سەرىك نەگيموۆ. جاسىن
(مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىعى تۋرالى)
الاش ارىستارىنىڭ ورتاسىندا تۇلعاسى تولىق، تۇرمانى تۇگەل، تۇيعىنداي تۇلەپ، التىن وتتاي جايناعان داۋىلپاز ءۇندى ءورشىل اقىن، جالىندى كوسەمسوزشى، سان قىرلى سارابدال ساناتكەر، ساليقالى قايراتكەر، امبەباپ ءبىلىمپاز مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇر ەدى.
1909 جىلى "ويان، قازاق!" دەپ قىرانشا قانات قاعىپ، سۇڭقارشا ساڭقىلداپ، قازاق جۇرتىنا:
كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
ەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب1 بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى، -
دەپ ايقىن ويشىلدىق، كورەگەندىك، سۋرەتكەرلىك تەگەۋرىنمەن دابىلداتا ۇرانداتقان-دى. بۇل - ءبىر ءتاستۇيىن تولعام-تولعانىس مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولشەۋسىز تاريحي قىزمەتى، دارحاندىقپەن دارىعان اقىندىعىنىڭ اسىل سيپاتى.
(مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىعى تۋرالى)
الاش ارىستارىنىڭ ورتاسىندا تۇلعاسى تولىق، تۇرمانى تۇگەل، تۇيعىنداي تۇلەپ، التىن وتتاي جايناعان داۋىلپاز ءۇندى ءورشىل اقىن، جالىندى كوسەمسوزشى، سان قىرلى سارابدال ساناتكەر، ساليقالى قايراتكەر، امبەباپ ءبىلىمپاز مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇر ەدى.
1909 جىلى "ويان، قازاق!" دەپ قىرانشا قانات قاعىپ، سۇڭقارشا ساڭقىلداپ، قازاق جۇرتىنا:
كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
ەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب1 بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى، -
دەپ ايقىن ويشىلدىق، كورەگەندىك، سۋرەتكەرلىك تەگەۋرىنمەن دابىلداتا ۇرانداتقان-دى. بۇل - ءبىر ءتاستۇيىن تولعام-تولعانىس مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولشەۋسىز تاريحي قىزمەتى، دارحاندىقپەن دارىعان اقىندىعىنىڭ اسىل سيپاتى.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىق ەڭبەگى مەيلىنشە كەمەل، بايتاق، تەلەگەي. سان الۋان لاعىل سىرلارىمەن، ءتۇيىندى تۇجىرىمدارىمەن، ويۋلى-ويلى ورالىمدارىمەن، رۋح، ءتىل، سەزىم، كوڭىل بايلىعىمەن وزگەشەلەنەدى. ول "ويان، قازاق!" (ۋفا، "شارق" باسپاسى، 1909; ورىنبور "ۋاقىت" باسپاسى، 1911), "باقىتسىز جامال" (قازان، كاريموۆتار باسپاسى، 1910), "ازامات" (ورىنبور، 1913), "ەسەپ قۇرالى" (ورىنبور، 1914, 1922), "تەرمە" (ورىنبور، 1915), "قيراعات كىتابى" (ورىنبور، 1916, 1923), "قازاق تىلىندە باسىلعان كىتاپتاردىڭ كورسەتكىشتەرى" (قىزىلوردا، 1926-1927), "قىلمىستىق ىستەردى جۇرگىزۋ زاڭى" (ورىنبور، 1924) دەيتىن سۇبەلى، سۇيەكتى شىعارمالار تۋدىردى. الاش ارداقتىسىنىڭ بۋىرقانعان ويىنان، عۇلامالىق زەردەسىنەن، دانالىق كەۋدەسىنەن تولقىنداپ تۋعان كوسەمسوزدەرى، ادەبي-كوركەم سىندارى، زەرتتەمەلەرى "سەركە", "قازاق", "بىرلىك تۋى", "كەدەي ءسوزى", "اقجول", "اۋىل ءتىلى", "ەڭبەكشى قازاق", "اۋىل" گازەتتەرى مەن "ايقاپ", "قىزىل قازاقستان" جۋرنالدارىندا جارىق كوردى.
كەمەل ويلى كەمەڭگەردىڭ ۇلتتىق رۋح، مەملەكەتشىلدىك-ەلدىك سانا، ۇلتتىق ءتىل، مادەنيەت، وركەنيەت، عىلىم، وقۋ-اعارتۋ، ونەر-ءبىلىم، ۇلت ءباسپاسوزى، جۋرناليستيكا، ساياسات، تۇلعاتانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى شالقىعان سىمباتتى سارا وي-پىكىرلەرى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا وزەكتىلىگىمەن، كوكەيكەستىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. جانە دە ينتەللەكتۋالدىق مادەنيەتى، ويلاۋ قابىلەتى، كوركەمدىك دۇنيەتانىمى اسا جوعارى ساڭلاق ادەبي جانرلاردىڭ گۇلدەنىپ كوركەيۋىنە كەرەمەت ۇلگىلى ۇلەس قوستى.
ۇلتىنىڭ وركەندەۋىنە تىلەۋقور، ماقساتكەر مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ داڭقتى "ويان، قازاق!" كىتابىندا ەل مەن جەر تاعدىرى، زامانا، قوعام قايشىلىقتارى، رۋحاني سۇلۋلىق، وقۋ-اعارتۋ ماسە-لەلەرى تۋراسىنداعى شامشىراقتاي وي-تولعانىستار شوعىرلانىپ جيناقتالعان. "ويان، قازاقتىڭ!" اڭداتپاسىندا: "قوي بۇيتپەلىك، ءھار حالىقتىڭ كۇشى ھۇنەر بولسا، ھۇنەرگە اللاتاعالا قاسىندا ءھۇمماتىمىز1 ساياسىندا ءبىز قازاقتار دا ورتاق بولساق كەرەك، سونىڭ ءۇشىن مۇسىلمانشا عىلىم وقىپ، ءدىنىمىزدى تانىپ، نادانداردىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشىپ، مۇنىمەن احيرەتتىك پايدامىزدى تابالىق. ەكىنشى، دۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارىمىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن، باسقالاردان حورلىق كورمەس ءۇشىن، ورىسشا وقىپ ھۇنەرلى بولالىق" دەپ نەگىزگى ىزگى ويىن بايقاتادى.
