ەلىمىزدە باي-قۇلاقتاردى كونفيسكەلەپ، كوللەكتيۆتى شارۋاشىلىق ورناتۋ ءداۋىرى تۇسىندا «تاپ جاۋلارىنىڭ» قارسىلىق كورسەتۋى سالدارىنان بىرقاتار قيىندىقتار بولعانى ايان. ول كەزدە ەل اراسىنداعى جاعدايمەن جەتە تانىسىپ، ۇيىمداستىرۋ شارالارىن جۇرگىزىپ قايتۋ ءۇشىن ءبىر توپ جازۋشى ۇكىمەت تاپسىرماسىمەن رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ىسساپارعا اتتانعان. سولاردىڭ ءبىرى – جازۋشى ءارى قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋللين سەمەي وبلىسىنىڭ شەكاراعا جاقىن بىرقاتار اۋداندارىندا بولىپ، بۇل تاپسىرمانى ابىرويمەن ورىنداپ قايتقان.  

تومەندەگى اڭگىمە جازۋشىنىڭ سول جولعى ءبىر ساپارى نەگىزىندە، بايىرعى زاڭ قىزمەتكەرى، قارت كوممۋنيست، شىعارماداعى كەيىپكەردىڭ ءبىرى – لۇقبەك مۇحامەدجانوۆتىڭ ەستەلىكتەرى نەگىزىندە جازىلدى. ل.مۇحامەدجانوۆ جۋىردا قايتىس بولعان، ال ونىڭ زايىبى، ابايدىڭ تۋعان نەمەرەسى ماكەن تۇراعۇلقىزى قازىر سارىاعاش قالاسىندا تۇرادى. اڭگىمەدەگى باسقا كەيىپكەرلەر دە ومىردە بولعان ادامدار، بىرقاتارىنىڭ ءالى كوزى ءتىرى. ولاردىڭ اتى-جوندەرى دە وزگەرتىلمەي الىندى. 

ۇرجارعا ساكەن كەلدى. ءيا، جالىندى رەۆوليۋتسيونەر، قوعامدىق قىزمەتىمەن دە، ۇشقىر قالامىمەن دە حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اتاقتى اقىن، جازۋشى…
ول كەزدەگى ءۇرجار سەلوسىنىڭ بەينەسى وسى كۇنگى كەيبىر سوۆحوز بولىمشەلەرىنەن دە قوراش. سوندا دا اۋدان ورتالىعى دەگەن اتى بار. جەردەن ەڭسەسىن زورعا كوتەرىپ، ارەڭ قال­قي­ىپ تۇرعان توقال ۇيلەردە ءسان دە، سيىق تا جوق. كوشەلەر تىزەدەن باتپاق. ادىم سايىن كولكىپ جاتقان جاڭبىر سۋى. ءبىر تاۋلىكتەي جاۋعان جاڭبىر الگىدە عانا تىنعان. ەنى تار، لاس، قيسىق-قىڭىر كوشەلەردىڭ كەيبىرىنىڭ بويىنا تەلەفون جەلىلەرى تارتىلعان. وكپەك جەل تەربەگەن تەلەفون سىمدارىنان جاعىمسىز، ۇرەيلى دىبىس ىزىڭدايدى.
مەزگىل قارا كۇزدىڭ سوڭى. سەلدىر-سەلەڭ تىربىق اعاشتار الدەقاشان جاپىراعىنان ايىرىلىپ، قۋ تاياق بوپ قالعان. تۇنجىراعان اسپان قاباعى ون شاقتى كۇننەن بەرى ءبىر اشىلمايدى. كۇنى-ءتۇنى تۇنەرىپ، اينالا كۇڭگىرت تارتىپ، قارس ۇرادى دا تۇرادى. نەشە كۇن بويعى جاڭبىر دىڭكەگە ءتيىپ بىتكەن. ءجۇنى جىعىلىپ، قۇتى قاشقان اۋدان سيقى كوڭىلسىز، جۇدەۋ.
