قازاقستان مەن رەسەي شەكارا ماڭىنان جەر الماسپاق

«ومبى وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى ۆيكتور نازاروۆ پەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ەرىك سۇلتانوۆ قوس مەملەكەت شەكاراسىنىڭ توڭىرەگىنەن جەر الماسۋ ماسەلەسىن تالقىلاماق» دەپ حابارلادى «ومسك-رەگيون» اقپارات اگەنتتىگى. مۇنى قازتاگ تا راستادى، ءتىپتى «رەيتەر» اگەنتتىنىڭ ءورىستىلدى بولىمشەسى دە تاپ وسىنداي اقپار تاراتتى.

«بىزدە رۋسسكايا پوليانا اتتى ەلدى مەكەن بار، ودان وبلىس ورتالىعى – ومبىعا شىعاتىن جول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنان وتەدى. قازىر ەكى ەل اراسىندا شەكارانى دەماركاتسيالاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر، ەگەر ول ءدال بۇرىنعى كەلىسىممەن، ءدال قازىرگى شەكارا سىزىعىمەن بەكىتىلسە، وندا ءبىز، رەسەي جاعى، رۋسسكايا پولياناعا بارا الماي قالامىز» دەيدى گۋبەرناتور. ونىڭ ايتۋىنشا، ومبى وبلىسىنىڭ باسشىلىعى ەكى ەلدىڭ شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسياعا ءوتىنىش تۇسىرمەك. وندا «الگى ەلدى مەكەنمەن بايلانىس جاساۋعا ىڭعايلى جول ماڭايىنان قازاقستان رەسەيگە جەر بەرسە، ءبىز ومبى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنان ءدال سونداي كولەمدە، ءدال سونداي كليماتتىق جاعدايداعى جەر بەرەر ەدىك» دەگەن ۇسىنىس ايتىلماق.

ەكى مەملەكەت اراسىندا «جەر الماسۋ» بۇرىن دا بولعان. 2006 جىلى ون جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان كەلىسسوزدەردەن سوڭ قوستاناي وبلىسىنا قاراستى وگنەۋپورنىي وندىرىستىك كەنتى چەليابينسك وبلىسىنا ءوتىپ، ونىڭ ورنىنا ورىس جاعى بىزگە 520 گەكتار ەگىستىك جەر بەرگەن بولاتىن. مۇنىڭ سەبەبىن باسشىلار وگنەۋپورنىي ماڭىندا بوسكول كەن ورنى باسقارماسى بارىن، مۇنداعى وتقا ءتوزىمدى بالشىق-ساز الىناتىنىن، ال ونىڭ ماگنيتوگورسك مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ جۇمىسىمەن سوناۋ سابەت داۋىرىنەن بەرى ىشەك-قارنى ارالاسىپ، ءبىتىسىپ كەتكەنىن ءۋاج ەتىپ تۇسىندىرگەن ەدى. ەكى تاراپ تا جەر ماسەلەسى جونىنەن ەش ۇتىلماعانىن راستاپ، مامىلەگە كەلگەن بولاتىن.

جارايدى، ول – وتكەن كۇننىڭ شارۋاسى. ال مىنا ۇسىنىستى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

جاعرافيالىق كارتادان قاراعاندا رۋسسكايا پوليانا – ءدال شەكاراعا مىنگەسىپ تۇرعان ەلدى مەكەن ەمەس. قاشىقتىق جاعىنان سولتۇستىك قازاقستان جانە پاۆلودار وبلىسى شەكارالارىنىڭ ناق ورتاسىندا تۇر. پاۆلودار جاعىندا (ەلدى مەكەننىڭ وڭتۇستىك تۇسى) تەمىرجول بار. راس، ومبىدان بۇل قالا تيپتەس كەنتكە قاتىنايتىن تاس جولدىڭ ءبىراز بولىگى قازاق جەرىمەن وتەدى. ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمدەر بويىنشا شەكارادان ارى-بەرى وتكەندەرگە ۆيزا قاجەت ەمەس. ياعني، تۇرعىندار ءۇشىن اسا زور قيىندىق تۋىپ تۇر دەۋگە كەلمەس.

دەگەنمەن، بۇل ماسەلەنى شەشۋ كەرەك ەكەنى دە راس. مۇنىڭ بىردەن-ءبىر شەشىمى – ورىس جاعى ومبىدان رۋسسكايا پولياناعا قاتىنايتىن جولدىڭ سقو جەرى ارقىلى وتەتىن بولىگىن پايدالانۋدى قويىپ، شەكارانىڭ ارعى بەتىنەن جاڭا جول سالىپ السا ءجون بولار ەدى. جانە بۇل – جۇزدەگەن شاقىرىم بولاتىن اسا ۇلكەن بولىك تە ەمەس. تراسسانى ءسال شىعىسقا قاراي بۇرىپ، ۇزىندىعى بىرنەشە شاقىرىم عانا جاڭا جول سالىپ السا جەتىپ جاتىر. سوندا ەشقانداي جەر الماسۋدىڭ قاجەتى دە بولماس ەدى.

