1. كونستيتۋتسيانى بۇرمالاۋ - ارانداتۋشىلىق پا، ساۋاتسىزدىق پا؟

تاياۋدا قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى (بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيا) توراعاسى ەرمۋحامەت كابيدينوۆيچ ەرتىسباەۆ «استاناداعى لرت ۆاگوندارىندا نەگە تەك قازاقشا مەن اعىلشىنشا عانا جازىلعان، نەگە رەسەي تىلىندە، قىتاي تىلىندە جازىلماعان؟» - دەپ، جەر استىنان جىك شىعاردى؟!. ءوزىنىڭ يۋتۋب كانالىندا وزىنشە ماڭىزدى ءسوز ايتىپ تۇرعانداي قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، قولىن ەربەڭدەتىپ وڭدى-سولدى سىلتەپ قويىپ، بويىندا اتىمەن جوق بولسا دا، جاساندى «ويلى ءتۇر» جاساپ الىپ، ساۋاتسىز مالىمدەمە جاسادى.

ءتىپتى، ەدىرەڭدەپ، ەكىلەنە سويلەپ، الدەنەلەردى مەگزەپ، ۆاگوندارداعى كورنەكى اقپاراتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە جازىپ، ءبارىن زاڭدى جاساعاندارعا، جالپى باسشىلىققا زەكىپ، ۇرسىپ قويادى. «بۇل نە؟ ساياسي ۇستانىم با؟ نەمەسە جاۋاپسىز ارانداتۋشىلىق پا؟ بۇل قۇقىقتىق قانا ەمەس، مورالدىق-ساياسي قاتەلىك!» دەپ سوعادى ءوزىنىڭ مورال تۇگىلى كونستيتۋتسيانى، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ زاڭىن تاپتاپ وتىرعانىمەن شارۋاسى جوق.

«مەن قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى توراعاسى رەتىندە مالىمدەيمىن، بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. لرت-نىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا دەيىن وسى قاتەلىكتەرىڭدى جوندەۋلەرىڭدى، بارلىق جازۋدى كەمىندە ءتورت تىلدە جازىپ قويۋلارىڭدى تالاپ ەتەمىن!» دەپ ەسىرگەن ەرتىسباەۆ ءتىپتى، «ەتو ۋرودليۆو، وسكوربيتەلنو!» دەپ سىلتەيدى، ءوز ەلىن، نەگىزگى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ تىلىنە قارسى شىعىپ، قورلاپ وتىرعانىنا ساناسى جەتپەي...

«بۇل سەرىكتەس ەلدەرىمىزگە قاتتى سوققى عوي» دەپ، سولتۇستىككە قاراي موينىن سوزىپ قويىپ، «سەندەردىڭ مۇددەلەرىڭدى قورعاپ وتىرعان سەنىمدى قۇلدارىڭدى كوردىڭدەر مە» دەگەندەي، يەسىنەن قوشەمەت دامەتكەندەي قۇيرىق بۇلعاڭداتۋىن قايتەرسىڭ... قازاقتىڭ «قۇلدى بارەكەلدى ولتىرەدى» دەگەن ءسوزى بوسقا ايتىلماسا كەرەك…

بىراق ءبىز بىردەن ايتايىق، بۇل - بادىك ۆيدەو - بارىپ تۇرعان زاڭسىز ارانداتۋشىلىق!

بارلىق ەلدە بارلىعى باستى تىلدە - مەملەكەتتىك تىلدە جازىلاتىنىن بۇل ەكس-مينيستر، ەكس-پرەزيدەنت كەڭەسشىسى، ەكس ەلشى، (ەكس) ساياسي عىلىم دوكتورىنىڭ نەگە بىلمەيتىنىنە ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ەلدە ەشكىم تاڭعالمايدى؟!.

ءوزىنىڭ اتى مەن اتاسىنىڭ اتىن قازاقشا جازسا، قاتەسى قاپتاپ جۇرەتىن ەرتىسباەۆ ءوزى ساۋاتسىز بولعاسىن با، قازاقتىڭ ءبارىن حات تانىمايدى دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك…

ەرتىسباەۆتىڭ بۇل ارانداتۋىنا ءتيىستى بيلىك ورگاندارى جاۋاپ بەرەتىن شىعار دەپ ءبىراز كۇتىپ ەدىك، تىرس ەتكەن ەشكىمدى بايقاي قويمادىق. بۇنىڭ بىلتىر دا ءدال وسىنداي كونستيتۋتسيانى بۇرمالاپ، ارانداتۋ جاساعان ۆيدەوسىنا دا بيلىك تاراپىنان ەشكىم ۇندەمەگەن. تەك بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن زاڭگەرلەر باستاپ، قالىڭ ەل قارسى شىققان. «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجايىن بولماعاسىن، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، بىلگەنىن ىستەپ ۇيرەنگەن بۇنىڭ زاڭدى بەلدەن باسىپ، تايراڭداۋى تاعى دا جالعاسىپ جاتىر... ادىلەتتى قازاقستاننىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان «زاڭ مەن ءتارتىپ قاعيداسى» قايدا، ول قازاق تىلىنە قارسى شىققاندارعا كەلگەندە جۇرمەي قالا ما؟ سوندىقتان، ءوزىمىز جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن قاتار قولدانىلادى» دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي، اق پاراققا قارا سيامەن ايقىن جازىلىپ تۇر. مۇنى ەرتىسباەۆتىڭ ءوزى دە ۆيدەوسىندا كەلتىرگەنمەن، بىراق «ساياسي عىلىم دوكتورى» تۇكتى دە تۇسىنبەپتى...

