ابايلاماي ىستەگەن اۋسار ارەكەتىڭ ءمۇيىزىڭدى ەمەس، كوزىڭدى شىعارۋى مۇمكىن. مۇنداي تۇستا بىلەكتەن گورى، بىلىككە كوبىرەك كۇش تۇسىڭكىرەيدى. اقىلدىڭ تايتالاسى بار-بار ۋاقىتتا جەڭىس ىزدەي بەرمەيدى، كوبىنە-كوپ دۇرىستىقتى ىزدەيدى. دۇرىستىققا سالساڭ، از بەن كوپتىڭ، ۇلكەن مەن كىشىنىڭ الىسقانى ەمەس, تابىسقانى ءلازىم. 

ءابىش كەكىلباەۆ.

ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى كوكەيكەستى تاقىرىپ – وتانشىلدىق رۋح، سوڭعى كەزدەرى ەل اۋزىندا جۇرگەن ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىك حاقىندا الەم ازاماتى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىنداعى «ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىكتەن قورقامىن» دەگەن ءسوزىنىڭ جاڭعىرىعى عالامتوردى سارابدال ساياساتكەرلەردىڭ اقىل سارابىنان گورى، ساياسات ساحناسىن بەلگىلى ءبىر ماقساتىن ىسكە اسىرۋعا پايدالاناتىن ءبىردى-بىرگە ايداپ سالعىش ويىنشىلاردىڭ، قوساق اراسىندا ءوزىن كورسەتىپ قالۋعا تىرىساتىن اسىرەقىزىلداردىڭ ويىن الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەردى. شىن مانىندە وتانشىل كىم – حالقىنىڭ رۋحى تاۋەلسىز بولا وتىرىپ، قورعانىس، الىس-بەرىس ماسەلەسىندە كورشىلەرىمەن ءوزارا تاۋەلدىلىكتە بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ-ءوسۋىن، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن سالماقتى ساياساتكەرلەر مە، الدە، ساياساتتاعى ءوزىن كورسەتۋدى ماقسات تۇتىپ، ەلدى ارانداتىپ، بار الەمدە تەك ءبىز عانامىز دەپ ۇراندايتىندار ما؟ وسى ورايدا ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن تۇپكى ويىن وقىرمانعا تاراتا ءتۇسىندىرىپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك.

– سوڭعى كەزدەرى وتانشىلدىق ماسەلەسى ۋكراينانى ءدۇر سىلكىندىردى. مۇنداي كوڭىل-كۇي قازاقستاندا دا بايقالادى. ءتىپتى، كەيبىر جاس جۋرناليستەر ءسىزدى وتانشىلدىققا قايشى سوزدەر ايتادى دەپ تە كىنالايدى. «تۇركىستان» گازەتىنىڭ قاراشا، جەلتوقسان ايلارىنداعى ساندارىندا «ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقتىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگىنەن نەگە قورقادى؟»، «ولجەكەم قازاق تاۋەلسىزدىگىنەن قورقادى. نەگە؟» دەگەن ماقالالار جاريالاندى.

عالامتوردا دا، باسپاسوزدە دە ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى سان-ساققا جۇگىرتكەن تالقىلاۋلار تولاستار ەمەس. مىسالى: «ازاتتىق» راديوسىنا ورىسشا سۇحبات بەرگەن الەم ازاماتى ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاق ەلىنىڭ تولىق تاۋەلسىز بولعانىنان قورقاتىنىن مالىمدەپتى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاق تاۋەلسىزدىگىنە جانە قازاق تىلىنە قاتىستى سولاقاي سويلەگەنى ءبىر بۇل ەمەس. الەم باس يگەن ۇلى تۇلعانىڭ ۇلتتىڭ سويىلىن ەمەس، يمپەرياليستەردىڭ سويىلىن سوعاتىنى قىنجىلتادى»، – دەپ جازادى جۋرناليست ەسەنگۇل كاپقىزى.

