ءساۋىردىڭ سوڭىنا تامان بولايىن دەپ وتىرعان ەلىمىزدەگى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى باسقاسىن بىلاي قويعاندا، الىس-جاقىن شەت ەلدەردەگى ساياساتكەرلەر مەن سەناتورلار، ساياسات تاقىرىبىنا جازاتىن ساراپشى-جۋرناليستەر اراسىندا دا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ جاتىر. ماسەلەن، بەلگىلى تەلەجۇرگىزۋشى ۆلاديمير سولوۆەۆتىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا، بىزدەگى كەزەكتەن تىس سايلاۋدىڭ اياق استىنان وتكىزىلۋى، ەڭ بىرىنشىدەن، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك شارالارىنا قاتىستى كورىنەدى. «نۇرسۇلتان نازارباەۆ بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن كەنەتتەن تۋىندايتىن تاۋەكەلدەردى الدىن الا بولجاپ وتىراتىن وتە كورەگەن ساياساتكەر، - دەيدى سولوۆەۆ، - مەنىڭ ويىمشا، ول جاقىن بولاشاقتا يسلام مەملەكەتى تاراپىنان بولىپ قالۋى ىقتيمال قاۋىپ-قاتەر بارىسىنان ساقتانا باستاعانعا ۇقسايدى. مۇنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – ەندىگى جىلى وتكىزىلۋگە ءتيىستى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى بيىل كەزەكتەن تىس وتكىزىپ جىبەرىپ، مىنە، سودان كەيىن بارىپ ەش الاڭسىز قاۋىپسىزدىك شارالارىمەن باسى ءبۇتىن اينالىسۋ. سونىمەن بىرگە بۇل جەردە ء«تۇرلى-ءۇستى رەۆوليۋتسيا ستسەناريىن» دە ەستەن شىعارۋعا استە بولمايدى. البەتتە، اتالىپ وتىرعان ء«تۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيا ستسەناريى» سياقتى جاڭا تەحنولوگيالار بارىسىنىڭ قازاقستاندا دا قايتالانىپ قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن مەن دە جوققا شىعارمايمىن، ويتكەنى، اعىمداعى بيلىك ىقپالىنا كونىڭكىرەگىسى كەلمەيتىن كەيبىرەۋلەردىڭ وسىنداي ارەكەتتەرگە بارۋى دا ابدەن مۇمكىن. ايتسە دە، مەن ءبىر نارسەنى جاقسى بىلەمىن، ول – قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ باسشىلىعى كەزىندە بۇل مەملەكەت كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن ىشكى-سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الىپ ۇلگەرەدى. بۇعان مەنىڭ كوزىم الدەقاشان جەتكەن، سوندىقتان بۇل ەلدە اياق استىنان كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلەيىن دەپ جاتسا، مۇنىڭ دا وزىندىك ۇلكە-ە-ە-ن ءبىر سەبەپتەرى بار...»

سونداي-اق، ساياساتكەر-ءجۋرناليستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ كەلگەن، ءتىپتى جۇرگىزىلىپ تە جاتقان ەكونوميكالىق رەفورمالار تاجىريبەسىن رەسەيگە دە ەنگىزۋگە ارەكەت جاسالسا، جامان بولماس ەدى. ء«وز كەزىندە قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلعان رەفورمالار كورشىلەس ەلدەر تاراپىنان ءاردايىم قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىردى، مۇنى جاسىرۋعا بولمايدى. بۇل جەردە اسىرەسە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ءساتتى جاسالعانىن اشىق ايتۋعا ءتيىسپز. ءبىر عانا مىسال: ماسەلەن بۇل ەلدە كاسىپكەرلەردى سالىقتان بوساتۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرلى جاڭالىعى ءوز كەزەگىندە كەرەمەتتەي ناتيجەسىن بەردى، سوندىقتان مۇنداي ءىس-تاجىريبەلەردى ۇقىپپەن ۇيرەنە وتىرىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ (رەسەيدى ايتادى - م.م.) ەكونوميكالىق دامۋ سالاسىنا دا اجەتكە جاراتۋعا ءتيىسپىز، - دەيدى ساياساتكەر-جۋرناليست ءوزىنىڭ كەزەكتى ساراپتامالارىنىڭ بىرىندە. - بۇل جەردە قازاق ەلىنىڭ بەت-بەدەرىن ەل پرەزيدەنتىنىڭ تۇلعاسى ايقىنداپ وتىرعانىن دا ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز، نەگە دەسەڭىز – ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىن جاي عانا قاراپايىم جۇمىسشىلىقتان باستاعان ادامنىڭ بۇكىل ءبىر ەل پرەزيدەنتىنە دەيىن كوتەرىلۋى ونىڭ جاي عانا جۇمىسشى ادامنىڭ باعاسىن وتە-موتە جاقسى بىلەتىندىگىن كورسەتەدى. سونداي-اق، ساياسي ساۋاتتىلىق پەن كورەگەن كەمەڭگەرلىكپەن بىرگە تەمىردەي ءتارتىپتى تالاپ ەتەتىن مىزعىماس مىقتىلىق وسىناۋ مەملەكەتتىڭ اقىرىن-اقىرىن بولسا دا سەنىمدى تۇردە دامىپ بارا جاتقاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى...»