ياعني، مەملەكەتتiك ۇيىمدار مەن جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىنان باسقا جەرلەردە، ەشقانداي دۇكەندەر مەن مەيرامحانالاردا، ءدارىحانالاردا، سول سياقتى ەرتىسباەۆتى ەسىنەن تاڭدىرعان لرت ۆاگوندارىندا، ترانسپورتتا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن قاتار قولدانىلمايدى - ونداي كونستيتۋتسيالىق نورما جوق. وسىمەن ءۇشىنشى رەت ايتامىز، تەك قانا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا عانا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن قاتار قولدانىلادى».

ال ەرتىسباەۆ ەلگە وسى كونستيتۋتسيالىق نورمانى قاساقانا بۇرمالاپ، «بارلىق جەردە ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن جالعان اقپارات تاراتىپ وتىر. بۇل قازاقستان ازاماتتارىن ارانداتۋ بولىپ تابىلادى. بۇعان ارنايى جازا بار. الدە، قازاق تىلىمەن الىسامىن دەپ، قورىققانعا قوس كورىنەدى دەگەندەي، بۇل ەكس-مينيسترگە پويىز ۆاگوندارى دا مەملەكەتتىك ورگان بولىپ كورىنە مە؟!.

بۇنداي زاڭسىزدىققا كۇيىپ كەتكەن ءبىر ءتىل كۇرەسكەرى ەرتەڭ ەرتىسباەۆتى وسى ەلدى ارانداتۋى ءۇشىن سوتقا بەرسە، انا تىلىنە ءھام مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەسە دە، مينيستر بولعان، ەكس پرەزيدەنت كەڭەسشىسى، ەكس ەلشىنىڭ كۇنى قاراڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن… ونداي ءتىل قورعانى تابىلاتىنىنا ابدەن سەنەمىن.

ايتپاقشى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل ەرتىسباەۆتىڭ كونستيتۋتسيانىڭ ءدال وسى بابىن بۇرمالاپ، ارانداتۋ جاساعان ۆيدەوسى ءبىرىنشى رەت ەمەس، ەكىنشى رەت. ونىڭ بىلتىرعى 2024 جىلى دا ءدال وسىنداي كونستيتۋتسيانى بۇرمالاعان ارانداتۋى تۋرالى بەلگىلى ساياساتتانۋشى، ءتىل كۇرەسكەرى دوس كوشىم: «قازاق تىلىنە قارسى ەرتىسباەۆتى سوتقا بەرۋگە تولىق بولادى» - دەپ «قازاق ءۇنى» يۋتۋب ارناسىنا ارنايى سۇقبات بەرگەن بولاتىن. ال ەكس مينيستر ەرتىسباەۆتىڭ «كونستيتۋتسيا بويىنشا ادام، ازامات، مەملەكەت جانە قوعامنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تىرشىلىگىندە ورىس ءتىلى دە-يۋرە جانە دە-فاكتو مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي تەڭ قولدانىلادى» دەگەن مالىمدەمەسىنىڭ ساۋاتسىزدىعىن بەلگىلى زاڭگەر، وتكەندە اتىشۋلى شەرزات ىسىندە مارقۇمنىڭ وتباسىنىڭ ادۆوكاتى بولىپ، لايىقتى قورعاي بىلگەن مەيىرمان قالماقانۇلى (شەكەەۆ) ابدەن اشكەرەلەپ، ماسقاراسىن شىعارعان ەدى…ونى مەن فەيسبۋك پاراقشامدا ءبولىسىپ، «ەرتىسباەۆتى ەسىنەن تاندىرۋ» اتتى پوست جازعانمىن.

ال قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ: «ءبىز پوپۋليستىك اسىعىس شەشىمدەردەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستايمىز. ارقاشان ناقتى جاعدايعا قاراپ، بايىپتى ساياساتتى باسشىلىققا الامىز. بۇل، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ەتنوسارالىق قاتىناس ءتىلى رەتىندە بەكىتۋ ماسەلەسىنە تىكەلەي قاتىستى. ءتىل ماسەلەسىن تۋ ەتىپ قوعامدا الاۋىزدىق تۋعىزعىسى كەلەتىن، ەل ىشىندەگى جاعدايدى شيەلەنىستىرۋگە ۇمتىلاتىن ءاربىر ارەكەتكە توسقاۋىل قويىلىپ، زاڭ جۇزىندە جازالانادى» - دەپ، ەسكەرتۋ جاساعان ەدى. ەندەشە، ۇنەمى كونستيتۋتسيانى بۇرمالاپ، زاڭدى بۇزىپ، «ءتىل ماسەلەسىن تۋ ەتىپ قوعامدا الاۋىزدىق تۋعىزعىسى كەلەتىن، ەل ىشىندەگى جاعدايدى شيەلەنىستىرۋگە ۇمتىلاتىن» ەرتىسباەۆتىڭ «ءاربىر ارەكەتىنە» زاڭمەن توسقاۋىل قويىلىپ، جازالانۋى ءتيىس!