ءسىز كوپتەن بەرى «جازباشا جاۋاپ ماسەلەنىڭ ءمانىسىن جان-جاقتى قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال جول-جونەكەي ۇستاپ الىپ، ءاتۇستى قويىلعان سۇراققا كەلتە قايىرىلعان جاۋاپتان اڭگىمەنىڭ ءتۇپ­-توركىنىن كوزىقاراقتى وقىرمان مەن تىڭدارمان بولماسا، بىلايعى جۇرت ءۇستىرت ءتۇسىنىپ قالادى» دەپ، گازەتكە اۋىزشا سۇحبات بەرۋدەن قاشقاقتايسىز. ال راديونىڭ سۇراعىنا اۋىزشا بەرگەن جاۋابىڭىز وسىنداي تۇسىنىكتەرگە اكەپ سوقتى. سول سۇراقتار مەن جاۋاپتارىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– مەنىڭشە، سۇراقتار قازاقشا دا، ورىسشا دا بولدى. مەن ورىسشا جاۋاپ بەردىم. قاتە ءتۇسىنىلۋى مۇمكىن اۋدارماسىن ەمەس، ءوزىمنىڭ جاۋابىمدى بەرۋى كەرەك ەدى. مىڭداعان تىڭدارماندار مەن وقىرمانداردى اداستىرماس ءۇشىن «ەركىندىك»، «تاۋەلسىزدىك»، اسىرەسە، «تولىق تاۋەلسىزدىك» سەكىلدى وتە كۇردەلى تاقىرىپتى جەتكىلىكتى دايىندىقسىز ادامداردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەردە تالقىلاماعانى ءجون. ساياساتتىڭ جوعارى ماتەماتيكالىق ەسەبىن شەشۋگە ۇمتىلماس بۇرىن، الدىمەن ساياساتتاعى كوبەيتۋ تابليتساسىن مەڭگەرىپ الۋ كەرەك.

كوپۇلتتى قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ «تولىق تاۋەلسىزدىگى» دەگەنىمىز نە؟ جۇزدەگەن ۇلتتاردان قۇرالعان 17 ميلليون حالقى بار مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا 10 ميلليون قازاقتىڭ قازىر نەمەسە بولاشاقتا تولىق تاۋەلسىز بولۋى مۇمكىن بە؟

جۋرناليستەر بولماستى ارمانداماس بۇرىن وسى ساندارعا وي جۇگىرتۋى ءتيىس ەدى. سوندىقتان دا وسىنداي قۇرعاق قيال جاستار اراسىنا دا تارالىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. 2ح2=4 بولاتىنى سەكىلدى، جەر بەتىندە تولىق تاۋەلسىز ەشبىر حالىق جوق، جانە ەشقاشان دا بولمايتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

تمد كولەمىندە ءبىر عانا ۇلتتان قۇرالعان جالعىز مەملەكەت – ارمەنيا. وندا ءبارى – 100% دەرلىك ارمياندار. ولاردى تولىق تاۋەلسىز حالىق دەپ اتاۋعا بولا ما؟ شىنىندا ناعىز باقىتتى ما؟ جوق. ولار دا باسقا حالىقتار سەكىلدى الىس-جاقىن كورشىلەرىنەن تاۋەلدى! ۇنەمى قاۋىپ كۇتۋمەن ءومىر سۇرەدى.

عايىپتان تايىپ اڭقاۋلار ارمانداعانداي ۇشان-تەڭىز بايلىعىمىز بەن ۇشى-قيىرسىز كەڭ ايماعىمىزدا ات توبەلىندەي قازاقتار وزدەرى جەكە قالعانىن ەلەستەتىپ كورەيىكشى.

سوندا ءبىزدى الدان نە كۇتەدى؟ تولىق تاۋەلسىز، باقىتتى ەل بولا الامىز با؟

نە بولاتىنىن مەن بولجاپ بەرەيىن. ءبولىنىپ كەتەمىز. وتكەن عاسىرلاردان بەرى ءالى كۇنگە حالىقتى بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق سانا-سەزىم قالىپتاسا العان جوق. ازىرشە جەرگىلىكتى اتالاستىق، رۋلىق، جۇزدىك سانا-سەزىمنىڭ باسىمدىعى بايقالادى. بۇل پىكىرمەن ەشبىر ساياساتكەر تالاسا المايدى. «وتانشىلداردىڭ» كەيبىرى «تولىق تاۋەلسىزدىك» تۋرالى قىزۋلانا ايتا باستاسا-اق، ونىڭ نەگىزگى ويىنىڭ تۇبىندە اتالاستىق، رۋلىق، ءارى كەتكەندە جۇزدىك پىكىر جاتقانىن تۇسىنە قويامىن.

بولاشاق ادايستان تۋرالى نەمەسە قازاق ەلىنىڭ باسقا قيىرلارىنداعى وسىنداي جوبالاردى ەستىمەگەن ەشكىم جوق شىعار؟

ازىرشە ءبىزدى بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇرعان ءتورتىنشى ءجۇز – رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپ ۇلتتان قۇرالعان حالقى. قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دە ءتورتىنشى ءجۇزدى ساقتاۋ كەرەك.

تولىق تاۋەلسىزدىك تۋرالى قيال - قاي حالىق ءۇشىن دە قاۋىپتى ساياسي ينفانتيليزم. انىعىراق ايتقاندا، بالالىق اڭقاۋلىق.

ال قازاقستاننىڭ ناعىز وتانشىلدارىنا نە ىستەۋ قاجەت؟

رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ ۇلتارالىق جانە تاپارالىق ءوزارا تاۋەلدىلىگىن سانالى تۇردە جەتە تۇسىنۋىنە تاربيەلەۋى قاجەت. بۇل – ءبىزدىڭ تۇتاستىعىمىزدىڭ نەگىزگى شارتى. بۇل – قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنىڭ كەپىلى. دەنەدەگى اعزالار سەكىلدى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتارى ءوزارا تاۋەلدى. كوپۇلتتى قوعامنىڭ اسقاق ماقساتى – وسى!

جۇرەك، باۋىر مەن بۇيرەك باسقا اعزالاردان تولىق تاۋەلسىزدىكتى ارمانداي المايدى. وسى تۇجىرىمدى حالىقتىڭ جەتە تۇسىنۋىنە كومەكتەسۋ – وكىمەت (ەكونوميكالىق جانە ىشكى ساياساتتاعى ساۋاتتىلىعىمەن) پەن قالامگەر زيالىلاردىڭ مىندەتى.

ءبىز جالپىعا بىردەي ءوزارا تاۋەلدىلىكتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن بىرتىندەپ ءتۇسىنىپ كەلەمىز. پلانەتامىزداعى الىس-جاقىن كورشىلەرىمىزبەن ءوزارا تاۋەلدىلىگىمىز تۋرالى بىلىگىمىزدى ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. مىڭداعان جىلدار ءوزارا قارىم-قاتىناستاعى، 7 مىڭ كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان رەسمي ورتاق شەكارامىز بار رەسەيدەن تولىق تاۋەلسىز بولا الامىز با؟ نەمەسە قىتايدان؟ سونداي-اق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، ازەربايجاننان؟ قازىر دە، ەشقاشان دا بولا المايمىز!

ءبىز دە، سونداي-اق، ولار دا ءبىر-بىرىمىزدەن ءوزارا تاۋەلدىلىگىمىزدى تەرەڭ ۇعىنا الساق قانا بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ارقايسىسىمىزدىڭ دا قالاعانىمىزشا ءوسىپ-وركەندەۋىمىزگە قولايلى جاعداي تۋىندايدى.

العاش 1979 جىلى تاشكەنتتە وتكەن ازيا مەن افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسىنداعى باياندامامدا جاريالاعان مەنىڭ فيلوسوفيام – وسى. سودان بەرى بارلىق قۇرلىقتار مەن حالىقارالىق كەزدەسۋلەردە جەتىلدىرە ءتۇسىپ، حالىقارالىق جاعدايلاردى ساراپتاي وتىرا، ۇستانىمىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىمدى جەتكىزىپ كەلەمىن.

كەڭەستەر وداعى تاراعانعا دەيىن مەن ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىكتى ايىپتايتىن حالىقارالىق تريبۋنالدىڭ مۇشەسى رەتىندە افريكانىڭ، ازيا مەن وڭتۇستىك امەريكانىڭ سوعىس ءورتى شارپىعان ەلدەرى – انگولا، موزامبيك، ەفيوپيا، رۋاندا، اۋعانستان، كامبودجا، ليۆاندا بولدىم. 90-شى جىلدارى سوعىس ءورتى تۇتانعان ازەربايجان، گرۋزيا، چەچنيا، ينگۋشەتيا، مولدوۆا، تاجىكستانعا ارا اعايىندىق ماملەگەرلىكپەن باردىم. بايقاعانىم، سول ەلدەردەگى سوعىس وزدەرىنىڭ ارالاس ۇلتتى مەملەكەتتەرىندەگى ەتنوستاردى تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتكىزبەكشى بولعان ساياساتكەرلەردىڭ تاجىريبەسىزدىگىنەن باستالعان. ۋكرايناداعى قازىرگى جاعداي دا وسىنداي.

