جەر بەتى ايماقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن ۇزاق جىلدار بويى مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، كاسىبى، ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ ورتاقتىعىنا، ورتاق ماقسات-مۇددەلەرىنە بايلانىستى جانە سان الۋان تاريحي جاعدايلارعا وراي، وزىندىك وزگەشەلىكتەرى ايقىندالىپ، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ قالىپتاساتىنى بەلگىلى. وسى قاعيداعا سۇيەنسەك، قازاق ۇلتىن باسقالاردان وزگەشەلەندىرىپ تۇراتىن وزىندىك ەتنوستىق بەلگىلەرى – ءتىلى مەن ءدىلى، تانىم-تۇسىنىگى، وي-ساناسى، مىنەز-قۇلقى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، تۇرمىس-تىرشىلىگى سياقتى ت.ب. بەلگىلەرى مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقانى داۋسىز. ال ەتنوستىق بەلگىلەردىڭ ىشىنەن كەز كەلگەن ۇلتتى باسقالاردان ەرەكشەلەيتىن باستى بەلگى ۇلتتىق ءتىل بولىپ سانالادى.

ۆ.گۋمبولد ءوزىنىڭ ء«تىل جانە مادەنيەت فيلوسوفياسى» دەگەن ەڭبەگىندە: «ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ىشتەي دانىشپان رۋحى بار، سول رۋحتىڭ ەرەكشەلىگىن سىرتقا شىعارىپ، ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرۋشى كۇش – ءتىل» ("يازىك ي فيلوسوفيا كۋلتۋرى". موسكۆا: پروگرەسس، 1996, 111-ب.), – دەپ ونىڭ رۋحاني ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە ءبولىپ كورسەتەدى. وسىعان ۇقساس ويدى م.ارىننىڭ تاربيە تۋرالى تولعاۋلارىنان دا كەزدەستىرەمىز. ول: ء«تىل دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ جيناعان رۋحاني قازىناسىنىڭ جيىنتىعى، سونىڭ ءبارىن ساقتايتىن قويما ىسپەتتى. قويما دەگەندە ويعا ورالادى، سول جيناعان بايلىقتى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءتىل جەتكىزىپ بەرىپ وتىرماسا، ءار ۇرپاق ءوزىنىڭ رۋحاني ءومىرىن جاڭادان باستاعان بولار ەدى» (بەس انىق (تاربيە تۋرالى تولعاۋلار). الماتى: ارىس، 1996, 14-15-بب.), – دەيدى.

ال قازاقتىڭ كوركەم وي جۇيەسىندەگى بەينەلى سوزدەر تۋرالى سوڭىنا تولىمدى ەڭبەك قالدىرعان ت.قوڭىروۆ قازاق تەڭەۋلەرىنىڭ ۇلتتىق تانىم جۇيەسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورسەتە وتىرىپ، ول جايىندا مىناداي تۇجىرىمدى وي ايتادى: «ادەبيەتتەگى وبرازدار جۇيەسى جانە ءسوز بەينەلەۋ تاسىلدەرى – ۇلتتىق حاراكتەردىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشتەرى. ...تەڭەۋ كاتەگورياسى – بۇكىل بەينەلەۋ، كوركەمدەۋ تاسىلدەرى ىشىندەگى ەڭ باستى، ەڭ پارمەندىسى. بەينەلەۋ تاسىلدەرىنىڭ بارلىعى دا ءوز باستاۋىن وسى تەڭەۋدەن الادى. ...تەڭەۋ – كوركەم ويلاۋدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ جيىنتىعى، دۇنيەتانىمنىڭ ۇلتتىق وزگەشەلىكتەرى باس قوسقان كاتەگوريالاردىڭ ءبىرى» (تەڭەۋلەر تابيعاتى. الماتى: «الاش» باسپاسى، 2005, 4-ب.). دەمەك، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك، وي-سانا تىلدىك مادەنيەتپەن، ال زات، قۇبىلىس، ۇعىم جانە ولاردىڭ اتاۋلارى ۇلتتىق تانىممەن تىعىز بايلانىستى.