بۇل جولى ەرتىسباەۆتىڭ كەزەكتى ارانداتۋىن ءورىستىلدى بولسا دا، وتانشىلدىعى - ۇلتشىلدىعى زور بىلىكتى زاڭگەر، قۇقىقتانۋشى رۋسلان تۇسىپبەكتەن باستاپ، الەۋمەتتىك جەلىدە بارلىعى «ەرتىسباەۆتىڭ بۇل وتتاۋى نە ماسقارا؟!» - دەپ، اياۋسىز سويىپ جاتىر…

ايتپاقشى، كونستيتۋتسيانى بۇرمالاعان بۇل ۇلتقا قاۋىپ توندىرەتىن ارانداتۋشىلىققا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن باقىلاۋشى ورگان باس پروكۋراتۋرا نەگە شارا قولدانباي، قايدا قاراپ وتىر؟!.

ەرتىسباەۆتى ەسىرتىپ، تاناۋىن دەلديتىپ، ايدارىنان جەل ەستىرىپ، ءبوستىرىپ وتىرعاندار كىمدەر؟ «ەسكى قازاقستاننىڭ» ەلەسىنەن شىعا الماي جۇرگەن بۇعان ءبىزدىڭ اشەيىندە زاڭدى تالاپ ەتكىش، ۇلتشىلداردىڭ ءار كوممەنتىنە دەيىن 24 ساعات اڭدىپ وتىراتىن قۇزىرەتتى ورگاندارىمىز نەگە ۇندەمەيدى؟ ەرىككەن ەرتىسباەۆ نەگە اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتا بەرۋى كەرەك؟

2. «رەسمي ءتىل رەتىندە قاتار قولدانىلادى» - دەگەن ءسوز «رەسمي ءتىل» دەگەن ستاتۋس ەمەس!

ءيا، ءدال سولاي! «رەسمي ءتىل رەتىندە قاتار قولدانىلادى» - دەگەن ءسوز «رەسمي ءتىل» دەگەن ستاتۋس ەمەس!

ەكەۋى ەكى بولەك دەڭگەي. «ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل ەكەۋ»، «ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا جۇرە بەرەدى» دەگەن زاڭعا قايشى ءسوزدى كوشەدەگى دۇڭگىرشەك، دۇكەن ساتۋشىلارى، كافە داياشىلارى ساۋاتى جەتپەي، بىلمەي ايتسا، كەشىرىمدى شىعار… ال ساقالى اعارعان ساياساتكەرلەر، بيلىكتەگى جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر، مينيستر، اكىم، دەپۋتاتتار، ەرتىسباەۆ سياقتى ەكس-مينيستر، ەكس-پرەزيدەنت كەڭەسشىسى، ەكس-ەلشى، ءتىپتى ساياسي عىلىم دوكتورلارى بىلمەي، ءبوسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ ساۋاتسىزدىعىنا تاڭعالاسىڭ!

2022 جىلى پارلامەنتتە رەگلامەنت تۋرالى زاڭ جوباسى تالقىلانعاندا اتى بەلگىلى زاڭگەر-دەپۋتاتتار دا وسى زاڭدىلىقتى بىلمەي، ازات پەرۋاشەۆ ەكەۋمىزبەن ءسوز تالاستىرىپ، مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىعىپ، كۇيدىرىپ ەدى… ونىڭ ۆيدەوسى بەلگىلى دەپۋتاتتاردا ساقتاۋلى.

2007 جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مۇحتار شاحانوۆ، امانگەلدى ايتالى، ەراسىل ابىلقاسىموۆتىڭ: «كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي بولىپ تابىلا ما؟» دەگەن سۇراقتارىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ 2007 جىلعى 23 اقپانداعى №3 قوسىمشا قاۋلىسىندا:

«مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن قاتار قولدانىلادى» دەگەن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى ورىس تىلىنە ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرمەيدى» - دەپ، ارنايى جاۋاپ بەرىلگەن.

ياعني، «رەسمي ءتىل رەتىندە قاتار قولدانىلادى» - دەگەن ءسوز «رەسمي ءتىل» دەگەن ستاتۋس ەمەس!

الەم ەلدەرىندە رەسمي ءتىل قىزمەتىن مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسى اتقارادى. ال قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى.

دەمەك، «ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسى مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي، رەسمي ءتىل» - دەگەن سوزدەر ويدان شىعارىلعان، وزدەرى، بالا-شاعالارى مەملەكەتتىك ءتىلدى قاقپايتىن بولعاسىن ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىن اسىرا پايدالانۋشى ەرتىسباەۆتار سياقتى اتا زاڭدى بۇرمالاۋشىلار جاساپ العان جالعان «ستاتۋس».