2001 جىلى قازاقستان مەن وزبەكستان وسىلاي ارقايسىسى ءوز اۋماعىنان قوسىمشا جول سالىپ الۋ ارقىلى اراداعى كىشىگىرىم داۋدى ءتيىمدى شەشكەن بولاتىن. قازاقتار وزبەكستان تەرريتورياسىمەن ءۇش جاقتى شەكتەسىپ، وڭاشا تۇبەككە اينالعان ماقتاارال اۋدانىمەن كولىك قاتىناسىن سىرداريانىڭ ۇستىنە ۇلكەن كوپىر سالۋ ارقىلى جونگە كەلتىردى. سودان بەرى ءبىزدىڭ حالىق ماقتاارالعا بارۋ (نەمەسە ماقتاارالدىقتار بەرى شىعۋ) ءۇشىن بۇرىنعىداي وزبەك جەرى – ياللاما ارقىلى ءوتۋ قيىندىعىنان قۇتىلدى. ءوز كەزەگىندە وزبەكتەر تاشكەنت تاراپىنان جىزاق پەن سامارقانعا ماقتاارال ارقىلى ءوتۋدى قويىپ، ءوز تەرريتورياسىنان قوسىمشا تراسسا دا، تەمىرجول دا سالىپ الدى.

سول سياقتى، نوبايى شامامەن 50 شاقىرىمداي عانا بولاتىن جولدى ءوز اۋماعىنان سالىپ الۋ – رەسەي ءۇشىن تۇككە دە تۇرمايتىن شارۋا ەمەس پە؟ سوندا قازاقستانعا سوقپاي-اق رۋسسكايا پولياناعا كۇنىنە قانشا قاتىنايمىن دەسە دە، ءوز ەرىكتەرىندە بولار ەدى.

بالكىم، وسىدان توعىز بۇرىنعى كەلىسىمدەگىدەي، ەكى كورشىنىڭ دە كوڭىلىنەن شىعاتىن، ەشقانداي تاراپتىڭ جەر كولەمىنە دە نۇقسان كەلمەيتىن «الماسۋ» مامىلەسىن جاساۋ جاعىن قاراستىرۋدىڭ دا سوكەتتىگى جوق شىعار. بىراق ول قالاي بولادى؟

بىرىنشىدەن، قازىر جايماشۋاقتاۋ 2006 جىل ەمەس. ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال ءتىپتى باسقا. رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى جاعدايدى مەيلىنشە قيىنداتىپ جىبەردى. حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى مۇلدە بوتەن.

ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ ءوز كورشىلەرىنىڭ جەرىنە كوز الارتۋى ورشىمەسە باسىلماي تۇر. جيرينوۆسكي، ليمونوۆ سىقىلدىلار باستاعان شوۆينيستەردىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە بايلانىستى ايتقان اقىلعا سىيىمسىز ارتىق سوزدەرى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ جادىندا. مۇنداي جاعدايدا رەسەيمەن جەر الماسۋعا وتە ساق تا ساۋاتتى قاراعان ءجون.

ۇشىنشىدەن، ۋكراين جانجالى دا، باسقا سەبەپتەردى ەسكەرگەننىڭ وزىندە، ءبارىبىر جەر داۋىنان تۇتاندى. «قىرىم – بىزدىكى!» دەسكەن ۇراندار، دونەتسك مەن لۋگانسك وبلىستارىندا رەسەيشىل كوزقاراستاعى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ باسىمىراق بولۋى، ۋكراينداردىڭ ولارعا قارسىلىعى... ءبارى-ءبارى قازىرگىدەي احۋالعا الىپ كەلدى.

تورتىنشىدەن، جاسىراتىنى جوق، مۇنداي ۇسىنىستىڭ، جالپى جەر الماسۋ تۋرالى اڭگىمەنىڭ ار جاعىندا شەكارا ماڭىنداعى حالىقتىڭ – سولتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە تامىر باسۋ، قازاقتاردىڭ رەاكتسياسىن بايقاپ كورۋ سياقتى ماقساتتاردىڭ جاتۋى دا مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. راسىندا دا، بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن جۇرتشىلىق اراسىندا «الماسسا – الماسسىن، قاتار جاتقان جەر، نە ايىرماسى بار دەيسىڭ» دەپ سابىرعا كەلۋشىلەر دە از بولماس، بىراق ء«بىر شارشى مەتر جەرىمىزدى دە بەرمەيمىز!» دەپ اشۋ شاقىرۋشىلاردىڭ دا از شىقپاسىن ەسكەرگەن ءجون.

بەسىنشىدەن، كارتادان كورىنىپ تۇرعانىنداي، رەسەيدىڭ ومبى جانە قورعان قالالارىنىڭ اراسىن جالعايتىن تەمىرجولدىڭ ءبىراز بولىگى سقو تەرريتورياسىمەن، ول از بولسا، وبلىس ورتالىعى – پەتروپاۆل ارقىلى وتەدى. ەگەر ءبىزدىڭ بيلىك قازىرگى ۇسىنىسپەن كەلىسسە، ەرتەڭ ولار پەتروپاۆل باعىتىنا بايلانىستى دا ء«وتىنىش» شىعارىپ جۇرمەي مە؟

قالاي بولعاندا دا، بۇل ماسەلەنى ارتىق شۋسىز، اقىلمەن شەشكەن دۇرىس.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz