XI-XIII عاسىرلاردا قىپشاقتاردىڭ ىشىندە قانداي اۋلەت باسقارعانى وتە شيەلەنىستى ماسەلە. بۇل سۇراققا بايلانىستى تاريحشى عالىمداردىڭ اراسىندا ەشقانداي باتۋالاستىق جوق. ونسىز دا قىپشاقتاردىڭ ىشىندە قانشا اۋلەت باسقارعانى تۇسىنىكسىز.

قىپشاق حاندارى تۋرالى كۋالاندىراتىن بىرقاتار تۇپكى دەرەكتەر بار. ورىس شەجىرەلەرى شارۋكانيد اۋلەتى تۋرالى ايعاقتايدى. حورەزم شەجىرەلەرى حورەزمشاحتارعا قىزمەت ەتكەن قىپشاق حاندارى اۋلەتى تۋرالى باياندايدى. ولاردىڭ گەنەولوگياسىن س.م.اقىنجانوۆ جاقسى تالداعان [1,220-225]. ناساۆي مالىمەتىنە ساي، قىپشاق حانى اۋلەتىنەن شىققان تەركەن قاتىن يەمەك تارماعىنىڭ باياۋت رۋىنان تاراعان. ءجۇزجانيدىڭ مالىمەتى بويىنشا، ول قىپشاق حانىنىڭ قىزى بولعان. جۇۆەينيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ول قاڭلى رۋىنان شىققان. بۇل جەردە، جۇۆەيني قاتەلەسىپ ونى قاڭلى رۋىنان شىققان جالال اد-ءديننىڭ اناسى ايشەشەكپەن شاتاستىرۋى مۇمكىن. ي.ماركۆارتتىڭ ايتۋى بويىنشا، قىپشاق حاندارىنىڭ ءبىر اۋلەتى (يۋان قولباسشىسى تۋتۋقتىڭ ارعا اتالارى) 1115-1125 جىلدارى وزىمەن بىرگە قىپشاق اتاۋىن اكەلىپ، مونعوليادان ورال تاۋلارىنا قونىس تەپكەن [1,205-206]. پ.پەللو ونىمەن كەلىسپەي، تۋتۋكتىڭ ارعى اتاسى قۇنان قىپشاق ەتنونيمىنەن ەمەس، باياۋت تايپاسىنان شىققاندىعىن اتاپ كورسەتتى [18,103]. س.م.اقىنجانوۆ بۇل كوزقاراستى قولداپ: «XII عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان جەرىنە قونىس اۋدارعان باياۋتتار ەلبورى تايپاسىنان شىققان جەرگىلىكتى قىپشاق اۋلەتىن الماستىرعان» دەپ قوستى [1,208]. پ.گولدەن XII عاسىردا ەلبورى (يلباري) تايپاسى مانچجۋريادان ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك ورىس دالاسىنان كەلگەن دەپ پايىمدايدى [3,28]. و.پريتساك كاي اۋلەتىنە كەلمەس بۇرىن دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ باتىسىندا بولىس جانە ساقال، تۇعورقان، قوتان كىرەتىن تەتەر-وبا اۋلەتى باسقارعان دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا، كاي اۋلەتىنە بونياك پەن ونىڭ ۇلى وسەن كىرگەن. 1100 جىلدان كەيىن وسى جەرگە شارۋكان باستاعان ەلبورىلەر اۋلەتى كوشىپ كەلگەن. 1116-17 جىلدار شاماسىندا، و.پريتساكتىڭ مالىمەتىنە ساي، ەلبورى اۋلەتى مەن كاي اۋلەتى ءباتۋالاسىپ، تەڭ باسقارۋشىعا اينالادى [15,41]. ۆ.ستويانوۆ بونياك (ۋكراين فولكلورىندا «قىرشاڭقى» دەپ اتايتىن) جانە تۇعورقان («تۋگارين جىلان»), سونداي-اق، شارۋقان كاي مۇمكىن «جىلاندار رۋى» اۋلەتىنە كىرگەن شىعار دەپ ەسەپتەيدى [15, 44]. سونداي-اق، ۆ.ستويانوۆ، ەشقانداي دەرەككە سىلتەمەسىز، بونياكتىڭ اكەسى وسەن (اسەن) بولعان دەپ جازادى [15,45].