كونستيتۋتسيانىڭ ءدال وسى 7-بابى 2-تارماعىن ەلگە بۇرمالاپ كورسەتىپ، ۇنەمى ۇلتارالىق داۋ-جانجالعا اينالدىرىپ جۇرگەندەر دە وسى ەرتىسباەۆ سياقتىلار.

كونستيتۋتسيانى ەركىن بۇرمالاي بەرۋگە ەرىكتى ەرىككەن ەرتىسباەۆتىڭ بىلتىرعى ۆيدەوسىندا وسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قوسىمشا قاۋلىسىن دا مۇلدە كەرىسىنشە، لوگيكالىق قاراما-قارسى ماعىنادا «قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى بارلىق جەردە تەڭ» دەپ جاۋاپ بەرىلدى» دەپ تەرىس تۇسىندىرگەن ارانداتۋشىلىعى - بارىپ تۇرعان الاياقتىق ەمەس پە؟!

ال ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى تۋرالى ايتار بولساق، ول دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ فۋنكتسياسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ: «قازاق ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى كەرەك»، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ عانا – ول قازاق ءتىلى»، «قازاقستان ازاماتتارى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى» - دەپ نۇكتەسىن قويىپ قويعان.

3. زاڭدى بىلمەۋ - زاڭسىزدىق جاساي بەرۋ مە؟

مەن مەكتەپتە مۇعالىم بولعان ادەتىممەن ءبىرىنشى سىنىپتىڭ ءبىلىمسىز وقۋشىسىنىڭ باسىنا نۇقىپ تۇرىپ، كوزىنە شۇقىپ تۇرىپ تۇسىندەرگەندەي، ەكس-مينيستر، ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور ەرتىسباەۆقا ەجەلەپ تۇرىپ، تاعى دا تۇسىندىرەيىن...

كەز كەلگەن ساۋاتى بار، مەكتەپ بىتىرگەن ادام، شاشىن جۇلىپ، باسىن ۇرىپ، ويبايلاماي تۇرىپ، الدىمەن قاي ماسەلەنىڭ دە قانداي زاڭعا جانە زاڭنىڭ قانداي بابىنا جاتاتىنىنا قارايدى.

ەكس-پرەزيدەنت كەڭەسشىسى ايتىپ وتىرعان لرت ۆاگوندارىنداعى جازۋلار زاڭ تىلىندە «كورنەكى اقپارات» دەپ اتالادى. بۇل ماسەلە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭىنىڭ «دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكi اقپارات تiلi» دەپ اتالاتىن 21-بابىمەن رەتتەلەدى.

ءيا، 2021 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل باپتا بارلىق جەردە «...كورنەكi اقپارات مەملەكەتتiك تiلدە جانە ورىس تiلiندە، ال قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا دا تiلدەردە جازىلادى» دەگەن نورما بولدى. وسىدان كەلىپ، بارلىق جەردە ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن قاتار جۇرۋگە مىندەتتى بولىپ شىقتى. بۇل كونستيتۋتسيانىڭ جوعارىدا اتالعان 7-بابىنىڭ 2-تارماعىنا قايشى بولاتىن.

اتالعان 21-باپقا 2021 جىلى VII شاقىرىلعان قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتتارى، ياعني ءبىز جاساعان وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى زاڭعا قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ قول قويىپ، 2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان كۇشىنە ەندى. ەندىگى جەردە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارداعى دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكى اقپاراتتار «مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە جازىلۋى ءتيىس»، ال «قاجەت بولعاندا عانا وزگە تىلدەگى نۇسقاسىن قاتار ورنالاستىرۋعا بولادى».

ءدال وسى باپتى سول زاڭعا ەنگىزگەن، ءدال قازىر ەرتىسباەۆ اۋدارماشى ارقىلى وقىپ وتىرعان وسى قازاق تىلىندەگى وعان جاۋاپ بەرگەن ماقالانىڭ اۆتورى، دەپۋتات قازىبەك يسا بولاتىن…

سوندىقتان ەرتىسباەۆ ءسوز ەتىپ وتىرعان لرت ۆاگوندارىنداعى كورنەكى اقپارات تولىعىمەن قولدانىستاعى ءتىل تۋرالى زاڭناما تالاپتارىنا ساي زاڭدى، تۋرا جاسالعان. ول ءۇشىن سولاي، زاڭعا ساي جاساعان جاۋاپتى دا، ساۋاتتى ماماندارعا، ەل باسشىلىعىنا، بيلىككە ايتارىمىز تەك العىس قانا.

ويتكەنى، قازاقستان قۇقىقتىق مەملەكەت! زاڭ مەن ءتارتىپ - ادىلەتتى قازاقستاننىڭ باستى قاعيداسى.

ال ەرتىسباەۆتىكى «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولۋ» دەگەندەي، جۇرتتىڭ ءبارىن اقىماق ساناپ، بوس بايبالام جاساۋ.

4. «قازاقستان - كوپ ۇلتتى ەل» دەگەن ەرتەگىنى دوعار ەرتىسباەۆ؟!

«قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت، 130 ۇلت ءومىر سۇرەدى» دەپ، باياعى كەڭەس يمپەرياسىنداعى كوممۋنيستىك قىزىل ۇرانىنا قايتا باسقان ەرتىسباەۆ تاعى دا كونستيتۋتسيانى بۇرمالايدى نەمەسە تاعى دا بىلىمسىزدىك تانىتادى. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت» دەپ، اق قاعازعا قارا سيامەن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي جازۋلى تۇر. ەرتىسباەۆ تۇسىنەتىن تىلدە ايتساق، «رەسپۋبليكا كازاحستان ياۆلياەتسيا ۋنيتارنىم گوسۋدارستۆوم س پرەزيدەنتسكوي فورموي پراۆلەنيا».

«كوك پاسپورتىمىز ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ ايقىن نىشانىنا اينالدى. ەل بىرلىگى – ەڭ الدىمەن، كۇللى قازاقتىڭ بىرلىگى. ەكىنشىدەن، ەل بىرلىگى – قاسيەتتى قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارشا ەتنوستىڭ بىرلىگى» - دەگەن قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا مەملەكەتىمىزدە تەك مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى جانە ەتنوستار بار ەكەنىن، حالىق بىرلىگى بارىنەن ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ايتتى.

كەزىندە پارلامەنتتەگى كوميتەت وتىرىسىندا سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەمەرگە «كەڭەس يمپەرياسىنان قالعان «كوپ ۇلتتى قازاقستان» دەگەن ءسوزدى دوعارۋ كەرەك» دەپ ايتقانىمىز بار ەدى. «قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت، 130 ۇلت ءومىر سۇرەدى» دەپ، باياعى سارىنىنا باسىپ، جاعى تالماي سايراپ وتىرعان ەرتىسباەۆقا دا قاتاڭ ەسكەرتۋىمىز وسى!

5. ەلدىڭ جارتىسىنان استامى ورىس ءتىلىن بىلمەيدى!

ەرتىسباەۆتىڭ ەندى ءبىر ەرتەگىسى – «قازاقستاننىڭ ءبارى ورىس ءتىلىن بىلەدى»دەپ سوعىپ جىبەرگەنى. «ءبارى ورىس ءتىلىن بىلەدى، ولاردىڭ، سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا سالىنىپ جاتقان لرت ۆاگوندارىنا ورىسشا، قىتايشا جازىلۋى كەرەك» - دەگەنى ەلدى الداۋ، قوعام پىكىرىن مانيپۋلياتسيالاۋ.

كەرىسىنشە، قازىر اۋىلدىڭ باسىم بولىگى ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. بۇگىندە 2 ملن-عا جۋىقتاعان قانداستارىمىز دا، كەز كەلگەن ساۋاتتى ەلدىڭ ساۋاتتى ازاماتتارى سەكىلدى وزدەرىنىڭ انا ءتىلى مەن وزدەرى تۇرعان مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلىپ كەلدى اتامەكەن قازاقستانعا (بۇنداي ساۋات پەن سانا ءبىزدىڭ ەلدەگى ەرتىسباەۆتارعا بۇيىرماعان). بىراق ولار رەسەيدىڭ ءتىلىن بىلمەيدى. ويتكەنى، قازاقستاننان باسقا ەش جەردە ورىس ءتىلىنىڭ قاجەتى جوق. قازىر ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىمىزداعى وقىتۋشىلار اۋىلدان كەلگەن ستۋدەنتتەردىڭ كوبىسى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىنىن، ەسەسىنە قازاق ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، اعىلشىن ءتىلىن ءتاۋىر مەڭگەرىپ كەلە جاتقانىن رازىلىقپەن ايتادى. سوندا ەلدىڭ جارتىسىنان استامى شەتەل ءتىلىن - ورىس ءتىلىن تۇسىنبەيدى.

ياعني، ەلدىڭ جارتىسىنان استام سالىق تولەۋشىلەرى لرت-عا قازاق ءتىلى مەن اعىلشىنشا جازىلعانىنا بەك رازى. ورىسشا مەن قىتايشا جازىلۋىنا نارازى! ونى ەرتىسباەۆ مىرزا ءوزىنىڭ وسى ارانداتۋشى ۆيدەوسىنىڭ استىنداعى ءوزىن قازاقشا دا، ورىسشا دا تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ سويىپ سالىپ، سازايىن بەرىپ، سىباپ جاتقان 100 پايىز كوممەنتتەردەن وقىپ-اق ءبىلىپ وتىرعان شىعار... ەگەر ول ەل پىكىرىن وقيتىن بولسا، اينالاسىنداعى، قول استىندا قىزمەت ەتەتىن از عانا ادامنىڭ وتىرىك ماقتاعانىنا ءماز بولماي…

6. رەسەي مەن قىتايدا ەرتىسباەۆتاردى مينيستر تۇگىلى كوشە سىپىرۋعا المايدى…

ەرتىسباەۆ وزىنە تيەتىن ءسوزدى بىلمەيدى، قالاي مينيستر، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى، ءتىپتى ساياسي عىلىمدار دوكتورى بولىپ ءجۇر؟

«ءوزىڭ ديۋاناسىڭ - كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەگەندەي، ءوزى ەكى ءتىل بىلمەيتىن ادامنىڭ ەكى ءتىلدى تالاپ ەتۋگە ەشقانداي مورالدىق قۇقى جوق! زاڭعا سالساڭ دا، ارعا سالساڭ دا… ەگەر بۇل ەكەۋى بولىپ جاتسا ولاردىڭ بويىندا...