تۇسكە قاراي بۇلت قايتا قويۋلانىپ، سەلو ءۇستىن تاعى دا ءزىل قاراڭعىلىق باسا ءتۇستى. كۇشەيە تۇسكەن ىزعارلى جەل تۇتاسقان بۇلتتاردى توز-توز ەتىپ، الدەقايدا قۋىپ بارادى. قول سوزىمداي بيىكتەگى جەر باۋىرلاي كوشكەن شاربى بۇلتتاردى، ءتىپتى ۋىستاپ «ۇستاپ» الۋعا بولارلىقتاي.
قيقا-جيقا سالىنعان سامان ۇيلەردىڭ ماڭى جىم-جىلاس، قىبىر ەتەر جان جوقتاي. تەك وقتا-تەكتە ءبىرلى-جارىم بۇرسەڭ قاققان كەمپىر-شال، تانا-تورپاق قۋالاعان جىرتىق يىق بالا-شاعالار سۇلباسى كولەڭ قاعادى. سەلونىڭ تۇستىك جاعىنداعى بەتكەيمەن ۇستىندە ءۇيۋلى ءشوبى بار وگىز اربا تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلەدى. ءشوپ ۇستىندە كەسكەن تومارداي بوپ وتىرعان ارباكەشتىڭ قامشى ۇستاعان قولى شولتاڭ-شولتاڭ ەتەدى.
ساكەن دالاداعى وسىناۋ كورىنىستەرگە تەرەزەدەن بىراۋىق قاراپ تۇردى دا، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ءابدىراحماننىڭ قارسىسىنداعى كرەسلوعا وتىرىسىمەن:
– ال ابەكە، ايتا بەر، جاعداي قالاي؟ – دەدى، «ىسكە كوشەيىك» دەگەندى اڭعارتىپ.
– ساكەن اعا، پروكۋروردى شاقىرايىن با؟
– ءوزىڭ ءبىل.
ءابدىراحمان تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەردى:
– اللو، ماعان پروكۋروردى قوسشى!
كابينەتتىڭ اۋاسى اۋىر، قاپىرىق. ساكەن كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، شالقايىڭقىراپ وتىردى. «جەلدەتكىشتى اشسا قايتەدى؟» دەمەكشى بوپ تەرەزەگە قاراعان ول اينەك كوزدەرىنىڭ بىتەۋ ەكەنىن كوردى دە، ۇندەمەگەن كۇيى بەت ورامالىمەن جەلپىنىپ-جەلپىنىپ قويدى.
ساكەننىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان جولسوقتى بوپ قاجىپ جۇرگەنى اڭعارىلادى. كۇزدىڭ تىنباي سوعاتىن سۋىق، ىزعىرىق جەلى ادەمى ءوڭىنىڭ ءارىن بۇزىپ، توزدىرىپ، قارايتىپ جىبەرگەندەي. كومىردەي قارا مۇرتتارى تىكىرەيە شيرىعىپ، يەگى مەن قوس سامايىن قايراتتى قالىڭ تۇك باسقان. ءابدىراحمان ءبارىن سەزىپ وتىر. ءبىر جارىم ايدان بەرى ات ۇستىندە جۇرگەن ساكەن تۇگىل، ءوزى دە مىنا تۇرعان سەمەيگە بارسا قاتتى شارشاپ ورالاتىن-دى. ال ساكەننىڭ بۇل اۋدانعا جەتكەنشە باسىنان نەلەردى وتكىزگەنىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى ءبىلسىن.
ساكەن ۇرجارعا الگى ازىردە كەلگەن-ءدى. وسى ءبىر كۇندەردە ونىڭ شەكاراعا جاقىن اۋدانداردى ارالاپ جۇرگەنىن، ءدال بۇگىن بولماسا دا، تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە ۇرجارعا دا كەلەرىن ءابدىراحمان كۇنىلگەرى بىلەتىن. كۇتىپ جۇرگەن-ءدى. سول ءسات بۇگىن جەتىپ وتىر. ءابدىراحمان الگىدە ساكەنمەن قۇشاقتاسا امانداسىپ، اقىننىڭ سىرت كيىمىن شەشىپ، شەگەگە ءىلدى. اڭقىلداعان جاس جىگىتتىڭ رياسىز پەيىلىن اڭعارعان ساكەن دە جىلى شىرايمەن:
– كابينەت يەسى سەنسىڭ عوي. ورنىڭا ءوزىڭ وتىر، – دەگەن-ءدى، توردەگى كرەسلوسىن ۇسىنعان ابدىراحمانعا.