س.م.اقىنجانوۆ: ء«ۇندى سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى XIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا (شىندىعىندا XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا – ج.س.) ۇلىق حان ادجام ءجۇزجانيدىڭ مالىمەتى بويىنشا «ەلبورى حانى جانە يەمەك شاحى» دەپ جازعان [1,208]. ءارى قاراي ءجۇزجانيدىڭ جازعانىندا ۇلىق حان ادجامنىڭ اكەسى تۇركىستاندا ەلبورى تايپاسىنىڭ اراسىندا وتە بەدەلدى تۇلعا جانە حان لاۋازىمىنا يە بولعاندىعى ايتىلادى. ۇلىق حاننىڭ اتاسى «ابارحان ەلبورىنىڭ ۇرپاعى بولعان» [1,208-209]. س.م.اقىنجانوۆ ۇلىق حاننىڭ اتاسىن، ماحمۇد قاشعاري اتاپ وتكەن تابار حانمەن تەڭدەستىرەدى [1, 209]. يا.پيليپچۋك: ۇلىق حان ادجام (ول - گياس اد- دين بالبان) ونىڭ تايپاسىن مونعولدار جەڭگەننەن كەيىن، قۇلدىققا تۇسكەن، باعداتتا ساتىلىپ، دەليگە ءتۇسىپ جانە ءوزىنىڭ تۋما تالانتىنىڭ ارقاسىندا دەلي سۇلتاندىعىنىڭ جاساعىن باسقارىپ، 1247 جىلدان باستاپ مونعول شاپقىنشىلىعىنا بىرنەشە تويتارىس بەرگەن. ەڭ سوڭىندا، ول دەلي سۇلتاندىعىنا باسشى بولدى [11, 76]. ۇلىق حان - جالال اد-ءديننىڭ بۇرىنعى سەرىكتەسى بولعان جانە ريم سۇلتانىنىڭ قولىنان قازا تاپقان ۇلىق حان ادجامنىڭ اكەسى بولعاندىعىن ءبىز تۇجىرىمداي الامىز [17, 231] [17, 249].

يا.پيليپچۋك ءبىر جاعىنان ابار (تابار) ەسىمىن ەلتەبەر تيتۋلىمەن تەڭدەستىرەدى[11,76]. ەكىنشى جاعىنان، ول پ.پەللونىڭ ىزىمەن [18,97-103] بۇل اباردى تۋتۋقتىڭ ۇرپاعى كۋنانمەن (قۇنان، تسيۋيتسۋ) تەڭدەستىرەدى[10,263].

ءبىر جاعىنان، ر.پ.حراپاچەۆسكي تۋتۋق اتاۋىن قۇنان رەتىندەگى (تسيۋيتسۋ نەمەسە كۋچۋ ەمەس) وقىلۋمەن دايەكتەيدى، ەكىنشى جاعىنان، كۋنيان كۇن رۋىنان دەپ ەسەپتەيدى [16,22]. ءبىز مۇنى بۇرىن سىناعانبىز [14]. بۇل جەردە قۇناندى 1000 جىلى ولتىرىلگەن تسزۋبۋدىڭ جەتەكشىسى، تۋتۋقتىڭ ارعى اتاسى حۋنانمەن تەڭدەستىرۋ بولاشاعى بار تۇجىرىم ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون [4,168] [16, 26].

ال ابار بولسا 1013 جانە 1015 جىلدارى قيدانداردان[16,26] جەڭىلىس تاۋىپ، كەيىن قيداندار پاتشا اتاعىنا ۇسىنعان تسزۋبۋدىڭ باسقا كوسەمى ۋبامەن جەڭىل تەڭدەستىرىلدى [4,170].