زات، قۇبىلىس، ۇعىم جانە ولاردىڭ اتاۋلارى اراسىندا جالپى بايلانىس بولعانىمەنەن، ەشقانداي تابيعي، تىكەلەي بايلانىستىڭ جوعى جانە ولاردىڭ (اتاۋلاردىڭ) زات پەن ۇعىمعا قويىلعان شارتتى تاڭبا ەكەنى كۇللى ەلدەردىڭ لەكسيكولوگيالىق وقۋلىقتارىندا تاپتىشتەلىپ جازىلعاندىقتان، بۇنى تەرەڭ-نەن قاۋزاپ جاتۋدىڭ فيلولوگتار ءۇشىن تۇككە دە قاجەتى جوق ەكەنىن تۇسىنە وتىرىپ، جالپى وقىرماندار ءۇشىن بۇل ماسەلە جونىندە ازداعان مالىمەت بەرە كەتەيىك.

زات نەمەسە قۇبىلىس تۋرالى ۇعىم دۇنيەجۇزىنىڭ بارشا جۇرتىنا ورتاق بولىپ كەلەدى. تەك سولارعا قويىلاتىن اتاۋلار عانا ءار ۇلتتىڭ تىلىندە وزىنشە بەينەلەنەدى. ءبىر قاراعاندا، جاراتىلىستاعى سان الۋان زاتتار مەن قۇبىلىس-تاردىڭ ءتۇرلى سىر-سيپاتى، ءمان-مازمۇنى، قادىر-قاسيەتى تۋرالى تانىم-تۇسىنىك (ۇعىم) بارشا ۇلتقا ورتاق بولىپ كەلەتىندىكتەن، ولارعا تەلىنەتىن اتاۋلار دا بىردەي بولۋى كەرەك سياقتى بوپ كورىنەدى. بىراق بۇل – قاتە تۇسىنىك. ويتكەنى «ۇلتتىق ءدىل ايرىقشا ويلاۋ جۇيەسىن ۇسىنا وتىرىپ، ۇجىمدىق سانانىڭ تەرەڭدەگىمەن سيپاتتالادى. الەمنىڭ ۇلتتىق-تىلدىك بەينەسىندە ءاربىر ۇلتتىڭ ءوز ۇعىم-تۇسىنىگى ترەك ەتەتىن سۇيەنىشى – تۇجىرىمدامالارى، ۇلگىلەرى، سول ۇلتقا ءتان باسقا دا قاسيەتتەر ونىڭ ۇلتتىق ءدىلى ارقىلى جۇزەگە اسادى» (المەتوۆا ءا.س. پ.ع.د. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيا. الماتى، 2007 جىل، 111-ب). ءبىز وزىمىزگە بەيمالىم نەمەسە العاش كورگەن، تانىپ بىلگەن، ەستىپ كوڭىلگە توقىعان نەمەسە وقىپ زەردەلەگەن زات پەن قۇبىلىسقا جانە ونىڭ ۇعىمىنا «وسىعان مەن ات قويايىنشى» دەگەن سانالى نيەتپەن ەمەس، ولاردىڭ بارىمىزگە بىردەن اڭعارىلاتىن سىرتقى-ىشكى كوپتەگەن بەلگىلەرىن، سىر-سيپاتتارىن سانامىزعا قابىلداي وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىگىمىز بويىنشا جان دۇنيەمىزگە جاقىن باستى بەلگىلەرىن عانا اتاۋعا نەگىز ەتىپ الىپ، ايتەۋىر، ءوز تىلىمىزدە ايتىپ-جەتكىزۋ ءۇشىن ات قويامىز. ءبىر قىزىعى – اتاۋ قويۋعا تاڭدالىپ الىناتىن بەلگىلەر ءار ۇلتتا ارقيلى بولىپ كەلەدى ەكەن.