ول "قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى ءھام بۇگىنگى ءحالى" دەيتىن تولعاۋىندا جالىنداي مازداپ:
بوي تەجەپ جۇرەكسىنۋ دۇرىس ەمەس،
شاشىلعان ريزىقتى ءجۇرىپ تاتپاي، -
دەپ ارماندايدى. "جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جاستارىنا" العا ارشىندى قادام باسالىق، حالىققا قامقورلىق جاسالىق، قازاقتىڭ بۇرىنعى بيلەرىندەي ء"ورنەك شاشالىق", "ارتىقتان تاعىلىم الىپ", عيبرات بەرەلىك، ءسويتىپ "قازاقتى وياتالىق" دەپ بەرەكەلى كەڭەس بەرەدى.
باس قوسىپ كيرگيزسكي ينتەلليگەنت،
بىزدەرگە حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ مىندەت.
كۋلتۋرا دەگەن ءسوزدى نا پراكتيكە،
ەتپەيمىز نە سەبەپتى وسۋششەستۆليات؟ -
دەپ، ءتاستۇيىن تياناقتى قۇبىلنامالىق ويىن مالىمدەيدى.
"ھۇنەرىن حالىق فايداسىنا جۇمساپ جۇرگەن وقىعاندارىمىزعا..." اتتى جىرىندا وتكىر زەيىندى وي-پاراسات يەسى:
قازاقتى تورگە سۇيرەپ ءبىر جەتكىزشى،
ءدىن، دۇنيە جەمىس بوپ تابىستارىڭ، -
دەپ، ۇلى ءدۇبىر سايىستا "ازۋى التى قارىس ايداھارمەن" جەكپە-جەكتە "قىران كوزدى ارىستانىنىڭ", "قامالعا قارسى شاپقان قاھارمانىنىڭ" ەسەسىن جىبەرمەي ولجالى، "شابىسىنىڭ قايىرلى" بولاتىنىنا ۇمىتتەنەدى.
نامىستىڭ وتىنا كۇيىپ-جانىپ، كۇيىنىشتىڭ ۋلى زاھارىن جۇتىنىپ، زامان زاپىرانىنا جيىركەنە تۇنشىعىپ، تورعا شىرمالعان توتىقۇستاي شىرىلداپ، قازاقتىڭ قاسىرەتى، ماڭدايىنىڭ سورى، جەر-سۋىنان، اتاقونىسىنان ايرىلۋى "قازاقتىڭ جەرلەرى" اتتى ولەڭىندە ايشىقتى سيپاتتالادى.
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر،
مۇجىققا، قوش امان بول، باراسىڭ با؟
قاسيەتتى بابامىزدىڭ زيراتى،
قالدى عوي كوشەسىنىڭ اراسىندا.
مونشاعا زيراتتىڭ تاسىن الىپ،
اعاشىن وتقا، مۇجىق، جاعاسىڭ دا.
تابا الماي ءبىر بارعاندا ەش بەلگىسىن،
كوزدەن جاس كولدەي بولىپ اعاسىڭ دا.
"قازاق قازاق بولعالى مەكەن ەتكەن" سالتاناتتى اتاقونىسىڭنان، نۋ ورمان-توعايىڭنان، ايدىن شالقار كولىڭنەن، شۇيگىندى ورىسىڭنەن قاپيادا ايرىلدىڭ، قاناتىڭنان قايرىلدىڭ دەيدى.. اقىننىڭ قازاق جەرى تۋرالى وي-تولعانىستارى بارشا شىعارماشىلىق مۇراسىندا تەرەڭدەي تۇسەدى. كول-كوسىر كوسەمسوزدەرىنىڭ باستى سارىنى، قۇلاق كۇيى وسى.
قازاق حالقىنىڭ كۇردەلى تاعدىرى، رۋحاني كۇيزەلىسى، وزەكتى ورتەرلىك ىزا-نالاسى، ناقاقتان توگىلگەن كوز جاسى "تارشىلىق ءحالىمىز حاقىندا از ءمىناجات", "ۇيرەنگەن حالىقپىز عوي كەمشىلىككە", "سايلاۋ حاقىندا", "جەسىر داعۋالارى1 حاقىندا" دەگەن جىرلارىندا بەدەرلەنەدى.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كەڭ قۇلاشتى اقىندىق سەرپىنىن، ازاماتتىق تۇلعاسىن، ويشىلدىق، سىرشىلدىق بولمىسىن ەسىلتىپ-توگىلتىپ، جۇتىنتىپ جەتكىزەتىنىن، كەسەك سويلەيتىنىن، ىشكى قۋاتىن، ىشكى سارايىن، ەرەكشە مىنەزىن تانىتاتىن تۋىندىسى - "ناسيحات عۋمۋميا". مىرجاقىپتانۋشى جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، "نەگىزگى اقىندىق كرەدوسى، ازاماتتىق پلاتفورماسى باياندالعان پوەزيالىق مونولوگتار", "ناقىل-ناسيحات، اقىل-پاراسات پايىمدارى", ء"بىر ىرعاقتا، ءبىر ەكپىنمەن، ءبىر لەپپەن شۇبىرتپالى ءبىر ۇيقاستا ءبايىت ۇلگىسىمەن جازىلعان دەۋى", ءسويتىپ، كوركەمدىك شارتتىلىقتارىن ناق-ناعىمەن، تاقتا-تاقتاسىمەن تەرەڭ ءتۇسىندىرۋى ويلاندىرادى، قىزىقتىرادى.