ەرتىسباەۆ مىسالعا كەلتىرگەن ەكى مەملەكەتتىك ءتىلى بار ەلدەردىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرى سول ەكى ءتىلدى دە جەتىك بىلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، جاي قىزمەتكە دە المايدى. بىزدەگىدەي ءوزىنىڭ انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك تىلىنە ميى جەتپەسە دە، ەرتىسباەۆتارداي مينيستر بولاتىن ماسقارا جاعداي جوق ەشقانداي ەلدە.

مىسالى، «كانادادا بارلىق جەردە فرانتسۋز جانە اعىلشىن تىلىندە جازادى» دەيدى عوي ءبىزدىڭ ساباز؟ جازسا، ول ەلدە ەكەۋى دە مەملەكەتتىك ءتىل عوي؟!. ال بىزدە مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ عانا – قازاق ءتىلى! جالپى، قازاقستان مەن كانادانى سالىستىرۋ ءۇشىن قانداي مي بولۋى كەرەك؟ قازاقستان ۋنيتارلى، كانادا فەدەراتيۆتى مەملەكەت ەكەنىن مەكتەپ وقۋشىسىنىڭ ءبارى بىلەدى ەكس مينيستر تۇگىلى... سول كانادانىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرى سول ەكى ءتىلدى دە جەتىك بىلەدى. ال ءبىزدىڭ ەكس پرەزيدەنت كەڭەسشىسى شە؟ ءوزىنىڭ انا تىلىندە، مەملەكەتتىك تىلدە نان سۇراپ جەي الماي تۇرىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جايلى ايتقان نەسىن العان دەسەيشى مۇنىڭ...

تەك بىزدە عانا عوي الەمدە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، ءتىپتى مينيستر، اكىم، دەپۋتات بولاتىن سوراقى نونسەنس!

ەگەر رەسەي مەن قىتايدا، كانادادا، ءتىپتى كورشى وزبەكستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، ەرتىسباەۆتاردى مينيستر تۇگىلى كوشە سىپىرۋعا دا المايدى…

ەرتىسباەۆتىڭ ەكىلەنىپ تۇرىپ: «قىتاي بىزگە ينۆەستور بولىپ، ميللياردتاعان دوللارلار جۇمساۋدا. لرت-نى قىتاي جۇمىسشىلارى سالۋدا. ەندەشە نەگە ءبىز قىتايشا دا جازىپ قويمايمىز؟!.» دەپ، ءتۇسىن سۋىتىپ الىپ، سۇڭقىلداعان ءتۇرىن كورۋ ءۇشىن قان قىسىمى ءدارىسىن ءىشىپ الماساڭىز، شىداۋ وتە قيىن... بۇل نە دەگەن بەيشارا، قۇلدىق سانا؟!. قاي ەلدى كوردىڭ ينۆەستيتسيا قۇيعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلىمەن قاتار جازىپ قوياتىن؟

وزگە ەلدەرگە، وزگە ەلدىڭ جۇمىسشىلارىنا جانى اشىپ وتىرعان ەرتىسباەۆتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وزگە ەلدەن ءوز ەلىنە كەلىپ جاتقان قانداستارى تۋرالى، ءوزىنىڭ زاڭدى مارتەبەسىنە يە بولا الماي كەلە جاتقان مەملەكەتتىك تىلىنە - قازاق–تىلىنە، ءوزىنىڭ ۇيرەنۋگە ميى جەتپەيتىن انا تىلىنە ءبىر دە ءبىر رەت قولداۋ جاساعانىن كورگەن ەمەسپىز، كىلەڭ وسىنداي قورلاۋ بولىپ كەلەدى.

جۇرە بەرسەڭ، سۇمدىقتى كورە بەرەسىڭ دەگەن وسى...

7. مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىندەر مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى سويلەۋگە بولمايدى!

2011 جىلى الماتىدا مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋعا ارنالعان مۇقتار شاحانوۆ باستاعان ميتينگىدە سويلەگەندە مەن سول كەزدە دە مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىققان، ەكس پرەزيدەنت نازارباەۆقا بىرنەشە رەت، بارلىعى 12 جىل كەڭەسشى بولعان ەرتىسباەۆقا قاراتا ايتقان ەدىم، سونىڭ ۆيدەوسى ءالى ينتەرنەتتە تارالىپ ءجۇر. «ەرتىسباەۆ سياقتىلار قالاي پرەزيدەنتكە كەڭەسشى بولادى؟ مۇنداي مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەيتىندەردى پرەزيدەنت تۇگىلى مەن ەشۋاقىتتا كەڭەسشى ەتىپ الماس ەدىم؟!» - دەگەن ەدىم.