تۋتۋقتىڭ ومىربايانىنداعى يناسى بارىنە تانىمال ينالچۋك قايىر حان، تەركەن قاتىننىڭ نەمەرە اعاسى جانە مونعول-حورەزم سوعىسىنىڭ سەبەپشىسى ەكەندىگىن پ.پەللو اتاپ وتكەن [18,102-103]. بۇل پىكىردى يا.پيليپچۋك تە قولدايدى [10,260]. سونداي-اق، ر.پ.حراپاچەۆسكي بۇل پىكىردى ەسكەرمەي، يناسى 1115-1120 جىلدارى تۋىپ، 1208 جانە 1208-1217 جىلدارى ارالىعىندا قايتىس بولعان دەپ ەسەپتەگەنىن اتاپ وتكەن ءجون. [16,23-24]. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، تەركەن قاتىن (ينالچۋكتىڭ بولەسى) باياۋت تايپاسىنان ء(ناساۆيدىڭ مالىمەتى), ال تۋتىقتىڭ نەمەرەسى (ينالچۋكتىڭ تىكەلەي تۇقىمى) دە سول رۋدان (يۋان شي مالىمەتى) [1,207]، ياعني قىپشاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان قۇناننىڭ ءوزى دە وسى باياۋت تايپاسىنان بولعان.

بۇل جەردە كوشپەلى حالىقتاردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋدەگى زەرتتەۋشىلەردىڭ قانداي مەتودولوگياعا جۇگىنەتىنىنە توقتالعان ءجون. ەۋروپالىق تاريحنامادا بۇكىل حالىقتى قۇرايتىن، سول نەمەسە باسقا تايپانىڭ بولىنبەس بولشەگى، كىرپىشى بولىپ قاراستىرىلاتىن رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمدى زەرتتەۋدە «اتوميستىك» ءادىس باسىم. سوندىقتان دا ءبىز بۇل جاعدايدان باياۋت، كيمەك، ۇران، كاي، ەلبورى ءبىر دەڭگەيدىڭ تاكسوندارى رەتىندە قابىلداناتىنان كورەمىز. بىراق تا بۇل جەردە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ايتالىق، ماقالانىڭ اۆتورى ۇلتى بويىنشا قازاق، ارعىن اتتى ۇلكەن تايپاعا، اتىعاي رۋىنا كىرەدى، ونىڭ ىشىندە باباسان، ال تەگى سابيتوۆ. ياعني، بۇل جەردە 5 دەڭگەيدىڭ تاكسوندارى بەرىلگەن، جانە ولار «اتوما» بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ءدال سونداي تۇستار قىتايلىق دەرەكتەردە كورسەتىلگەن، ياعني قيدانداردىڭ باسشىسى اباوتسزي ءبىر مەزەتتە قيدان، يلا (تايپا - بۋ), سيالايم (رۋ - شيلە), ەليۋي (تەگى، رۋدىڭ ىشىندە - ميلە) بولعانى نازار اۋدارتادى [9,17]. سوندىقتان، رۋلاردىڭ ۇساق تاراۋلارعا كوشپەلى ءبولىنۋ ءداستۇرىن ەسكەرۋ ارقىلى، ەلبورى، باياۋت، كاي (ۇران) سەكىلدى اتاۋلاردى قابىلداۋعا بولادى. پ.پەللونىڭ ءوزى تۋتۋقتىڭ اتا بابالارى قونىستانعان يۋيبولي تاۋلارى – ەلبورى رۋىنىڭ قىتايلىق اتاۋى ەكەندىگىن بولجاعان [18,107]. ءبىز «تەركەن قاتىننىڭ تۋىستارى» ۇران رۋىنا (كاي مونعول اتاۋىنىڭ تۇركىلىك كوشىرمەسى) [2,147] قاراعانىن ەسكەرە وتىرىپ، قىپشاق اۋلەتىنىڭ كەلەسىدەي تاكسونوميالىق ءبولىنۋىن بولجاي الامىز: ۇلتى –قىپشاق، تايپا – كاي (ۇران), رۋ – باياۋت، رۋدىڭ ىشىندە (اۋلەتتىڭ اتاۋى) – ەلبورى.