مەن سەكىلدى كوپ جاساعان، ەل اراسىنا سوعىس ءورتىن تۇتاتۋعا سەبەپ بولعان قيىن تۇيىندەردى شەشۋگە اتسالىسىپ، كەلىسىمگە قول جەتكىزۋدە مول تاجىريبە جيناقتاعان بىردە-ءبىر قازاق جوق بولا تۇرا، ۇلتارالىق قاتىناستاردان بىلەرى از كەيبىرەۋلەردىڭ وتانشىل ەمەس دەپ، ەل الدىندا اقىل ايتىپ، اشىقتان-اشىق ايىپتايتىنىنا تاڭعالام.

تاعى دا كوسىپ ايتارىم:

قازاقتار تۇگىلى، 17 ميلليون حالىقتىڭ يەلىگىندەگى مۇنايى، مەتالى، التىنى، كۇمىسى، ۋرانى، كومىرى – مەندەلەەۆ تابليتساسىنىڭ بار بايلىعىنا تۇنىپ تۇرعان 2 ميلليون 700 مىڭ شارشى كيلومەتر ايماققا قوسا جۇزدەگەن ميلليون گەكتار قۇنارلى ەگىس القاپتارى مەن جايىلىمدىق جەرلەرى بار مەملەكەتىمىزگە دە كورشىلەرىنەن تولىق تاۋەلسىز بولۋعا بولمايدى.

ال كورشىلەرىمىز – رەسەي 150 ميلليون، قىتاي – 1 ميلليارد 300 ميلليون، وزبەكستان – 30 ميلليون، تاعىسىن-تاعىلار.

كىم بىزگە ءوزىمىز يگەرە المايتىن وسىنشا بايلىقتى جەكە بيلەتىپ قويادى؟

اشىعىن ايتقاندا، ءبىزدى قۇتقاراتىن - رەسەيمەن تاريحي قالىپتاسقان دوستىعىمىز! ناعىز قازاق وتانشىلدارى وسىنى مويىنداۋى ءتيىس، ال بۇل دوستىقتى بۇزۋعا تىرىساتىندار – شىندىعىندا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا قارسى ارەكەت جاساپ جۇرگەندەر.

– ءبىز ەجەلدەن – اۋىلشارۋاشىلىقتى حالىقپىز. حح عاسىردا قازاقتىڭ ءبىراز بولىگى قالالىق بولدى. دەگەنمەن، باسىم بولىگى ءالى دە اۋىلدا تۇرادى. حالىقتىڭ بۇلاي ءبولىنۋى، ارينە، ونىڭ سانا-سەزىمى مەن كوزقاراسىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. كەيبىر «سوتسيولوگتار» اۋىلدان قالاعا وقۋعا، جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن جاستاردى مامبەتتەر، ال قالادا وسكەندەردى – شالاقازاقتار دەپ اتايدى. بۇعان ءسىز قالاي قارايسىز؟

– اۋىلدا وسكەندەردىڭ ساناسىندا اتالاستىق، رۋلىق ۇعىم دامىعان. استاناعا (استانا نەمەسە الماتى) كەلگەن جاستاردا جۇزدىك تۇسىنىك پايدا بولادى. ۋاقىت وتە وسى سولقىلداق تانىم ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرا باستايدى. ويتكەنى، قالادا اۋىلدان كەلگەندەردى ءبىر اتانىڭ، رۋدىڭ نەمەسە ءجۇزدىڭ وكىلى دەپ ەمەس، قازاق دەپ قابىلدايدى. مۇنداي قارىم-قاتىناس ادامعا ونىڭ الدىمەن قازاق، سودان كەيىن بارىپ قانا ءبىر اتانىڭ، رۋدىڭ، ءجۇزدىڭ وكىلى ەكەنىن ۇعىندىرادى. «مامبەتتىڭ» ۇلتتىق سانا-سەزىمى وسىنداي كۇردەلى جولدارمەن داميدى.

«شالاقازاقتىڭ» ۇلگىسى قاراپايىم.

مەن الماتىدا تۋدىم. ورىس، ۇيعىر، وزبەك جانە دە باسقا ۇلىستاردىڭ اراسىندا ءوستىم. ءبىزدىڭ شاڭىراقتا ەشكىم دە قاي رۋدىڭ، قاي اتاسىنان تارايتىنىن ەسىندە ۇستامايتىن. قازاق ەكەنىمىزدى عانا بىلەتىنبىز. جانە اينالامىزداعى بوتەندەر ءجيى-ءجيى ەسكەرتىپ قوياتىن. كەيدە بىزدەرگە، بالالارعا قاتتى ەسكەرتەتىنى سونداي، ۇنەمى جۇدىرىعىمىز ءتۇيۋلى تاس-ءتۇيىن جۇرەتىنبىز.