كىلەڭ وسىنداي، انا تىلىنە ساۋاتى جەتپەيتىن ەرتىستاەۆتاي ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ يدەولوگيالىق كەڭەسشىلەرىنىڭ ۇسقىنىنا قاراپ-اق، نەگە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز وتىز جىل بويى ۇلتتىق يدەولوگيادان جۇرداي بولىپ، تىلىنەن، دىلىنەن ايرىلىپ، سورلاپ قالعانىنىڭ سەبەبىن ايقىن بىلۋگە بولادى. «الماتى» دەگەن اتتىڭ اجارلى اتاۋ ەكەنىنە ساناسى جەتپەي، «الما – اتا» دەگەن بۇرىنعى اتىنا اۋىستىرۋ كەرەك» دەپ جۇرگەن «يديو-لوگتاردان» نە سۇرايسىڭ؟..

ءتىلىن بىلمەگەن - تىرلىگىن دە بىلمەيدى. ەرتىسباەۆتىڭ تاريحتا ەڭ ناشار مينيستر رەتىندە اتى قالعانى دا سوندىقتان. قازاقتىڭ مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى بولعاندا، قازاقتىڭ مادەنيەتىنەن جۇرداي، اقپارات الەمىنەن ماقۇرىم مينيستر رەتىندەگى ساۋاتسىزدىقتارى اششى ءاجۋا انەكدوتتارعا اينالىپ كەتكەنىن جۇرت ءالى كۇلكى ەتىپ ايتىپ ءجۇر... مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترىنىڭ ەلىمىزگە بەلگىلى جۋرناليست، بەلگىلى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ءشامشى پاتتەنى ايگىلى ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ ەكەن دەپ، «اندەرىڭىزدى ءسۇيىپ تىڭدايمىز» دەگەنى، ول تاعايىنداعان، وزىنە تارتقان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءان كونكۋرسىندا «ءان ءسوزىنىڭ اۆتورى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ءوزىن شاقىرىڭدار، ايتپەسە، جۇلدەسىن بەرمەيمىز» دەگەنى باسىنان سورى ارىلماعان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ نە كورمەگەنىن بايقاتادى... ال تاريحتا تەك قازاقستاننان عانا شىعاتىن ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىن «ديپلوماتتارعا» كۋا بولعان شەت مەملەكەتتەر نە ويلادى ەكەن دەپ، ەرتىسباەۆ ەلشى بولعان ەلدەردىڭ الدىندا مەن كەشىرىم سۇرايمىن... ال ەرتىسباەۆ ءوزىن «مەن قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى توراعاسىمىن» دەپ، قازىرگى قىزمەتىنە ەكپىن قوسىپ، ەكىلەنىپ ايتا بەرسە دە، مەن ەتيكا ساقتاپ ول تۋرالى ازىرگە ەشنارسە دەمەدىم. تەك پارتياسىنداعى ءوزىمىز بىلەتىن، سىيلايتىن ازاماتتارعا كوڭىل ايتامىن...

8. ءوز مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەۋ - توپاستىق!

«وزبەكستاندا تۇرىپ، وزبەك ءتىلىن بىلمەۋ ءۇشىن نادان بولۋ كەرەك» - دەيدى ورىس جىگىتى.

ەل زاڭىن بۇرمالاعىش ەرتىسباەۆتاي ارانداتۋشىلار بولسا، ەلگە جاۋدىڭ كەرەگى جوق!

2023 جىلى وزبەكستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋمىن باقىلاۋ ءۇشىن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى اياسىندا تاشكەنتكە باردىق. قاسىمدا قر پارلامەنتى سەناتى دەپۋتاتى بەكبول ورىنباسار بار. سوندا وزبەك اعايىندار ءبىزدى كەشكى اس ىشۋگە الىپ بارعان ەۋروپالىق مەيرامحانادا ىستەيتىن داياشىلار تۇگەل ورىس ەتنوسىنىڭ وكىلدەرى ەكەن. ءبارى وزبەكشە سايراپ تۇر. بىزگە قىزمەت ەتكەن ۆاديم دەگەن داياشىدان: «ءبارىڭ وزبەكشە بىلەسىڭدەر مە؟» دەپ سۇراعاندا، ول بىردەن: «وزبەكستاندا تۇرىپ، وزبەك ءتىلىن بىلمەۋ ءۇشىن نادان بولۋ كەرەك» - دەگەندە، مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، ونىڭ قولىن الىپ، العىس ايتتىم. ونىڭ بۇل ءسوزىن مەن وزبەكستان تۋرالى ماقالامدا تاقىرىپقا شىعارىپ قويدىم. ناداننىڭ ءسينونيمى - توپاس! سول ۆاديم ايتقانداي، بىزدە وتىز جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مەملەكەتتىك قىزمەتتە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن توپاستار كوپ، ولار ءالى ىستەپ كەلەدى؟!.