نەگىزىندە، ءماندى ويلار، عيبراتتى سويلەمدەر، ونەگەلى تولعامدار جەتكىلىكتى.
مىسالى:
1. ھۇنەرپاز قارا جەرگە سالار قايىق،
جيھاننان الار تاعىلىم قانات جايىپ.
2. بىلگەننىڭ جۇرگەن جەرى ءبارى جارىق
3. مايدا بول جىگىت بولساڭ، تال جىبەكتەي،
جاقسى ەمەس قاتتى بولۋ تىكەنەكتەي.
ەستىلەردىڭ تالاي-تالاي ءماسليحاتىندا اقىلدى كەڭەستەرىن، اتالى سوزدەرىن كوكىرەگىنە توقىعان، ۇلت تاربيەسى مەن كوركەمدىك تاجىريبەسى كەلىسكەن، كومەيىنەن سىر ساۋلاعان مايتالمان ءسوز زەرگەرىنىڭ ناقىلدارى زاتتىلىعىمەن، ماعىنالىعىمەن، سىمباتتىلىعىمەن وزگەشەلەنەدى.
ا) قىزدىرمالى قىزىل ءتىل،
تۇبىڭە جەتەر - سونى ءبىل!
فايداسى جوق تيىنداي،
ءسوز بايلىعى داريا ءنىل.
ءا) ءتاڭىرى جاققان شام-شىراق،
سۋ قۇيساڭ قايتىپ سونەدى؟
نامىستانىپ ورىنسىز،
ابىرويىن پەندە توگەدى.
ب) ىقىلاسسىز كەيبىر ناداندار،
تاسقا ەگىن سەبەدى.
اقىماققا ايتقان ناسيحات
ءدال وسىمەن تەڭ ەدى.
"ناسيحات عۋمۋميا" تولعاۋىندا مۇسىلمانشىلىق، تۇرىكشىلدىك سارىندار كورىنىس تاپقان.
اۋەلى ۇيرەنەتىن ءبىر عىلىمىڭ،
ءوزىڭنىڭ مۇسىلمانشا ءدىن عىلىمىڭ.
شارتتارىن يسلامنىڭ كامىل بىلسەڭ،
احيرەتتىك ازىق بەرەر شىن عىلىمىڭ.
ءارى قاراي اقىننىڭ ويىن ساباقتاستىرىپ جالعاستىرساق، شاريعات قاعيداتتارىن پارىز ساناۋ، اندەتىپ، ماقامداپ وقۋ، قۇراندى قۇرمەتتەۋ، جوعارى مەدرەسەدە بىلىمگە قانىعۋ، سونان سوڭ ورىسشا وقۋ، پايدالى ءتىلدى ۇيرەنۋ كەرەك ەكەندىگىن ىجداھاتپەن پايىمدايدى. سوندا "اقىلى - داريا، كوزى - وتكىر، كوڭىل - شەبەر" كىسىلىكتى، بىلىكتى "سىرىڭ ءبىر، قىرىڭ سەگىز" شاھباز ساناتىنا قوسىلاسىڭ دەيدى. وسىناۋ وي-پىكىر سارىندارى "قازاق حالقىنا ءدىني ءبىر ۋاعىز", ء"ماسجىد - مەدرەسە حاقىندا", ء"تارتىپتى مەدرەسە جوق بۇل قازاقتا" دەيتىن جىر-تولعاۋلارىندا جالعاسادى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، "ويان، قازاق!" - ۇلتتىق پوەزيا تاريحىندا بىرەگەي قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانۋعا لايىق. بۇل - ءوز زامانىنىڭ قايتالانباس شارايناسى، ۇلت رۋحانياتىنىڭ العا ۇستاعان تۇتاس ءبىر باعىت-باعدارى، بەلومىرتقاسى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جاڭاشىلدىعى-نىڭ ءبىر قىرى - عىلىمي پوەزيانىڭ (ناۋچنايا پوەزيا) ۇلگىسىن جاساعاندىعىندا. عىلىم، تەحنيكا، ونەر جاڭالىقتارىنىڭ، سونىمەن بىرگە، تەرميندىك اتاۋلاردىڭ قولدانىس تابۋى، ءوزى ايتقانداي، "عىلىممەن حاسىل1 بولعان نارسەلەر". بۇل ورايدا "ھۇنەرمەنەن حاسىل بولعان نارسەلەر" دەيتىن جىرىندا تەلەسكوپ، تەلەگراف، پاروحود، اۆتوموبيل، تەلەگرامم، تەلەفون، ۆوزدۋشنىي شار، ماشينا، ەلەكتريچەسكي، گرامموفون سەكىلدى تەرميندىك ۇعىمدار بەرىلگەن.
ءبىز داعى عىلىم بىلسەك ەتپەس پە ەدىك،
ىلگەرى وزعاندارعا جەتپەس پە ەدىك.
ءدىن، دۇنيەمىز تارشىلىقتان ازات بولىپ،
ھۇنەرلى حالىق اتانىپ كەتپەس پە ەدىك، - دەپ ءۇمىت وتىن مازداتىپ، قيال پىراعىنا مىنەدى.
"ويان، قازاقتا!" تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىلىمپازى "يسماعۇل گاسپرينسكيدىڭ ايتقان ءسوزى" دەيتىن ماقالاسىندا تاريحي تانىمىن، ۇلتتىق وي-ساناسىن ايگىلەيدى.
ء"سوز اقىرى" دەيتىن ءتۇيىن سوزىندە "زاماننىڭ كەمشىلىگىن ايتقان", "ميللاتكە جانى اشىپ، عامىن ويلاعان" دانىشپاندار پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، تۋرگەنەۆ، تولستويلارمەن تەڭدەس "عاجايىپ حيكماتتىڭ كىلتىن اشقان" شەشەن-كوسەمدەر، اقىندار اباي، احمەت، ابۋباكىر، قىپشاقباي، اقموللا، نۇرجان، شوجە، ورىنباي، ءماشھۇر جۇسىپتەردى اتايدى.