سونداي-اق، تەركەن قاتىننىڭ اعالارى رەتىندە: تاعاي حان [2,145] مەن قۇمار تەگىندى اتاپ وتكەن ءجون [2,151]. سونىمەن قاتار، تەركەن قاتىننىڭ نەمەرەسى حان سۇلتان جوشى حانعا كۇيەۋگە شىعىپ، بىرنەشە ۇل دۇنيەگە اكەلگەنى بەلگىلى. ناساۆي بىلاي دەپ جازعان: «مىناداي جاعداي ورىن العان: مۇحامماد ['الا' اد-دين] سۇلتاننىڭ ۇلكەن قىزدارىنىڭ ءبىرى حان-سۇلتان تەركەن قاتىنمەن بىرگە [تاتارلار] تۇتقىنعا الىنعان. دۋشي حان ونى وزىنە ايەلدىككە الىپ، ول وعان بالا تۋىپ بەرگەن. دۋشي حان ولگەن سوڭ، ول ءوزىنىڭ اعاسى [دجالال اد-دين] سۇلتانعا تاتارلار تۋرالى ماعلۇمات، ونداعى جاڭالىقتار مەن جاعدايلاردى بايانداعان. ول سۇلتان حيلاتتى قورشاۋعا العان كەزدە، مۇحاممەد سۇلتاننىڭ اتىمەن جەز كوك تاسپەن كومكەرىلگەن اكەسىنىڭ جۇزىگىنىڭ ءبىرىن جىبەرگەن. بۇل ەلشىنىڭ ودان كەلگەنىنىڭ بەلگىسى بولاتىن. ول اعاسىنا، ال حاكان ءوزىنىڭ بالالارىنا قۇراندى ۇيرەتۋگە بۇيرىق بەرگەنىن جەتكىزگەن» [17,224].

ا.ن.يۆانوۆ نازاۆي مەن مۋيز ءال-انسابتىڭ مالىمەتتەرى نەگىزىندە، جوشىنىڭ حان-سۇلتاننان بالالارى بەركە، بەركەچار، ءبورى دەپ بولجايدى [6,106]. ءبىز بۇل بولجاممەن كەلىسەمىز، بىراق ءۇشىنشى ۇلى ءبورى ەمەس، بۋدا [13,164]. سونداي-اق، وسمان سۇلتاندىعىنىڭ اۋلەتى كاي رۋىنان شىققاندىعى، ال وسماننىڭ اتاسى ەۆفراتتى كەسىپ وتەردە سۋعا باتىپ كەتكەنى دە ايقىن. وسماننىڭ ارعى اتالارى جالال اد-ءديننىڭ (حورەزمدىكتەر) جاساعىنىڭ قۇرامىندا جانە دەلي سۇلتاندىعىندا بيلىك ەتكەن ۇلىق حان ادجام سەكىلدى قىپشاق حاندارى تارماعىنىڭ وكىلى بولعانىن بولجاي الامىز. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ماملۇك سۇلتانى قۇتتىزدىڭ گەنەولوگياسىمەن كەلىسپەۋشىلىگىمىزدى ايتا كەتكەن ءجون. ز.م.بۋنياتوۆتىڭ قۇندى دەرەكتەر بويىنشا قۇتتىز (سونىمەن بىرگە ماحمۇد دەپ تە اتاعان) جالال اد-دين قارىنداسىنىڭ ۇلى، ال ونىڭ اكەسى جالال اد-ءديننىڭ اكەسى جاعىنان (اكەسى جاعىنان نەمەرە اعاسى) اعاسىنىڭ بالاسى الدەبىر مامدۇد [2,195]. الايدا، ز.م.بۋنياتوۆتىڭ گەنەولوگيالىق كەستەسىندە حان-سۇلتاننىڭ بالاسى رەتىندە قۇتتىز كورسەتىلگەن (ياعني بەركە، بەركەچار جانە بۋدانىڭ نەمەرەلەس اعاسى) [2,223]. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، حان-سۇلتاننىڭ كۇيەۋى الدەبىر مامدۋد ەمەس، سەبەبى ونىڭ جوشىعا دەيىنگى كۇيەۋى قاراحان اۋلەتىنەن سامارقاندىق ۋسمان سۇلتان بولعانى بەلگىلى، سوندىقتان، ونىڭ اناسى دجالال اد-ءديننىڭ باسقا قارىنداسى [2,76]. 1212 جىلى حان-سۇلتاننىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا قاراحان اۋلەتىنىڭ بارلىق وكىلدەرىمەن بىرگە ۋسمان ءولىم جازاسىنا كەسىلدى[2,78]. سونداي-اق، قۇتتىز يۋان شي دەرەگىندە باتىس جورىعىندا جەبە مەن سۇبەدەيدەن تالقاندالعان قاڭلى حالقىنىڭ باسشىسى حوتوسى حان رەتىندە اتالۋى ابدەن مۇمكىن [5,223-224].

