سوۆەت وداعى كەلمەسكە كەتسە دە، سول جىلدارداعى تاريحىمىزدىڭ بىزگە بەيمالىم تۇستارى بارشىلىق. ماسەلەنكي، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اينالاسىنداعى اقيقات ءالى اشىلىپ، ايتىلىپ بولعان جوق. حابارسىز كەتكەن جاۋىنگەر، جوعالعان ۇشاقتار، تەڭىزدىڭ تۇڭعيىعىندا قالعان كەمەلەر – كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەلۋ ۇستىندە.

1942 جىلى اقمولادا قۇرىلىپ، حاركوۆ قالاسىن قورعاۋدا حابارسىز كەتكەن 106-قازاق اتتى اسكەرلەر ديۆيزياسىنىڭ تاريحىنان ازدى-كوپتى حاباردارمىز. قۇرامىنا نەگىزىنەن اقمولا وبلىسىنان شاقىرىلعان جاۋىنگەرلەر الىنعان. سول ساڭلاقتاردىڭ اراسىندا ءداۋىت وسكەنباەۆ تا بار ەدى (سۋرەتتە).

اقمولا وبلىسى، ستەپنياك قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەركىن ءداۋىتوۆ (سۋرەتتە) سول اكەسىن ءجيى ويلايدى. ەلەڭدەپ، جەتپىس جىل بۇرىن اياقتالعان سوعىستىڭ اشىلماعان قۇپيالارىن ىزدەپ، قۇلاعى ءاردايىم تۇرىك جۇرەدى. ويتكەنى، اكەسى، جوعارىدا اتى اتالعان قىزىل اسكەر وسكەنباەۆ قان مايداندا حابارسىز كەتتى. وتان ءۇشىن وپات بولعان وعلاننىڭ جالعىز ۇلىمەن وتكەن جىلى كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

– اكەم ءداۋىت 1908 جىلى تۋعان، سول ۋاقىتتاعى وقىعان، كوزى اشىق ادامداردىڭ ءبىرى ەكەن. قىزىلجاردا تەحنيكۋمدى ءتامامداپ، «چيستياكوۆ» كولحوزىنىڭ (قازىرگى سقو، اقجار اۋدانى، القاتەرەك اۋىلى) توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە 1942 جىلى ناۋرىز ايىندا اقمولادان اسكەرگە شاقىرىلادى. 106-قازاق اتتى اسكەرلەر ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنا الىنادى. ابزال اكەم مايدانعا اتتانعاندا مەن جاسقا دا تولماعان ەكەنمىن. 1948 جىلى كەلگەن قارا قاعازدا قايتىس بولعان ۋاقىتى 1943 جىلدىڭ قازانى دەپ كوسەتىلگەن.

قازىرگى تاڭدا ۋكراينانىڭ حاركوۆ قالاسىندا قانداسىمىز ماككا قاراجانوۆا باسقاراتىن «بىرلىك» قازاق جەرلەستەر قوعامى اتالعان اسكەري ءبولىمنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جاتىر. بۇل ديۆيزياعا قاتىستى قۇجاتتار سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ادەيى جويىلعان. حاركوۆ وبلىسى كراسنوگراد، كيگيچەۆكا قالالارىنىڭ ماڭىنداعى باۋىرلاستار زيراتى تەگىستەلىپ، ول جەرلەرگە اعاش ەگىلگەن.

(سۋرەتتە ەڭ جوعارعى قاتاردا، سولدان وڭعا قاراي 6-شى تۇرعان د.وسكەنباەۆ. سۋرەت 1942 جىلى اقمولادا تۇسىرىلگەن، 106-كاۆالەريالىق ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلەرى).

د.وسكەنباەۆقا قاتىستى دەرەك تابىلا ما دەگەن ويمەن ماككا حانىمعا حابارلاسقان ەدىك. ماككا ساعىنعاليقىزى ازىرگە انىقتالعان 500 جاۋىنگەردىڭ تىزىمىندە مۇنداي فاميليا جوق ەكەندىگىن، بىراق، جاقىندا ديۆيزيانىڭ قارجىلىق ۆەدوموستى كەزدەيسوق تابىلىپ، جاڭا ەسىمدەر قوسىلىپ جاتقانىن ايتتى. ۆەدوموستتىڭ فوتوكوشىرمەلەرى «بىرلىك» قوعامىنىڭ رەسمي سايتىندا جاريالانادى، سول كەزدە قاراپ كورۋلەرىڭىزگە بولادى دەگەن ەدى. ماقالا اۆتورى اتالعان قۇجاتتىڭ فوتوكوشىرمەسىن قاراپ شىققاندا وسكەنباەۆ (ۋسكەنباەۆ) تەگى ەكى جەردە كەزدەستى. ۆزۆود كومانديرىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارىپتى. بار دەرەك وسى عانا.