ءابدىراحمان پەرزاداەۆ – اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى. بىردەن دارمەنسىزدىك بىلدىرە مۇڭىن شاعىپ جىلانعان جوق. كەرىسىنشە، ء«تيىستى مىندەتتى قولدان كەلگەنشە اتقارىپ جاتىرمىز» دەپ ىسكەر، ويلى باسشىعا ءتان مىنەز كورسەتتى.
– زاستاۆا باستىعىمەن بايلانىسىمىز مىقتى. سۇراعان كومەكتەرىن قولما-قول بەرىپ وتىرمىز. شەكارادا تىنىشسىزداۋ. ءبىرلى-جارىم ەبىن تاۋىپ ارعى جاققا ءوتىپ كەتىپ جاتقاندار بارشىلىق. بۇل جونىندە سىزگە قازىر لۇقبەك كەلگەن سوڭ تولىعىراق ايتىپ بەرەر، – دەدى ءابدىراحمان تارتپاسىنان الدەبىر كىتاپتى شىعارا بەرىپ.
ساكەننىڭ كوزىنە ءابدىراحماننىڭ قولىنداعى ءوز كىتابى وتتاي باسىلدى. «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» تاياۋدا باسپادان شىعىپ، ساكەننىڭ داڭقىن بۇرىنعىدان دا مول جايعان نۇسقاسى. ءابدىراحمان:
– ساكەن اعا، كىتابىڭىزدى وقىپ شىقتىق. كوزگە ماقتاعاندىق ەمەس، بارىمىزگە ۇنادى. وسى كىتاپ جونىندە گازەتتەرگە شىققان جۇرتتىڭ پىكىرىن دە وقىپ ءجۇرمىز، – دەدى دە، قولتاڭبا جازىپ بەرۋىن سۇرادى.
– جارايدى، – دەدى ساكەن قالامىن ىڭعايلاپ.
ەڭسەگەي بويلى، تىعىرشىق دەنەلى، قاراتورى ءوڭدى ءابدىراحماننىڭ ءاردايىم كۇلىم قاعىپ تۇراتىن وتكىر كوزدەرى مەن سالماقتى دا ساليقالى سوزدەرى كىمدى بولسىن باۋراپ العانداي ەكەن. ساكەن ونىڭ ومىردەن جان-جاقتى حابارى مول، اق-قارانى ايىرا بىلەتىن ساۋاتتىلىعىنا، پىسىقتىعىنا كوڭىلى تولىپ، ءسۇيسىنىپ قالدى. «قازىرگىدەي الاساپىران كەزدە ەل باسقارۋعا كوكىرەك-كوزى اشىق وسىنداي جىگىتتەر قانداي قاجەت دەسەيشى؟!».
كەنەت كابينەت ەسىگى اشىلىپ، ىشكە ۇزىن بويلى، بۇيرا شاشتى، قىلدىرىقتاي اققۇبا جىگىت ەندى. سالەمدەسكەننەن كەيىن ءابدىراحماننىڭ الدىنداعى ساكەنگە قاراما-قارسى كرەسلوعا وتىردى. ءابدىراحمان:
– ساكەن اعا، بۇل جىگىت لۇقبەك مۇحامەد­جانوۆ دەگەن ءىنىڭىز بولادى. اۋداننىڭ پروكۋرورى، – دەدى ساكەنگە كەلگەن جىگىتتى تانىستىرىپ.
بۇل ەكى ارادا لۇقبەك ساكەننىڭ جۇزىنە قايدان كورگەن كىسىم دەپ تاڭدانعان ادامشا ەكى-ءۇش رەت تەسىلە قاراپ ۇلگەرگەن ەدى.
– وتە جاقسى، – دەدى ساكەن.
ءابدىراحمان ەندى لۇقبەككە بۇرىلىپ:
– تانىدىڭ با؟ مىنا كىسى ساكەن سەيفۋللين اعامىز عوي، – دەدى سىپايى كۇلىمسىرەپ. – ءدام-تۇز ايداپ كەلىپ قالىپتى.