س.م.اقىنجانوۆ قىپشاق اۋلەتىنىڭ باتىستىق بۇتاعىنىڭ گەنەولوگيالىق بايلانىستارىن قاراستىرعان. 1082 جىلى شارۋحان مەن سۇگىردىڭ اكەسى وسەن قايتىس بولعان. شارۋحاننىڭ ۇلدارى وتروك پەن سارچان. وتراكتىڭ ۇلى كوڭشاق بولعان. قوڭشاقتىڭ ۇلى يۋري بولعان [1,138-139]. گۋراندوحتا وتراكتىڭ قىزى جانە IV داۆيد قۇرىلىستىڭ ايەلى بولعان [1,144]. شارۋكاندىقتار «جىلاندى تايپاعا» جاتاتىنىن س.م.اقىنجانوۆ دالەلدەگەن [1,139-144].

بەلگىلى بولعانداي، 1108 جىلى يۋري دولگورۋكي 5 بالا تۋىپ بەرگەن (سونىڭ ىشىندە اندرەي بوگوليۋبسكي بار) قىپشاق حانى اەپ اسەنەۆيچتىڭ [7,30] [12,213] قىزى انناعا ۇيلەنەدى [7,31]. سونىمەن قاتار، 1151 جىلى ورىس كنيازدەرىمەن شايقاستا قازا تاپقان بونياكتىڭ ۇلى سەۆەنچ تە بەلگىلى [12, 220].

س.گ.كلياشتورنىي اسەندى بۋلگار اۋلەتى دۋناي قىپشاقتارىنان شىققان دەپ ەسەپتەيدى قىپشاق حاندارى (وسەننىڭ ۇرپاقتارى) اۋلەتىنىڭ جاناما بۇتاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن [8,141].

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءار ءتۇرلى دەرەكتەردە اەپ، بونياك، شارۋكاننىڭ اكەسى رەتىندە كورسەتىلگەن وسەن مەن اسەن - ءبىر ادام بولعان، سوندىقتان وسى ءۇش حان مەن سۇگىر وسەننىڭ بالاسى بولعان. و.پريتساكتىڭ پىكىرىنشە، اەپ كاي-وبانىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى [3,25]. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، وسەن مەن الپ-كارا ۇران - تسزۋبۋ باسشىلارى قۇنان مەن اباردىڭ ۇرپاقتارى بولعان. تسزۋبۋ، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قيدان دەرەكتەرىندە قيماقتار (كۋموستار) دەپ اتالعان.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە، تومەندە باتىس (الپ-قارا ۇران بۇتاقتارى) پەن شىعىس (وسەن ۇرپاقتارى) ءتارىزدى قىپشاق حاندارى اۋلەتىنىڭ گەنەالوگيالىق كەستەسى  كورسەتىلەدى.

جاقسىلىق  ءسابيتوۆ.

اباي.kz

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. اقىنجانوۆ س. م. «كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا» الماتى. عىلىم، 1995. 296 c.

2. بۋنياتوۆ ز.م. گوسۋدارستۆو حورەزمشاحوۆ-انۋشتەگينيدوۆ 1097-1231. موسكۆا. ناۋكا. 1986. 248 س.

3. گولدەن پ. ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني پلەمەننىح نازۆاني كىپچاكوۆ. //كىپچاكي ەۆرازي: يستوريا، يازىك ي پيسمەننىە پامياتنيكي. سبورنيك ماتەريالوۆ مەجدۋنارودنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوي 1100-لەتيۋ كيمەكسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ رامكاح دنەي تيۋرسكسكوي پيسمەننوستي ي كۋلتۋرى. استانا، 2013. س. 22-36. 

4. گۋميلەۆ ل.ن. پويسكي ۆىمىشلەننوگو تسارستۆا. لەگەندا و «گوسۋدارستۆە پرەسۆيتەرا يواننا» موسكۆا. دي-ديك 1993. 480 س. 

5. زولوتايا وردا ۆ يستوچنيكاح. توم 3. كيتايسكيە ي مونگولسكيە يستوچنيكي. موسكۆا. تسيۆوي. 2009. 336 س.

6. يۆانوۆ ا.ن. «ك ۆوپروسۋ و پريچيناح پرينياتيا يسلاما زولوتووردىنسكيم حانوم بەركە»//زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. سبورنيك ستاتەي. ۆىپۋسك 2. – كازان: ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2009. س. 103-107.