ءىلىمدى-ءبىلىمدى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ۇلت تاريحى مەن تاعدىرىنداعى ءتۇبىرلى ماسەلەلەردىڭ ءمانىسىن، تەڭىزدەي تەرەڭ سىرىن ءتۇپ-تامىرىنان قوزعاپ-تولعاپ، سەبەپ-سالدارىن تۇبەگەيلى تالداپ-سارالاپ سويلەيتىندىگى تاڭداي قاقتىرادى. ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسى، تاريحي جانە ءدىني-تۇركىلىك دۇنيەتانىمى "ويان، قازاقتا!" جانارتاۋداي كۇركىرەپ، ساحارا جۇرتىن كوشكەن تاۋداي جاڭعىرتسا، ال "ازامات", "تەرمە" جيناقتارىندا ليريكالىق پوەزيانىڭ اسەم ۇلگىلەرى بار ەكەن. جالىن اتقان شاندوز اقىننىڭ كوركەمدىك شەبەرلىگى، ءسوز ساپتاۋ مادەنيەتى، ويشىلدىق پەن سىرشىلدىق كورىنىستەرى "ايتىس" (لەرمونتوۆتان), "تازا بۇلاق", "گۇل" (پۋشكيننەن), "شاعىم", "سۇلۋ قىزعا", "تاعدىردان سۇرا، قاسكۇنەم" (ابۋ فيراستان) ءتارىزدى ولەڭدەرىندە جارقىن تۇردە شىنايى سۋرەتتەلگەن.
"مىڭ ءدىلدا ءبىلىمدىنىڭ جالعىز ءسوزى", دەپ ءوزى كەستەلەپ بەرگەنىندەي، "شاعىم" ولەڭىنىڭ باستاماسىنا ءجىتى ۇڭىلەيىك:
مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش،
ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش.
قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى، -
پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش!
بۇل - بالاۋسا بالعىن قاسيەتكە يە ۇزدىك لەبىز. اسىل ويدىڭ تورەسى، زاماناۋي تىلەكتىڭ ساۋلەسى. كوزى جاڭا اشىلعان بۇلاقتىڭ كەيپىن ەلەستەتكەندەي. جالقى تۋعان مىرجاقىپتىڭ ەمەس، الاش جۇرتىنىڭ ماڭگىلىك وي-مۇراتىنىڭ ايعاعىنداي، بويتۇمارىنداي، دۇعا-دۋاداي قاسيەتتى، كيەلى سوزىندەي وتكىر قابىلدانادى. تەرەڭدىگى مەن بەينەلىلىگى ۇيلەسكەن "ايتىس" ولەڭى اللەگوريالىق مازمۇنىمەن ەرەكشەلەنسە، "تازا بۇلاق" جىرى تاعىلىمدىق، وسيەتتىك، عيبراتتىق سيپاتتا ورنەكتەلسە، "گۇل" سيمۆوليكالىق-مەتافورالىق مانەرلىلىگىمەن وزگەشەلەنەدى. بىرەگەي جىر ماتىندەرىنىڭ ىشكى سەمانتيكالىق جانە كوركەمدىك-بەينەلىك قىرلارى مەيلىنشە ولشەۋسىز.
عالامدىق دەڭگەيگە ەپوستان ەپوپەياعا شارىقتاپ دامىعان قازاق ۇلتتىق پروزاسىنىڭ عاجايىپ جەمىسى ۇلى سۋرەتكەر م.و.اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" رومان-ەپوپەياسى دەسەك، قازاق رومانيستيكاسىنىڭ تاريحى م.دۋلاتۇلىنىڭ "باقىتسىز جامال" (1910) رومانىنان باستاۋ الادى. ء"سوز باسىندا" "ماقساتى روماننىڭ - حالىق تۇزەتپەك" دەيدى دە، جامال ارۋدىڭ تاعدىرىن جانە ونىڭ كورگەن ءجابىر-جاپاسىن ءبىلسىن، شاريعاتتا جازىلعان "قور ەتىپ ايەل حالقىن اياماسىن" دەگەن قاعيدانى مۇقيات ەسكەرسىن، ادىلەتتىلىككە جۇگىنسىن دەگەن ويلاردى دىتتەيدى.
"باقىتسىز جامال" رومانىندا قازاق تۇرمىسى، الەۋمەتتىك جايى، وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ، اپەرباقانداردىڭ ارەكەتتەرى، بولىس، بي، كرەستيانسكي ناچالنيك، ستراجنيك، پوشتابايلاردىڭ بەينەسى، تورە كۇتۋدىڭ ماشاقاتتارى، بولىس سايلاۋ نانىمدى سۋرەتتەلەدى. توقەتەرىن ايتقاندا، "باقىتسىز جامال" رومانىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى، ىشكى قۇرىلىمى، پوليفونيالىق سيپاتى كوڭىل اۋدارارلىق. يدەيا، كەيىپكەر، حاراكتەر، كومپوزيتسيا، ستيل، بايانداۋ، سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى جونىنەن رەت-رەتىمەن كورسەتىلگەن، تابيعيلىقپەن باياندالعان. ءومىر، ۋاقىت شىندىعىن شىنايى ءتۇسىنۋى، ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن، مىنەز-قىرىن، قيمىل-ارەكەتىن، كوزقاراسىن، سويلەۋ مانەرىن شەبەرلىكپەن سومدايدى. تەگىندە، جازۋ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ شىڭى - رومان. سوندىقتان دا ول وسىناۋ جاڭاشىلدىعىمەن، ىزاشارلىعىمەن قىمبات!
