىرىپ كوردىم. سوندا ونىڭ سول جەكە باس قاعازىن سوڭىنا دەيىن تولىق تولتىرا الماعانىن بايقادىم.
وي-ءتۇيىن
تاريحشىمەن بولعان شاعىن سۇحباتتان تۇيگەنىمىز، الاش ارداقتىلارىنىڭ جازاعا تارتىلعان كەزدەرى مەن ولارعا تاعىلعان ايىپتار تۋرالى دەرەكتەرگە ءالى دە بولسا قانىق ەمەسپىز. قازاق تاريحىنىڭ شىنايىلىعى ءۇشىن تاريحشىلار قاۋىمى قانشا تالپىنعانمەن، قۇزىرلى ورگاندار ءالى كۇنگە دەيىن مۇددەلى بولماي وتىر. عالىم ءسوز سوڭىندا: «اسىرەۇلتشىل الدەبىر مەملەكەتتەر سياقتى كەڭەستىك تاريحىمىزدى جوققا شىعارۋعا تالپىنىپ وتىرعان جوقپىز. دەسەك تە، زامان دا، جۇيە دە وزگەرگەن تۇستا مۇراعاتتا شاڭ باسىپ جاتقان قالىڭ قۇجاتتاردى قولعا ءتۇسىرىپ، قاجەتىمىزگە جاراتساق»، – دەيدى. البەتتە، تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاعىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن.

اڭگىمەلەسكەن جارقىن تۇسىپبەكۇلى
«الاش ايناسى» 30 مامىر 2009 جىل