اۋىلدىقتارعا قاراعاندا، قالالىق قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى ەرتەرەك دامىدى. انىعىراق ايتقاندا، بوتەن ورتا ءبىزدى وتانشىلدىققا ماجبۇرلەدى.

ءوز حالقىممەن ماقتانعىم كەلدى. سوندىقتان تاريحقا دەن قويىپ، ۇلتىمدى ۇلىقتايتىن دەرەكتەر ىزدەدىم. جارتى عاسىردان استام الەمدىك دەرەك كوزدەرىنەن تۇيىرلەي تەرىپ، ۋىس تولار دەرەك جينادىم. ۋىستاعانىم باتپانداي التىن بولىپ شىقتى. وسى دەرەكتەردى «1001 ءسوز» كىتابىمدا توپتاستىرىپ، قازىرگى قازاقتىڭ ايبىنىن اسىرىپ، رۋحىن كوتەرتەتىن تاريحي ناعىز قازاقتىڭ بەينەسىن سومداماقشىمىن.

ءار ءسوزىمدى تالقىلاۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەر مەنىڭ وسى كوپجىلدىق ەڭبەگىمە كوڭىل قويسا دۇرىس بولار ەدى.

«تۇركىستان» گازەتىندەگى وسىنداي سىن ماقالالاردىڭ ءبىرى مەنىڭ الدىمدا جاتىر. ءسوزىمنىڭ اياعىندا سول ماقالادان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن:

«ولجەكەڭ سول باياعى قالپىندا. ءوز ۇلتىنىڭ ۇلت بولىپ تۇتاسىپ، جەكە ەل بولۋىنا كۇمانمەن قارايدى، ابسوليۋتتىك بوستاندىقتان قورقادى. ءدال وسىنداي يدەيانى قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى شىڭعىس ايتماتوۆ تا ايتقان ەدى. ەگەر ەلى ءۇمىت ارتقان تۇلعالارى ەلىنىڭ تاۋەلسىز بولۋىنان قورقاتىن بولسا، قاراپايىم حالىقتىڭ العا، ەرتەڭگى كۇنىنە دەگەن سەنىمى ازايارى داۋسىز»، – دەيدى ە.كاپقىزى.

ەسەنگۇل كاپقىزى، كورگەنى دە، تۇيگەنى دە، بىلگەنى دە مول، ومىرلىك تاجىريبەسى جەتكىلىكتى، الدى-ارتىن ارىدان ويلاپ، الىستان بولجايتىن ادامعا ءسوز ايتۋ مادەنيەتىن يگەرەتىن جاسقا كەلگەنىڭىزدى ەسكەرتىپ قويعان تەرىس ەمەس-اۋ دەپ سانايمىن.

شىڭعىس ايتماتوۆ قىرعىزستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سەندى، بىراق بۇل تەرميننىڭ ەلىنىڭ بيلىگى مەن بايلىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ ۇعىمىنداعىدان باسقاشاراق ەكەنىن ءتۇسىندى. ول ارقايسىسىنىڭ ءوز كوسەمدەرى دە «ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىكتى» اڭسايتىن بىرنەشە رۋدان قۇرالعان سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك بولىپ ەكى «جۇزگە» ءبولىنىپ كەتەتىنىن بولجاعاندىقتان، حالقىنىڭ «ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىگىنە» قارسى بولدى.

قازىرگى ءبىلىمدى قىرعىزدار شىڭعىسقا سەنەدى. مەن مۇنى بىلەمىن.

باسقا سۇراقتارىڭا تاقىرىپ-تاقىرىپ بويىنشا كەلەسى جولى جاۋاپ بەرەيىن.

– ۋاقىت ءبولىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە راحمەت، اعا! دەنىڭىزگە ساۋلىق، ىسىڭىزگە ءسات تىلەيمىن! جازار كوبەيسىن!

اڭگىمەلەسكەن ءزامزا قوڭىروۆا,

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz

دەرەككوز: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى، №10, 13 ناۋرىز، 2015 جىل

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "كىم وتانشىل؟"