جازۋشىنىڭ "بالقيا" اتتى ءتورت پەردەلى درامالىق شىعارماسىندا (1922) ايەل تەڭدىگى، قىز تاعدىرى، قالىڭمال، انا تىلىمىزدە وقيتىن ۇلت مەكتەپتەرى ماسەلەسى ءسوز بولادى. درامانىڭ كوركەمدىك شارتتىلىقتارى ساقتالعان. كەيىپكەرلەر ءسوزى ناقتى. وقيعانىڭ دامۋىندا تابيعيلىق بار. كومەديا، دەكلاماتسيا دەيتىن تەرميندىك ۇعىمداردى پايدالانعان.
قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ بايلىعى، نەگىزگى سوزدىك قورى، كومەديا، دەكلاماتسيا دەيتىن تەرميندىك اتاۋ-ۇعىمدار دۇرىس پايدالانىلعان. قازاقتىڭ بايىرعى تىلىندە امانداسۋدىڭ "ارماڭىز" دەيتىن ءتۇرى بار. احمەتجان مۇعالىم قۇلتاسقا وسىلايشا ءتىل قاتادى. سونىمەن قاتار، وسى ۇعىمدى تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قوبىلاندىنىڭ "جەتىپ كەلدىم ارما دەپ، الدىمدا كىسى بار ما دەپ" دەگەن ولەڭىن مىسالعا كەلتىرەدى. سونداي-اق مۇعالىمنىڭ قاسىمنىڭ: "جەر-سۋىمىزدىڭ جاقسىسىن الىپ جاتىر، ءوزىمىزدى تاۋ-تاسقا قۋىپ جاتىر", دەگەن پىكىرىندە الەۋمەتتىك ماعىنا، زاماناۋي اششى شىندىق بار.
بۇل ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ تاريحىنداعى ەتەك-جەڭى جيناقى، كەرىم كوركەمدىك مۇلىك.
ءسوز زەرگەرىنىڭ "اقىل مەن ىرىس", "ەكى قىزدىڭ مۇڭى", "قىمبات تاي", "قىزىل قاشار", "كاكەڭ، ساكەڭ", "چيتايۋ، پيسايۋ", ء"ۇش قۇلاق", "قۋانىشتى كۇن", "تىك باقايلار", "سول قىزدىڭ اتىن ۇمىتتىم", "ىشىك قايىرلى بولسىن" دەگەن اڭگىمەلەرىندە قازاق قىزىنىڭ باس بوستاندىعى، پاتشالىق اپپارات وكىلدەرىنىڭ قازاق جۇرتىنا جاساعان وكتەمدىگى، پالەكەتى، الاياقتىعى، ارامدىعى، راقىمسىزدىعى، ءبىر سوزبەن قايىرعاندا، قازاق اۋىلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى سونشالىقتى نانىمدى ءارى تارتىمدى سۋرەتتەلەدى.
ادەبيەتتىڭ دامۋى، كەمەلدەنۋى، بايتاق ورىسكە شىعۋى، رۋحاني كەڭىستىگىنىڭ كەڭەيىپ كوركەيۋى - اۋدارماشىلىق ونەرگە دە قاتىستى. ادامزات تاريحىنداعى اسىل ويلار قازىناسىنان سۋسىنداۋ - ۇلت رۋحانياتىنىڭ وركەندەۋىنە جول اشۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، ورىس كوركەم ويىنىڭ كوشباستارى ا.س.پۋشكيننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىن اۋدارما تاريحى مەن تەورياسىنىڭ جەتىك ءبىلىمدارى، مايتالمان ءتارجىماشى جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنە وتىرىپ، باياندالىق. ۇلى اقىننىڭ "ۆسەگدا تاك بۋدەت، كاك بىۆالو" دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭىندەگى "ۋچەنىح منوگو - ۋمنىح مالو، زناكومىح تما - ا درۋگا نەت" دەيتىن لەبىزىن: "عالىم كوپ، اقىلدى از بايقاساڭىز، دوسىڭ جوق، تانىسىڭ كوپ ساناعاندا", دەپ ءارى مۇنتازداي كەلىستى، ءارى ماعىنالى عىپ كەرەمەت جاتىق جەتكىزگەن.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسى، اقىندىق شابىتى، كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسى سۇيسىندىرەدى. "سۇلۋ قىزعا" دەگەن ولەڭىندەگى "مايىسقان التىن ايدار ەركەسىسىڭ، ويانعان ۇيقىسىنان تابيعاتتىڭ" دەيتىن سىر مەن سۋرەتكە تۇنعان لەبىزى قانداي! سونداي-اق "يا، اللا", "الاشقا", "ەلىم-اي" اتتى ولەڭدەرى اقىننىڭ اسىل ماقساتىن، ازاماتتىق تۇلعاسىن، مۇسىلماندىق كوزقاراسىن ايگىلەيدى.