ات قويۋعا نەگىز بولاتىن وسى ءبىر ۋاجدەمەنى (موتيۆيزاتسيانى) تۇسىنبەۋشىلىك سالالىق عىلىمداردىڭ تەرميندەر سوزدىگىن قۇراستىرۋشىلار مەن تەرمين تۋرالى پىكىر ايتۋشىلاردى قاتەلىككە ۇرىندىرىپ ءجۇر. ولار قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە جاڭادان ەنگەن زات پەن ۇعىم اتاۋلارىنىڭ بوگدە تىلدە سولاي اتالۋىنا نەگىز بولعان بەلگىلەرىن عانا ەسكەرىپ، سونى بىرەۋ قازاقشالاعان جاڭا اتاۋدىڭ بويىنان ىزدەيدى نەمەسە ءوزى سوعان اتاۋ قويا قالسا، سونى سىڭىرمەك بولىپ اۋرە بولادى. ءسويتىپ، قاندايلىق ءبىر سەبەپكە نەگىزدەلىپ قويىلعانىنا قاراماستان، كەز كەلگەن اتاۋ – ءار ۇلتتىڭ دىبىستىق جۇيەسىندەگى ءتول دىبىستاردىڭ تابيعي قالىپتاسقان وزىندىك تىركەسىمىنە سايكەس جاسالىناتىن ۇعىمنىڭ سىرتقى جامىلعىسى، شارتتى تاڭباسى ەكەنىن قاپەردەن شىعارىپ، كوبىنەسە، ماعىنالىق تۋرا اۋدارماعا بوي الدىرىپ، سونى ءوز پايىمداۋلارىنشا دۇرىس دەپ ساناپ، ءتۇرلى كەلەڭسىزدىككە ۇرىنىپ جاتادى.

وسى ورايدا ورىستىڭ كورنەكتى عالىمى، ف.ع.د.، پروفەسسور ل.ا. نوۆيكوۆتىڭ تاڭبا مەن ماعىنانىڭ، ۇعىم مەن زاتتىڭ ءبىر-بىرلەرىمەن قارىم-قاتىناسى جايىندا ايتقان عىلىمي تۇجىرىمىن كەلتىرەيىك. ول ءوزىنىڭ ء«سوز ونەرى» دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «زات پەن تاڭبانىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس جوق. ولار ءوزارا ماعىنا (ۇعىم) ارقىلى بايلانىسادى. قانداي دا بولسىن ءبىر زاتقا اتاۋ بەرۋ ءۇشىن، ونى ەڭ اۋەلى بەلگىلى مولشەردە پايىمداپ الۋ كەرەك. مىنە، سول سەبەپتەن بارىمىزگە ورتاق زات نەمەسە نارسە ءتۇرلى تىلدە تۇرلىشە اتالادى. مىسالى: ورىستىڭ «پودسنەجنيك» (قار اساتىندا وسەتىن گۇل) دەگەن ءسوزى اعىلشىنشا «Snowdop» (قارعا تامعان تامشى), فرانتسۋزشا «perse-nege» (قار تەسەتىن گۇل), نەمىسشە «Schneeg-lockchen» (قار قوڭىراۋى) دەپ اتالادى» (يسكۋسستۆو سلوۆا. م.، 1991 گ.، 11 ب.).

بۇدان كەز كەلگەن زات پەن ول تۋرالى ۇعىم بارشا ۇلتقا ورتاق بولاتىنىن جاقسى اڭعارامىز. مىسالعا كەلتىرىلگەن زاتى دا بىزگە تانىس. وسى وسىمدىك تۋرالى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىز دا ولاردىكىنەن بالەندەي الشاق كەتپەيدى، بىراق ءبىز وعان ات قوياردا ونىڭ كوپتەگەن سىر-سيپاتىنىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ ولكەگە ءتان قاسيەتىنە قاتىستى بەلگىنى عانا ۋاجدەمە ەتىپ العانبىز. سوندىقتان دا ول، البەتتە، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك بويىنشا، تىلىمىزدە «بايشەشەك» ء(باي – العاشقى، شەشەك – گۇل) دەپ اتالادى.

قازاق ۇلتىن باسقالاردان وزگەشەلەندىرىپ تۇراتىن وزىندىك ەتنوستىق باستى بەلگىسى – ءتىلى ەكەنى اقيقات. ال ءتىل بولسا، بارشا قۇندىلىقتىڭ نەگىزى. پروفەسسور ءا.س. المەتوۆا: «مادەنيەتتەر سۇحباتىندا زەرتتەۋشىلەر ەكى ۇلكەن ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ول: ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق جانە ۇلتتىق ءدىل. ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق ادامداردىڭ پسيحيكاسىنداعى ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەت وزىندىك شارتتاردى بويىنا جيناقتاعان ەرەكشەلىك، ءاربىر ۇلتقا ءتان پسيحولوگيالىق ايىرماشىلىقتار مەن قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى. بۇل مىنەز-قۇلىق – بەلگىلى ءبىر ۇلتتى باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن ايىرىپ كورسەتەتىن سول ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بويىنان تابىلاتىن قاسيەتتەر» (اتالعان ەڭبەك، 109-ب.),– دەيدى. دەمەك، ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق ۇلتتىق دىلدەن شىعاتىن بولسا، ۇلتتىق ءدىل ۇلتتىق تىلمەن شارتتاسادى. ەكەۋىنىڭ ءوزارا اراقاتىناسى – وتە كۇردەلى.