وسى ساتتە لۇقبەك ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، ساكەنگە قۇشاعىن جايا بارىپ قازاقشالاپ قايتا كورىستى. ونان سوڭ:
– قوش كەلىپسىز، ءسىزدى كۇتىپ ءجۇر ەدىك. جاقسى بولدى، – دەدى اعىنان جارىلا.
ساكەندى كورگەنىنە بالاداي ءماز بولعان لۇقبەكتىڭ جۇرەگى اتشا تۋلاپ، كادىمگىدەي قوبالجىپ، دەنەسىنىڭ ءدىرىلىن باسا الار ەمەس. ءتىلىنىڭ ۇشىنا ساكەننىڭ ءمولدىر دە وتتى جىرلارى ءۇيىرىلىپ، لىقسىپ تۇر. باس­پا بەتىنە شىققان ولەڭدەردى وقىپ قانا قويماي، كوڭىلىنە ۇناعاندارىن جاتتاپ الۋ لۇقبەكتىڭ ەجەلدەن ادەتى بولاتىن. ول ساكەن ولەڭدەرىنىڭ دە كوبىن جاتقا بىلەتىن-ءدى. ساكەن جازعان سايدىڭ تاسىنداي سالماقتى ولەڭ جولدارىنىڭ ءبىرى كوكىرەگىندە:
«سىر ساندىقتى اشىپ قارا،
اشىپ قارا، سىرلاسىم.
سىم پەرنەنى باسىپ قارا،
باسىپ قارا جىرلاسىن» دەپ سىڭعىر قاعادى.
ۇشەۋى ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، پىكىر الىستى. لۇقبەك ساكەنگە شەكاراعا جاقىن بۇل اۋداندا جەرگىلىكتى تاپ جاۋلارى، زيانكەستەرمەن قاتار، قىبىن تاۋىپ شەكارادان ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن سوناۋ ارقاداعى الىس اۋدانداردان دا قاشىپ-پىسىپ كەلۋشىلەردىڭ بار ەكەنىن، تەرى تونىن تەرىس اينالدىرىپ كيگەن وندايلاردى بىردەن بىلە قويۋ وڭاي ەمەستىگىن ايتتى.
– ءبىزدىڭ تىرەگىمىز قاراپايىم حالىق. سولارمەن بايلانىس مىقتى بولۋ كەرەك، – دەدى ساكەن.
– دۇرىس، اعا، – دەدى لۇقبەك.
– وسى جاقىندا عانا تولەۋحان مۇراتوۆ دەيتىن باقتاشى ءوز ۇيىندە ەكى «ديۋانانىڭ» تۇنەپ جاتقانى تۋرالى بىزگە استىرتىن حابار جىبەرىپتى. ءۇش ميليتسيونەر تاڭ الدىندا بارىپ، الگىلەردى قولعا ءتۇسىرىپ اكەلدى. ديۋانامىز دەگەن سابازدار لەپسى جاعىنىڭ مومىن ەلدى تالاي جىل قان قاقساتقان ءورىسباي، ءالىم دەيتىن بايلارى ەكەن. قوس كوكجال ۇزاماي ارتتارىنان جەتۋى ءتيىس مال-مۇلكىن شەكارادان الىپ وتۋگە الدىن الا قام جاساۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن، بويلارىنان قارۋ-جاراق تا تابىلدى، – دەپ تە قويدى.
– مىنە، كوردىڭدەر مە؟ – دەدى كوڭىلدەنگەن ساكەن. – كوپ اسقانعا ءبارىبىر ءبىر توسۋ بولارى انىق. الگى تولەۋحاننىڭ اتاسىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت. وزىنە دۇرىستاپ قۇرمەت كورسەتتىڭدەر مە؟
– العىس جاريالاپ، «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىن ءبىر جىل تەگىن الىپ تۇرۋ ءۇشىن كۆيتانتسيا جازدىرىپ بەردىك.
– ونداي ادامداردى كوتەرمەلەپ وتىرعان ءجون.