اسىلى، م.دۋلاتۇلىنىڭ پوەزيالىق مۇراسى ىرگەلى، دەربەس ەل بولۋعا، وزگەلەرمەن تەڭ بولۋعا، "عىلىم شارباتىنەن" ىجداھاتپەن قورەكتەنىپ، ءمىنسىز مەڭگەرۋگە، ونەر-ءبىلىم، اقىل-پاراسات بيىگىنە قىرانشا ۇمتىلۋعا، "ازۋدى قايراپ، بارماقتى شايناپ" جۇرگەن كۇندەر ءوتتى، ەندى "عىلىمدى ىزدەر، الىستى كوزدەر" ۋاقىت جەتتى، "حالىقتى تۋرا جولعا باستالىق تا" دەگەندى تاپتىشتەپ ۇعىندىرادى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شوعىرىنداعى اسقار تاۋداي تىرەگى م.دۋلاتۇلى ۇلان بايتاق كوسەمسوزدەرىندە وتارلىق ەزگىنىڭ قامىتىن كيگەن قازاق حالقىنىڭ كورگەن قورلىعى، جەر-سۋىنىڭ، ورمان-توعايىنىڭ كەلىمسەكتەردىڭ يەلىگىنە كوشكەنى، تاسباۋىرلاردىڭ تاسشوقپارىنان زارلاپ-بوزداعانى، ەل ىشىندە جالاقورلىقتىڭ، پاراقورلىقتىڭ ورشىگەنى، مانساپقورلىقتىڭ، وپاسىزدىقتىڭ بەلەڭ العانى، ءتىلىمىزدىڭ، ءدىلىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ ناشارلاعانى، مۇشكىل كۇيگە تۇسكەنى، ساعىمداي قۇبىلىپ، سابىنداي بۇزىلعان زاماننىڭ كەيپى قاندى قىزدىرارلىق، جاندى تولقىتارلىق، الەۋمەتتى ۇيىتارلىق، وي-سانانى سىلكىندىرەرلىك قۋاتپەن جازىلعان. بۇل رەتتە ء"بىزدىڭ ماقساتىمىز", "اپات تونگەلى تۇر", "گوسۋدارستۆەننايا دۋما ءھام قازاق", "جەر ماسەلەسى", "جەر اۋدارۋ", "قازاق جايلى", "زەمستۆو نە نارسە؟", "ورىنبور، سەنتيابر 14", ء"بىزدىڭ ىستەر", "الاشقا", "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" جانە ت.س.س. جازبالارىندا قازاق تاعدىرى تەرەڭ پايىمدالعان. ماسەلەن، "شەنەۋنىكتەر، ۋريادنيكتەر كەدەي قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەدى" ء("بىزدىڭ ماقساتىمىز", 1907). جانە دە دىنىمىزگە، ادەت-عۇرپىمىزعا، ءدىني كىتاپتارىمىزعا جاساعان قياناتىن تىزبەلەيدى.
جەر مەن ەلدىڭ تاريحىنا جەتىك، بولاشاقتى بولجاعىش، كورگىش م.دۋلاتۇلىنىڭ "جەر ماسەلەسى" (1911) دەيتىن كوسەمسوزىندەگى مىنا ءبىر پىكىردىڭ جانى بار: "قازاق جەرىنىڭ الابى كەڭ بولسا دا، پايداعا جارارلىعى از. جالعىز بالقاش كولى مەن بەتپاقتىڭ ءشول دالاسى ەلۋ مىڭ شارشى شاقىرىم ورىن الىپ جاتىر. بۇلاردان باسقا دا تاۋلار، تاستار، شولدەر، سورلار از با؟". ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعان وسىناۋ ۇلى ۋايىم ءالى كۇنگىشە كوكەيكەستى.
"قازاق جاس بالا مىسالىندا. جاس بالاعا قاراۋشى، بيلەۋشى قانداي كەرەك بولسا، قازاقتىڭ دا سونداي بيلەۋشىسى، كوزدەۋشىلەرى دايار تۇرادى. ءبىر كىسىنىڭ تىزگىنى بىرەۋدە بولىپ، ەركى بولماۋ قانداي كەمشىلىك بولسا، ءبىر تايپا جۇرتتىڭ ءوز ەركى وزىندە بولماۋى ونان مىڭ ەسە جامان", - دەپ تولعانادى ("زەمستۆو نە نارسە؟", 1913 جىل). پاتشالىق اپپاراتتىڭ وكىلدەرى - وياز، كرەستيانسكي ناچالنيك، پريستاۆ سەكىلدى تورەلەر قازاقتى ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەيدى، داۋلەت-ساۋلەتىنەن ايىرىپ، قۇتىن قاشىرادى. اشارشىلىق اپاتى، داعدارىس، ءجانتۇرشىگەرلىك جايتتەر "الاشقا" (1918), "ەل كۇيزەلدى" (1921) ماقالالارىندا اسەرلى باياندالادى. "ىرعىز ۇيەزىنىڭ قازاقتارى سارىشۇناق تىشقاندى جەپ جاتىر. كۇزدىگۇنى ولگەن مالداردىڭ ولەكسەسىن قار استىنان قازىپ الىپ جاتىر" دەپ سۇمدىق وقيعالاردى كۇڭىرەنىپ ايتادى ("ەل كۇيزەلدى", 1921 جىل). ارقانىڭ جالپاق دالاسىنداعى بەس وبلىس (اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، بوكەيلىك) كورەشەكتى كورىپ، بەرەكەسى كەتكەنىن توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ وتىرىپ جازادى.
"رۋلى ەلىڭ قان جۇتىپ تۇرعاندا، سەن ماي جۇتپا!" دەپ قىرانشا ساڭقىلداپ، ۇران تاستايدى.
ۇلتىنىڭ ەسەيۋىن، كوركەيۋىن، باقىتتى كەلەشەگىن كەسەك، بەرەكەلى ءىس-ارەكەتتەرىمەن، بەينەلى، تەگەۋرىندى سەس سوزىمەن، رۋحاني قۇلشىنىستارىمەن، تەڭىزدەي تولقىعان تولعانىستارىمەن اڭساعان ۇلت ساناتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ اباقتى ىشىندە، سوت، تەرگەۋ ىسىندە: "وسىلاردىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ، سەزىنىپ وسكەن بايعۇس باسىم ءوزىمنىڭ تاقىل-تۇقىل ءبىلىمىمدى وسىناۋ قورلانعان، نامىسى تاپتالعان، ءمۇساپىر بولعان حالقىما باعىشتاپ، قول ۇشىمدى بەرۋ پەرزەنتتىك پارىزىم دەپ سانادىم" دەگەندە (1929), ارتىقشا قايتپاس قايسارلىق، وزىندىك بەرىك ۇستانىم، رۋحاني كەمەلدىلىك، ارىستاندىق مىنەز بار.