ت.قوڭىروۆ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك پەن اتاۋلار اراسىنداعى بايلانىستى بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «ادام ءوزىن قورشاعان ورتامەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساي وتىرىپ، سول ورتاداعى زاتتاردى، قۇبىلىستاردى جانە پروتسەستەردى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ىشكى-سىرتقى زاڭدىلىقتارىن جانە ولاردىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىن تانىپ بىلەدى. ادام ساناسىندا وسى تانىپ بىلگەن زاتتارى، قۇبىلىستارى جانە پروتسەستەرى جونىندە سەزىمدەر، قيالدار، بايىمداۋلار، ۇعىمدار، وي قورىتىندىلارى پايدا بولادى» (اتالعان ەڭبەك، 55-ب.). وسى قاعيداتتى باسشىلىققا الساق، ادام العاش كورگەن نارسەسىنە ات قوياردا ونى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەپ، ءوزىنىڭ ءومىر بويى جيناقتاعان دۇنيەتانىمدىق بىلىمىندەگى مالىمەتتەر نەگىزىندە ساناسىندا بەينەلەيدى. سوسىن بارىپ ات قويادى. بۇل – ءتىل بىلىمىندە قازىرگى ۋاقىتتا الەمنىڭ تىلدىك بەينەسى دەپ اتالىپ ءجۇر. ماسەلەن، اتا-بابامىز اعىلشىن تىلىندە «ostrch»، ال ورىس تىلىندە «ستراۋس» دەپ اتالاتىن قۇستى تۇڭعىش كورگەندە ونىڭ ەڭ اۋەلى قۇس ەكەنىنە كوڭىل اۋدارعانى انىق جانە قۇس بولعاندا وراسان ۇلكەن ەكەنىنە ءمان بەرگەن. ءوزىنىڭ تانىپ-بىلگەن ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن جانۋار تۇيە بولعان سوڭ، سوعان ۇقساتىپ، ەكەۋىنىڭ بەينەسىن استاستىرىپ (اسسوساتتسيالاپ), «تۇيەقۇس» دەپ اتاعان. «تۇيەتاۋىق (كۇركە-تاۋىق)»، «تۇيەتابان ء(وسىم.)»، «تۇيەجاپىراق ء(وسىم.)» سياقتى ت.ب. سوزدەردىڭ دە اتاۋىندا وسىنداي ۇلتتىق تانىم جاتىر.

دامۋ زاڭدىلىقتارى بويىنشا جەر بەتىندەگى بۇكىل ءتىلدىڭ بايۋى مەن دامۋى تابيعي جولمەن باياۋ وتەدى. وزىندە بۇرىن بولماعان زات پەن ۇعىمعا، قۇبىلىسقا باسقا جۇرتتىڭ قويعان اتاۋىن ء(سوزىن) قابىلداۋشى ۇلت ءوزىنىڭ تانىم-تۇسىنىگى بويىنشا جانە ءوزىنىڭ ءسوزجاسام مۇمكىنشىلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، دەر شاعىندا وزىنشە ات قويادى. ونداي مۇمكىنشىلىك بولماي قالعان كەزدە ولاردى (جات تىلدىك اتاۋلاردى) انا ءتىلىنىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارى نەگىزىندە وزگەرتىپ الادى. بۇل – ءتىل بىلىمىندە جات تىلدىك اتاۋلاردى دىبىستىق، قۇرىلىمدىق جاقتان يگەرۋ ارقىلى ءوز سوزىنە اينالدىرىپ، سوزدىك قۇرامىن بايىتۋدىڭ ءبىر جولى دەپ اتالادى.