ساكەننىڭ ءبىر بايقاعانى، مىنا ءابدىراحمان مەن لۇقبەك تەك قىزمەتتەس جولداستار ەمەس، ءارى جاستارى قاتارلاس، ءازىل-قالجىڭدارى جاراسقان، تاتۋ-ءتاتتى دوس، قۇرداس جىگىتتەر قۇسايدى. ۇشەۋى تىسقا شىقپاق بوپ، ورىندارىنان تۇرا باستاعان مەزگىلدە ءابدىراحمان:
– اۋ، لۇقبەك، ەندى سەن مىنا ساكەن اعادان باتا الىپ قالۋىڭ كەرەك. اقىن بولام دەپ، قانشا تۇرتىنەكتەسەڭ دە تۇك شىعارا الماي ءجۇرۋشى ەدىڭ. مۇمكىن، بويىڭدا تۋا بىتكەن تالانت بولسا، بۇدان بىلاي كوزى اشىلىپ كەتەر، – دەدى ساكەنگە كوزىن قىسىپ قويىپ.
ونان سوڭ:
– ساكەن اعا، قالجىڭ ءوز الدىنا، بۇل لۇقبەك ءىنىڭىزدىڭ شىنىندا دا ءتيىپ-قاشىپ ولەڭ جازاتىنى بار. سونان سوڭ عوي ايتىپ وتىرعانىم. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ءىنىڭىز اتاقتى اباي اتامىزعا كۇيەۋبالا. كەلىنشەگى ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان ۇلى تۇراعۇلدىڭ قىزى، ەسىمى – ماكەن. ءوزى كەرەمەت ءانشى. ءبىزدىڭ ەلدە ءانشى، بيشىلەر كوپ-اق. ءالى ولاردى دا تىڭداپ، تورەلىگىن ايتارسىز، – دەدى.
ءابدىراحماننىڭ ۇيىنە جايعاسقان ساكەن العاشقى كۇنى ونشا كوڭىل-قوشى بولماي، توسەككە ەرتە جاتتى دا، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇردى.
– ساكەن اعا، بىزدە ءبىر ىڭعايسىز جاعداي بوپ تۇر، – دەدى ەرتەڭگى شاي ۇستىندە ءابدى­راح­مان. – سونى سىزگە ايتپاۋعا بولاتىن ەمەس.
– ايت، – دەدى ساكەن.
- وسىنداعى ميليتسيانىڭ باستىعى جاۋقاشتيەۆ ون شاقتى كۇننەن بەرى قىرىق شامالى كىلەڭ جاس بالالى ايەلدى بوسات دەسەك كونبەي، اباقتىدا ۇستاپ وتىر. اۋا رايىنىڭ سيقى مىناۋ. ال اباقتى ءىشى يت بايلاسا تۇرعىسىز، مال قورادان بەتەر بىردەڭە. وندا ادامداردى ۇستاۋعا مۇلدە بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە، تۇتقىن ايەلدەردىڭ جازىعى جوق. بار كىنالارى – بايلاردىڭ توقالى ەكەندىگى. كۇيەۋلەرى الدەقاشان زىم-زيا جوعالعان. جاۋقاشتيەۆ ايەلدەرگە «كۇيەۋلەرىڭنىڭ قايدا جۇرگەنىن ايتپاساڭدار بوساتپايمىن» دەيدى. «بىلمەيمىز» دەگەنگە يلانبايدى. مالعا ساتىلىپ كەلگەن سورلى توقالداردىڭ بىلمەيتىنى دە راس قوي. وبلىسپەن سويلەسىپ ەك، «جاقىندا كوميسسيا جىبەرەمىز» دەۋمەن تىندى. كوميسسياسى قاشان كەلىپ، قاشان تەكسەرەدى، ونى ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ازىرگە جاس بالالارعا وبال بوپ بارادى. مۇنى نە ىستەيمىز؟
– ەندەشە، بۇگىنگى جۇمىستى سول اباقتىدان باستايىق. شايدان سوڭ بارامىز، – دەدى ساكەن.