7. كاتانچيەۆ س. ت. الەكساندر نەۆسكي — پراۆنۋك كىپچاكسكوگو (پولوۆەتسكوگو) حانا كوتيانا. نالچيك: ەلبرۋس، 2008. 248 س.

8. كلياشتورنىي س.گ.، ساۆينوۆ د.گ. ستەپنىە يمپەري درەۆنەي ەۆرازي. سەريا: يستوريچەسكيە يسسلەدوۆانيا سانكت-پەتەربۋرگ فيلولوگيچەسكي فاكۋلتەت سپبگۋ 2005. 346 س. .

9. كىچانوۆ ە.ي. و راننەي گوسۋدارستۆەننوستي ۋ كيدانەي//تسەنترالنايا ازيا ي سوسەدنيە تەرريتوري ۆ سرەدنيە ۆەكا. يستوريا ي كۋلتۋرا ۆوستوكا ازي. نوۆوسيبيرسك. ناۋكا. 1990. C. 10-24.

10. پيليپچۋك يا.ۆ. مونگولسكوە زاۆوەۆانيە كوچەۆي ۆوستوچنىح كىپچاكوۆ// تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2009-2010. تيۋركسكيە نارودى ەۆرازي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە. موسكۆا: «ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا». 2011. س. 259-288.

11. پيليپچۋك يا.ۆ. پوليتيچەسكايا ي ۆوەننايا يستوريا كىپچاكوۆ ۆ يندي ۆ XIII ۆ. //ۆوەننوە دەلو كوچەۆنيكوۆ كازاحستانا ي سوپرەدەلنىح ستران ەپوحي سرەدنەۆەكوۆيا ي نوۆوگو ۆرەمەني. استانا، 2013. س. 70-79.

12. راسوۆسكي د.ا. پولوۆتسى، چيورنىە كلوبۋكي: پەچەنەگي، توركي، بەرەندەي نا رۋسي ي ۆەنگري (رابوتى رازنىح لەت). موسكۆا. تسيۆوي، 2012. 240 c.

13. سابيتوۆ ج.م. بەركە ي ەگو پراۆلەنيە ۆ زولوتوي وردە// ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي سرەدنەۆەكوۆىح كوچەۆنيكوۆ ي زولوتوي وردى. سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي پامياتي ۆ.پ. كوستيۋكوۆا. استراحان. يزداتەلستۆو «استراحانسكي ۋنيۆەرسيتەت». 2011. س. 164-169

14. سابيتوۆ ج.م. رەتسەنزيا نا مونوگرافيۋ حراپاچەۆسكوگو ر.پ. پولوۆتسى-كۋنى ۆ ۆولگو-ۋرالسكوم مەجدۋرەچە (پو داننىم كيتايسكيح يستوچنيكوۆ)// ۆ پەچاتي

15. ستويانوۆ ۆ. دراكونى ي ەلبيرى ۆ كۋمانسكو-كىپچاكسكوم ميرە. ۆارياتسي پو تەمە سترۋكتۋريروۆانيا جيلوگو پروسترانستۆا//كىپچاكي ەۆرازي: يستوريا، يازىك ي پيسمەننىە پامياتنيكي. سبورنيك ماتەريالوۆ مەجدۋنارودنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوي 1100-لەتيۋ كيمەكسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ رامكاح دنەي تيۋرسكسكوي پيسمەننوستي ي كۋلتۋرى. استانا، 2013. س. 37-47. 

16. حراپاچەۆسكي ر.پ. پولوۆتسى-كۋنى ۆ ۆولگو-ۋرالسكوم مەجدۋرەچە (پو داننىم كيتايسكيح يستوچنيكوۆ). موسكۆا: تسيۆوي. 2013. 128 س.

17. شيحاب اد-دين ان-ناساۆي. سيرات اس-سۋلتان دجالال اد-دين مانكبۋرنى. موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. 1996. 290 س.

18. Pelliot P. Hambis L. Histoire des campagnes de Gengis Khan, Chen-wu ts’in-tcheng lou. traduit et annote par Paul Pelliot et Louis Hambis, t. I, Leiden, 1951. 490 p.