"يبراھيم يبن قۇنانباەۆ" (1908), "اباي" (1914) اتتى ماقالالارىندا اقىننىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن، ياعني "قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى حاكىمىندە", "ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىنە قالانعان ءبىرىنشى كىرپىشى - اباي ءسوزى", "قاراڭعى زاماندا شىراق جاققان باسشىمىز", ء"بىرىنشى اقىنىمىز" ەكەنىن، سونىمەن بىرگە، اقىندىق دارالىعىن، ينتەللەكتۋالدىق دارحان جاراتىلىسىن قاداپ ايتادى. اباي پوەتيكاسى وي ءورىسىنىڭ، پاراسات-پايىمىنىڭ كەڭدىگى مەن كەمەلدىگى ناقتى تۇيىندەلگەن "ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ" دەگەن ابايدىڭ گۋمانيزمى جايىندا: "ادامشىلىق وي-قيالى وتە تازا، ۇلتجاندى، ەلىن-جەرىن سۇيگەن كىسى ەدى" - دەگەنى تىڭ تۇجىرىم رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. حح عاسىر باسىندا م.دۋلاتۇلىنىڭ كەلتىرگەن ادەبي-مادەني وي-تولعامدارى ابايدىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىن زەردەلەۋدە بەلگىلى ءبىر ءرول اتقارادى.
م.دۋلاتۇلى كوسەمسوزدەرىنىڭ تاقىرىپتىق اۋقىمى، ويلاۋ ءورىسى، قيال كەڭىستىگى مەيلىنشە كەڭ. بۇلارعا تەرەڭدىك پەن شىنايىلىق، تاريحيلىق پەن دەرەكتىلىك ءتان ءارى ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگىن ايتساڭىزشى. ءورى-قىرى بىردەي ءبىلىم-عىلىممەن مۇزداي قارۋلانعان تابانى جالپاق تارلانبوز ءتىل، مادەنيەت، عىلىم، وركەنيەت ساباقتارى جايىندا ء"تىل ماسەلەسى", ء"دىن جانە عىلىم", "عىلىم توڭكەرىسى", "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى", "سانا قايدا؟", "اجالدان قۇتقارعان قىزىل ءتىل", "ەسپەرانتو ءتىلى", "تسيفر جازۋى", "قازاق تەاترىنىڭ جىلدىق تويى", "مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ ءمىندەتتەرى مەن وقىتۋشى", "اي استىندا ەشنارسە باسقارىلماي تۇرماق ەمەس" (نيچتو نە نوۆو پود لۋنوي), "قازاق جايلى" اتتى عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىندا الۋان-الۋان ويلار وربىتەدى. الەۋمەتكە وي تاستايدى، جۇمىلدىرادى، ۇمتىلدىرادى. الەۋمەت ءىسىن ءوزىنىڭ مىندەتى سانايدى، ۇلگى-ونەگە، ورنەك شاشادى.
كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە "قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىقتى" دەيدى 1926 جىلى جاريالانعان "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى" ماقالاسىندا. سولاي بولسا دا ۇلت ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەگەن-ءدى. قايعى-شەر كەرنەگەن ەت جۇرەگى ەزىلىپ: "مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم. ەندى قاندايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم. مەن نە كورمەدىم؟" مىنەكي، وسى ۇدەرىس ءتىپتى تەرەڭدەپ، ءححى عاسىردىڭ قاقپاسىن ولەرمەندىكپەن ايقارا اشتى. ساپ تىيىلار كۇنى بار ما ەكەن دەپ الاسۇراسىڭ.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كورسەتۋىنشە، "عىلىم مەن ونەر ادام ءۇشىن شىققان", سول سەبەپتى باسقا جۇرتتارمەن ۇزەڭگى قاعىستىرۋ، يىق تەڭەستىرۋ ءبىلىم، ونەرمەن ىسكە اسادى. ءيا، ء"وز ءىسىمىزدى ءوزىمىز ىستەمەي، وزگەگە سەنگەندىك" ۇپايىمىزدى تۇگەلدەي الماۋىمىزدىڭ باستى كىلتيپانى. "تىرشىلىك - باسەكە، جارىس. دۇنيە - بايگە ۇلەستىرۋشى" دەگەن ءتۇيىندى تۇجىرىمى تەرەڭ ويعا شومدىرادى.
جازۋ ەرەجەسى، ءتارتىبى، مادەنيەتى، ءتىل تازالىعى، بايانداپ وقىتۋدىڭ ءمانىسى، دىبىس جۇيەسى، ەملە تۋراسىنداعى ونىكتى، وركەندى وي-تولعامدارى زەيىن اۋدارماي قويمايدى.
"ەرتەدەن شاپسا كەشكە وزعان، ىلديدان شاپسا توسكە وزعان" ويى ۇشقىر، ءتىلى ۇتقىر، قابىلداۋى وتكىر م.دۋلاتۇلى "ەكىنشى فەۆرال" (1913 جىلدىڭ 2 اقپانى - "قازاق" گازەتىنىڭ 1-ءشى ءنومىرى شىققان كۇن), "ايقاپ" جۋرنالى، "گازەتا ء"شوپ جەمەس", "ۇلت ماتبۇعاتى", "باسپاسوزىمىز نە كۇيدە؟", ء"باسپاسوز ۇمەسى", ء"باسپاسوز قاتەسىز بولسىن!", "گازەت ءتىلى وڭدى بولسىن" دەيتىن جاريالانىمدارىندا ۇلت ءباسپاسوزى مەن جۋرناليستيكاسىنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىن ايرىقشا اڭگىمەلەيدى.
دارحان دارىننىڭ تاعى ءبىر قىرى - تاريحشىلدىعى. "تاريح - ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى", "تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى، تىرشىلىكتىڭ جولباسشىسى", "حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس" دەيتىن دانالىق مەرۋەرتتەرى الاش ساناتكەرىنىڭ تاريحي-عىلىمي تانىمىن تانىتادى. ونىڭ "قازاقتىڭ تاريحى", "قازاق-قىرعىزدىڭ اتا تەگى تۋرالى" زەرتتەۋلەرىندەگى عىلىمي-تەوريالىق ويلارى، تاريحي-مادەني دەرەكتەرى ءبىرسىپىرا بەيمالىم جايلاردىڭ سىرىن ۇقتىراتىنداي، "اقىل قاناعاتتانارلىق" دارەجەدە سارالانعان. مىسالى، "الاش" ۇعىمىنىڭ توركىنىنە ءۇڭىلۋى قىزىقتى.