– انام 19 جاسىندا جەسىر قالدى. تۇرمىسقا دا شىقپادى. مەن جالعىز بالامىن ۇيدەگى. مايداننان تەك ءبىر-اق رەت حات كەلىپتى، – دەپ، ءسوزىن جالعاستىردى ەركىن ءداۋىتۇلى. – تۋىسىمىز قوسماعانبەتوۆ قاپەزگە جازىپتى. اراب (توتە جازۋ) قارپىمەن جازىلعاندىقتان وقي المادىق. الپىس جىلدان كەيىن، دىنگە بوستاندىق بەرىلگەندە مەشىتكە بارىپ، سول جەردەگى ارابشا حات تانيتىن ءبىر كىسىگە وقىتتىق. حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:

اماندىق حات.

قۇرمەتتى، جاقسى كورەتىن، باپا، مەن داۋىتتەن ساعىنىشتى سالەم! قالاي، امان-ساۋ ءجۇرسىز بە؟ ءۇي ءىشى تەگىس امان با؟ ساقىپ، كلارا، كۇلشيرا، راحمەتوللا امان با؟ تاتەمە حات جازعامىن، العان شىعار. ءۇي ءىشى امان با؟ تاتەم اۋرۋ-سىرقاۋدان امان با؟ اپام امان با؟ زەيكە، عاليا، مارا، باقىت امان با؟ بەكقوجا، دۇيسەن، مارعۋاش، قابىكەن، ماجي ۇيلەرى امان با؟ ال، باپا، مەنى سۇراعان ۇلكەن-كىشىگە تەگىس سالەم ايت. ال مەنەن اماندىق سۇراساڭىز: قامزە، الىپپەن بىرگەمىز. تۋرا «تويعا» اتتاندىق. ۇيگە ادەيى حات جازعانمىن قورعاننان. مىنا حاتتى 19 كۇنى مامىردا سۆەردلوۆتان جازىپ وتىرمىن. جاۋدى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قايتامىز دەگەن تالاپپەن كەلەمىز. ال، باپاتايىم، ەركىن، كاماش دالادا قالماسىن. رەتى كەلسە زۇلقيزانى كوشىرىپ الىڭدار. ەركىنگە حات جازعام جوق. اماندىقتى زەيكەگە تولىق ءتۇسىندىرىپ جازارمىن. سۇراعان جانعا مەنەن سالەم ايت. امان كورىسۋگە جازسىن! زەيكە، تاتەم مەن اپامدى رەنجىتپە، تاتەمدى ايا. مەنى ويلاپ جۇرمەسىن. كوپپەن، حالىقپەن كورگەن «ۇلى تويعا» كەتتىم، تەگىس سالەم ايت. قوش بول! جازعان – ءداۋىت،19 ماي، 1942 جىل، سۆەردلوۆسك قالاسىنان. ورنىققان جەردە تاعى جازامىن.

وقىپ بولىپ، ەركىن اعا ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس الدى.

– الپىس جىل بويى اسىل اكەمنىڭ نە جازعانىن بىلە الماي الاسۇردىم. جەتپىس جىلدان استام ساقتادىم. ەندى وسى حاتتى جانە اكەمنىڭ مايدانعا دەيىن تۇسكەن جالعىز سۋرەتىن مۋزەيگە تابىس ەتپەكپىن. جاس ۇرپاق وسى حاتتاردى كورىپ، وقىپ، بەيبىت زاماننىڭ باسىمىزعا قالاي ورناعانىن ءبىلىپ ءجۇرسىن. ەل قورعاعان باتىر جەرلەستەرىن ماقتان ەتسىن.

مىنە، بۇل تەك جالعىز جانۇيانىڭ باسىندا بولعان جاعداي. ال، مۇنداي وتباسىلار ەلىمىزدە قانشاما. ىزدەۋشىسى، جوقتاۋشىسى جوق بوزداقتار وسى كۇنگە دەيىن «حابارسىز كەتكەندەردىڭ» قاتارىندا ءجۇر. حالىق اراسىندا حابار-وشارسىز كەتكەندەرگە دەگەن كوزقاراس تا ءارتۇرلى. بالكىم، «سوعىس سوڭعى جاۋىنگەر جەرلەنگەنگە دەيىن جالعاسادى» دەگەن ءسوز راس شىعار.

ر.S حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، اكادەميك مالىك عابدۋلليننىڭ مۋزەيىندە ساقتاۋلى.

نۇربولات المەنوۆ،

كوكشەتاۋ قالاسى.

Abai.kz