رەسەيدەگى فەدەراتسيا كەڭەسى (سوۆەت فەدەراتسي) حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى يگور موروزوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ – بۇل وتە-موتە تىڭعىلىقتى دايىندالعان ساياسي ءجۇرىس كورىنەدى. «نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازىرگى وركەنيەتتەگى اسا كورنەكتى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى، - دەيدى موروزوۆ مىرزا. - مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ كەز كەلگەن ساياسي ءجۇرىسى اسا سۇڭعىلالىقپەن الدىن الا... ءاربىر ادىمىنا دەيىن ەسەپتەلىپ وتىرادى... جاسىراتىنى جوق، ءدال قازىرگى كەزدە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا قازاقستانعا وڭاي ەمەس، ويتكەنى، بۇل ەلدىڭ كەيبىر اۋماعى يسلام مەملەكەتى دەگەن تەرروريستەر توبى بەلسەندى ءىس-ارەكەت ەتىپ جاتقان قاۋىپتى ايماقتارعا جاقىن ورنالاسقان. سوندىقتان وسى ماسەلە ۇدەسىنەن الىپ قاراعاندا دا ەندىگى جىلى بولۋعا ءتيىستى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى ءبىر جىل بۇرىن وتكىزىپ جىبەرۋ ناتيجەسىندە نازارباەۆ ءابسوليۋتتى تۇردە جەتىستىكتەرگە جەتۋدىڭ مول مۇمكىندىكتەرىنە داڭعىل جول اشىپ وتىر. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى – وسى سايلاۋ ناتيجەسىندە ەلدە سوڭعى جيىرما جىل بويىنا جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ دا العىشارتتارى ءوز جەمىسىن بەرە باستايتىن بولادى...»

موروزوۆتىڭ ارىپتەسى اناتولي ليسيتسين مىرزا دا قازاق ەلىندەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ كەزەكتەن تىس وتكىزىلۋىنە قالىپتاسقان حالىقارالىق جاعدايلاردىڭ سەبەپ بولىپ وتىرعانىن اشىق ايتادى. «كەزەكتەن تىس وتكىزىلەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اسا باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتەتىنى ءسوزسىز، - دەيدى ليسيتسين، - ويتكەنى، ۋكرايناداعى جانجال مەن باتىس ەلدەرىنىڭ رەسەيگە قاتىستى ەكونوميكالىق سانكتسيالارى قاتتى بەلەڭ الىپ تۇرعان قازىرگىدەي جاعدايدا قازاقستاندىقتار وزگەدەن گورى، وزدەرى ابدەن سەنىپ قالعان قازىرگى پرەزيدەنتتەرىنە داۋىس بەرەتىن بولادى. مەنىڭ ويىمشا، وسىنداي دا وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ساراپتاي كەلە... نازارباەۆ «جوسپارلانعان ۋاقىتتان بۇرىن ءبىر قادىم» العا اتتاپ، الداعى جىلى الدىمىزدان شىعاتىن اسا كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تىڭعىلىقتى دايىندىقپەن قارسى الۋدى ءجون ساناعان سياقتى...»

بەلارۋستىق ساياساتكەر ءارى ەكونوميست، 2010 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا ۇمىتكەر رەتىندە الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ وپپونەنتى بولعان ياروسلاۆ رومانچۋك قازاق ەلىندەگى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ دۇرىس شەشىم ەكەنىن مالىمدەدى. «قازىرگى كەزدە بەلارۋس جەرىندە دە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلىپ قالىپ ءجۇر، پرەزيدەنت لۋكاشەنكو مۇنداي اڭگىمەنى جوققا شىعارعانىمەن، ەكونوميكالىق داعدارىس شەگىنە جەتەتىن بولسا، البەتتە بىزدە دە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءوتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن...»

مىنە، ەلىمىزدە كەزەكتەن تىس وتكىزىلەيىن دەپ وتىرعان پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىستى جاقىن شەت ەلدەردەگى كەيبىر ساياساتكەرلەردىڭ ساراپتاما-پىكىرلەرى ازىرگە وسىنداي. ارينە، تەرەڭ تالقىلاۋعا تۇسە قوياتىنداي ۇلكەن دە ۇلكەن ساياسي ساراپتامالار بۇگىنگە دەيىن ءالى جاسالا قويعان جوق، ايتسە دە ونداي «سەنساتسيالار» تىزبەگى تاياۋ ارادا «شاڭ بەرىپ» تە قالاتىن شىعار، كىم ءبىلىپتى؟!

مارات ماداليموۆ

Abai.kz