سونداي-اق "حازىرەت سۇلتان", "حان ابىلاي", "شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحان", "اباي", "يسماعۇل بەك گاسپرينسكي", "گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين", "ابۋباكىر احمەتجانۇلى ديۆاەۆ", "ناريمانۇلى ناريمان", "احمەت بايتۋرسۋنوۆيچ بايتۋرسۋنوۆ" سياقتى تاريحي-عىلىمي سيپاتتاعى مۇرالارىندا شەجىرەلىك، مادەني-تاريحي دەرەكتەر، مالىمەتتەر مول قامتىلعان.
حالىق قىزمەتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: "زامان تالاس-تارتىسقا اينالدى. قارا كۇنىن قايعىرماي قامسىز جاتقان قازاق بولماسا، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ ءبارى دە تىرشىلىك جابدىعىندا. جاعالاسپاي، جارماسپاي ەشكىم قاتاردان ورىن بەرمەيدى. باسقالارمەن تىزەلەسۋگە، تارتىسۋعا، جارىسۋعا وقۋ-ءبىلىم كەرەك", - دەپ مولدىرەتە جازادى "وقۋشىلارعا جاردەم" وي تولعاعىندا. "جاقسىلىققا باستايتىن جارىق جۇلدىز - وقۋ". "قازاققا ورىسشا، مۇسىلمانشا وقۋدىڭ ەكەۋى دە كەرەك. بىرىنە ارتىقشىلىق، ءبىرىنە كەمشىلىك بەرۋ قاتە" دەگەن سالماقتى، ارداقتى پىكىرى داۋىرنامالىق ماسەلەنى ايقىن، تولىق تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.
ەلدى ساۋلەلەندىرۋ، جان-جاقتى رۋحاني تازالىققا قول جەتكىزۋ، يماني ورتا، دۇرىستىقتى قالىپتاستىرۋ، ىزگىلىك-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى وركەندەتۋ، ءبىلىمدى-بىلىكتى، كىسىلىكتى، ءىلتيپاتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ - م.دۋلاتۇلىنىڭ نەگىزگى مۇراتى، اسىل ماقساتى. "قازاقتىڭ قاريالارىنىڭ ايتىپ كەتكەن سوزىنە قاراعاندا، - دەپ جازادى، - تىرشىلىكتىڭ قىزىعى ادامزاتقا جاقسىلىق قىلۋمەنەن بولىپ كورىنەدى" ("ادامعا تىرشىلىك نە ءۇشىن كەرەك؟").
حالىق ءىسى، ەل يگىلىگى، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن جارالعان "پايدالى ادامدارعا" بەرگەن انىقتاماسى مىناداي: "اق جۇرەك تازا بولسا. جۇرتتى ءيا ساتىپ، ءيا الداپ كەتپەيتىن بولسا. حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكى تالاي جەردە جانىن قيارلىق ەر جۇرەكتى بولسا. ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا. ءبىلىمدى، شەشەن، كوسەم، وقىعان بولسا. حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، تۇرمىسىنا جەتە تانىس بولسا" ("ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە").
سايىپقىراندىق بولمىس، تۇيعىندىق، سۇڭقارلىق مىنەز، ۇيىمداستىرۋشىلىق ونەگەسى كەلىستى كەمەل تۇلعا ەل ىشىندەگى، ادام بويىنداعى، قارىم-قاتىناستاعى بەرەكەسىزدىكتى، ىشمەرەزدىكتى، جاتىپاتارلىقتى، قۇباقاندىقتى، ارىزقويلىقتى، ۇرلىق-قارلىقتى ولتىرە شەنەيدى ("جەر اۋدارۋ"). "بىرەۋدىڭ كورىنەۋ جاۋىزدىعىن ايتپاۋدىڭ ءوزى جاۋىزدىق. بىرەۋدىڭ ۇرلىعىن بىلە تۇرىپ ايتپاساڭ، سەن ءوزىڭ ۇرىسىڭ. ءبىر جۇرتتىڭ تۇتىنىپ كەلە جاتقان قالپى-سالتى تەرىس بولسا، ونى كورسەتۋ - سول جۇرتتىڭ ءوز پايداسى. ...زياندى ادامداردىڭ كوبەيۋى ارقىلى جۇرت ازادى دەگەن كوزبەن قاراۋ كەرەك" ء("بىزدىڭ ىستەر").
مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تاۋدان ۇلكەن، تاستاي بەرىك قايىرلى، كەمەل ىستەرى، ىرىلىكتى، ىزگىلىكتى، كوسەمدىكتى تانى-تاتىن مۇزجارعىش پىكىرلەرى مەملەكەتتىك تۇرعىدان ويلاۋدان تۋىندايدى. سوندىقتان دا ونىڭ وي-پىكىرلەر جۇيەسى مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى، ەڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىكتەرى 1) تەرريتورياعا، 2) ۇلتتىق تىلگە، 3) ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە، 4) دىنگە، 5) قورعانىس قابىلەتىنە قاتىستى.
جيناقتاپ ايتقاندا، ۇلت رۋحانياتى تاريحىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى قۇبىلىسى ايرىقشا اتالۋعا، شەكسىز قۇرمەتكە لايىق. ول اقىن، پروزاشى، دراماشى، تاريحشى، ادەبيەت پەن تەاتر سىنشىسى، كوسەمسوزشى، جۋرناليست، مادەنيەتتانۋشى، اعارتۋشى، الەۋمەتتانۋشى رەتىندە وي-پاراسات كەڭىستىگىندە جارقىن جۇلدىزداي جارقىراي تۇسپەكشى.
سەرىك نەگيموۆ، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