ويتكەنى، دالەلدەنگەن عىلىمي تۇجىرىم بويىنشا، كەز كەلگەن ادام قانشا توپاس بولسا دا، 3 جىلدا ءوزى تۇرىپ جاتقان ەلدىڭ ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ الۋعا بولاتىنىن باسپاسوزدەن وقىدىم. ال بىزدە بۇرىنعى كەڭەستىك يمپەريانى ايتپاعاندا، تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا 3 جىل ەمەس، 33 جىلدان اسىپ كەتتى قازىر…

وزبەكستاندا وزبەك تۇگىلى وزگە ۇلتتاردىڭ ءبارى وزبەك تىلىندە سويلەسە، ال كەرىسىنشە، قازاقستاندا وزگە ۇلتتار تۇگىلى قازاق مينيسترلەر، اكىمدەر، دەپۋتاتتار قازاقشا بىلمەسە، بۇل - مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ - مەملەكەتتىڭ مىندەتى ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى! ياعني، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك! بۇل الەم ەلدەرىندە ابدەن دالەلدەنگەن، «ەكىگە ەكىنى قوسساڭ - ءتورت بولادى» دەگەندەي، انىق فورمۋلا، ايقىن اكسيوما! سوندا عانا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ايتقان كۇشتى سوزدەرى ىسكە اسادى.

2020 جىلى «ۇلى دالانىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» اتتى ءتىل فورۋمىن وتكىزگەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوستار «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ كەرەك» دەپ ۇندەۋ قابىلدادى.

2020 جىلى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋدى تالاپ ەتكەن «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالىنداعى قر پرەزيدەنتىنە جازىلعان اشىق حاتقا بۇگىندە 132 460 ادام قول قويىپ، قولداپ، بۇرىنعى مەجەلەردەن 1000 ەسەدەي كوپ تاريحي رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بۇرىن مۇنشالىقتى قالىڭ قول جينالعان ەمەس. بۇلار تەك ينتەرنەتكە قولى جەتكەندەر عانا. بۇل بۇدان بەس جىل بۇرىن ەكى ايدا عانا 120 مىڭعا جەتكەن ەل پاتريوتتارى ارتىندا سمارتفون پايدالانا المايتىن ميلليونداعان حالىق تۇرعانى ايقىن. بۇل قالىڭ قول ىشىندە تەك قازاقتار عانا ەمەس، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، بۇگىندە قر پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتى ماكسيم روجين باستاعان ءارتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى دە (50-گە جۋىق) جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتكەن اشىق حاتتى قولداپ، قول قويىپ، ناعىز وتانشىل پاتريوتتىقتارىن كورسەتتى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ – مەملەكەتتى قولداۋ! ءتىلدى قولداۋ – ەلدى قولداۋ!

ال، قورىتا ايتقاندا، ەكس-ءمينيستردىڭ قازاق تىلىنە قارسى - قازاق ەلىنە قارسى ۇستانىمدارى قورقىنىشتى!؟. ەل زاڭىن بۇرمالاعىش ەرتىسباەۆتاي ارانداتۋشىلار بولسا، ەلگە جاۋدىڭ كەرەگى جوق!

كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ك.پاۋستوۆسكي: «انا ءتىلىن بىلمەۋ – ۇلتقا جاسالعان وپاسىز ساتقىندىق» دەپ تۋراسىن ايتقان.

تىلگە قارسىلىق - ەلگە قارسىلىق! ءتىلدى ساتۋ - ەلدى ساتۋ!

9. قۇل - قوجايىن تىلىندە سويلەيدى

«دۇنيەدە ەڭ قيىن نارسە - قۇلدى قۇل ەمەس ەكەنىنە سەندىرۋ!»

بۇل الەمگە ايگىلى ءسوز - 1849 جىلى قۇلداردى تۇتقىننان قۇتقارۋ ءۇشىن قۇپيا ۇيىم قۇرعان قايسار قايراتكەر گارريەت تۋبماننىڭ قاناتتى ءسوزى.

ومىرىندە 700-گە جۋىق قۇلدى قۇلدىقتان بوساتقان قۇتقارۋشى: «دۇنيەدە ەڭ قيىن نارسە - قۇلدى قۇل ەمەس ەكەنىنە سەندىرۋ!» - دەپ، كۇيىپ كەتكەندە ايتىپ سالعانى ايقىن.

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا ايتارىمىز، قۇل - قوجايىن تىلىندە عانا سويلەيدى.

XXI عاسىردا ءبىز دە قۇلاقكەستى قۇلدارعا «قۇلدىقتان بوساعانىڭا 33 جىل بولدى» دەپ، 33 جىلدان بەرى ايقايلاپ ايتىپ، جازىپ، جەتكىزە الماي كەلەمىز!؟.

قۇلداردى قۇلدىق قۇرىعىنان قۇتقارۋشى قايسار قايراتكەر گابريەت تۋرمان، پەيىشتە رۋحىڭىز شالقي بەرگەي، مەن سىزگە باسىمدى يەمىن. ءسىز نە دەگەن كورەگەن ءھام ءتوزىمدى ەدىڭىز؟!.

مەن ءسىزدى وتە جاقسى تۇسىنەمىن…

قازىبەك يسا

ەسكەرتۋ: اتالعان جازبا قازىبەك يسانىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسىندا جاريالانعان. سايتققا اۆتوردىڭ ۇسىنۋىمەن جاريالاندى. 

Abai.kz