ۇلتتىق تىلدەر باسقا جۇرتتىڭ اتاۋلارىن ءوزىنىڭ دىبىستىق، قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىندىرىپ قابىلداۋىنىڭ باستى سەبەبى – ولار ۇلتتىق تىلگە جات دىبىستاردان تۇرادى ءارى ول دىبىستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىركەسىمى دە مۇلدەم وزگەشە. ونداي سوزدەردى ۇلتتىق تىلدە سويلەيتىندەر ايتىپ-جازا المايدى. ويتكەنى ۇلتتىق ءتىل سان مىڭداعان جىل بويى وزگە تىلدەن وزگەشە بولىپ قالىپتاسىپ، سول ءتىلدى پايدالانۋشىلاردىڭ سوزدەردى ايتۋى (ارتيكۋلياتسيا) مەن دىبىستاۋىن (اكۋستيكا) ءبىر زاڭدىلىققا نەگىزدەيدى. ال بوتەن ءتىلدىڭ سوزدەرى وزگەشە دىبىستار مەن سولاردىڭ وزىندىك تىركەسىمىنەن تۇراتىندىقتان، ۇلتتىق ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس كەلمەيدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بوتەن تىلدىك اتاۋلار دا شارتتى تاڭباعا جاتقانىمەن، ولاردى سول قالپىندا پايدالانۋعا بولمايتىنى سوندىقتان.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە ەنىپ، تىلىمىزدە اتالۋ-عا، ايتىلىپ-جازىلۋعا ءتيىستى جاڭا زات-ۇعىمدارعا دەر كەزىندە قازاقشا اتاۋ بەرىلمەي، ولارمەن بىرگە ونىڭ شەتتىلدىك اتاۋى دا تىلىمىزگە ەنىپ، كەڭ قولدا-نىسقا ءتۇسىپ كەتسە، بوگدە تىلدىك اتاۋلارعا زات پەن ۇعىمعا تىكەلەي قاتىسى جوق شارتتى تاڭبا رەتىندە قاراپ، تەك دىبىستالۋ جاعىن عانا قازاقشالاۋعا تىرىسۋ قاجەت. دەگەنمەن مىنانى ەسكەرۋ قاجەت سياقتى: زات پەن قۇبىلىس جانە ول تۋرالى ۇعىمدى ءدال بەينەلەپ بەرە الاتىن قازاقشا ءسوز تابىلىپ جاتسا، اڭگىمە باسقا، كەرىسىنشە، تىلىمىزدە بۇرىننان بار تىلدىك ماتەريالدار نەگىزىندە جاسال-عان جاڭا اتاۋ ءوزىنىڭ بۇرىنعى اتاۋلىق ۇعىمىنا جەتەلەپ، جاس ۇرپاقتى شاتاستىرىپ جاتسا شە؟ ماسەلەن, «تۇيمەداق» «تابلەتكا» ءسوزىن اۋىستىرا الا ما؟ قايسىسىن ايتقاندا سول زاتتىڭ ۇعىمىن سانامىزدا بەينەلەپ، كوز الدى-مىزعا كەلتىرە الامىز؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونى «تابىلەتكى» دەي سالعان ءجون.

سوندىقتان دىبىستىق جاعى وزگەرتۋگە كونەتىن شەتتىلدىك اتاۋلاردى ءسال-ءپال تۇزەپ، ءتىلىمىزدىڭ ايتىلىم-ەملە (ورفوەپيا-ورفوگرافيا) ەرەجەلەرىنە سايكەس-تەندىرىپ پايدالانا سالۋ الدەقايدا جەڭىل. ول ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، قازاق ءالىپبيىن ورىسشا قالاي جازىلسا، سولاي جازۋعا ماجبۇرلەيتىن، تىلىمىزگە زورلىقپەن ەنگىزىلگەن جات دىبىستاردان ارىلتىپ، سوسىن شەتتىلدىك سوزدەردى قازاقشا قالاي ايتىپ-جازۋ ۇستانىمىن ءبىر ىڭعايعا كەلتىرىپ الۋ كەرەك. سوندا عانا ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قۇرامىن باسقا تىلدىك سوزدەردىڭ ەسەبىنەن بايىتا الامىز. جاڭادان ءسوز جاساۋ ماشاقاتىن جەڭىلدەتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ تۇسىنىگىنە جەڭىل، ساپالى وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارىن جازۋعا قول جەتكىزەمىز. بىزگە ۇلگى بولىپ جۇرگەن ورىس ءتىلى جانە الەمنىڭ باسقا دا الدىڭعى قاتارداعى تىلدەرى، مىنە، وسى باعىتتى ۇستانىپ، دامىپ كەلەدى.

بەيبىت يسحان،

ابىلاي حان اتىنداعى قازحق جانە ءاتۋ

قازاق فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديتادى.

Abai. kz