تالاي جىل دۇرىلدەگەن ايتقازى بولىس­تىڭ اسىعى الشىسىنان تۇرىپ، قولى ءجۇرىپ تۇر­عان كەزدە اعاشتان ويۋلاپ، توبەسىنە اي­دىڭ بەينەسىن ورناتىپ، نەشە ءتۇرلى بوياۋمەن بەزەندىرىپ سالدىرعان ءۇيى سەلونىڭ ورتا شەنىندەگى بيىكتەۋ توبەنىڭ باسىندا بولاتىن. اينالاسى قىزىل كىرپىش دۋالمەن قورشالعان. سول سالتاناتتى ساراي سيقى قازىر ادام كورگىسىزدەي. ەسىك-تەرەزە سىندى مۇلىكتەرى جۇرداي بوپ تونالعان. ەدەنى ءشىرىپ، شارباعى قيراپ، قابىرعالارى جىرىم-جىرىم بولعان. اتامان دۋتوۆتىڭ جاساعىنا ىلەسىپ كەتەر الدىندا ءۇيدى ادەيى بۇزدىرىپ، تاس-تالقان ەتتىرگەن ايتقازىنىڭ ءوزى كورىنەدى. سودان بەرى قاڭعىرعان يت-قۇستار عانا پانالايتىن يەسىز ءۇيدىڭ جۇرناعى ەندى بالالى ايەلدەردى قامايتىن اباقتىعا اينالىپتى.
اينالاسى اڭعال-ساڭعال، قاۋقيعان ەسكى قابىرعالاردىڭ ورتاسىنداعى كوڭ-قوقىستىڭ ۇستىندە تۇتقىن ايەلدەردىڭ ءبىرى شاپان، ءبىرى كۇرتەسىن جامىلىپ، كەسەك جاستانىپ، كورمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ جاتقانى راس بوپ شىقتى. ءۇي توبەسىنىڭ كوپ جەرى اڭعال-ساڭعال اشىق. انە ءبىر جاقتاۋدىڭ ءتورت-بەس تىرەك-اعاشى ومىرىلىپ، قيسايعان قامىستارىمەن قوسا قۇلاپ تۇسۋگە شاق تۇر.
جاي-كۇيدى كوزىمەن كورگەن ساكەن:
– سەندەردى نە ءۇشىن قاماعانىن بىلەسىڭدەر مە؟ – دەدى ءبىر-بىرىنە تىعىلىپ، ۇرەيلەنگەن تۇتقىن ايەلدەرگە.
ايەلدەر ءۇنسىز. ساكەنگە جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ، ۇركە قارايدى. «ەندى كۇنىمىز بىتكەنى مە؟» دەگەندەي، كوزدەرى شارالارىنان شىعىپ بارادى.
– بىلمەيسىڭدەر مە؟ – دەدى ساكەن جۇمساق ۇنمەن.
ەندى عانا توپ ىشىنەن ءبىر جۋان دەنەلى، ورتا جاسار، قاراتورى ايەلدىڭ ءتىلى شىعىپ:
– ەي، دوكەي، قىلجاقتى نەعىلاسىڭ؟ ءبىزدى قۇدايدىڭ مازاقتاعانى از با؟ ودان دا اتساڭدار دا، اسساڭدار دا تۇگە، تەزىرەك تىندىرساڭدارشى جۇرتتى تالكەك ەتپەي. بىلسەڭ ءوزىڭ ايت، نە كىنامىز بار؟ – دەدى دە، ءارى قاراي بۋلىعىپ سويلەي الماي، جاۋلىعىمەن بەتىن باسقان كۇيى تەرىس اينالىپ كەتتى.
– قامىقپاڭىز. اتىڭىز كىم؟ – دەدى ساكەن.
ايەل بويىن بەكىتىپ، ەسىمىن ايتتى:
– ايشا.
– ءسىز دە بايدىڭ توقالىسىز با؟
– بىزدەي كونتەرىنى باي نەعىلسىن. مەنىڭ ەرىم باكەن دەيتىن بايدىڭ مالايى ەدى. كورىندە وكىرگىر باكەن ونى وزىمەن بىرگە الىپ جوعالمادى ما؟ – ايەل تاعى كەمسەڭدەي باستادى.
– بالالارىڭىز بار ما؟
– ەكى بالام بار ەدى، توركىنىمدە قالعان.
– جارايدى، – دەدى ساكەن ىلگەرى قاراي قوزعالىپ.
– ميليتسيانىڭ كەڭسەسىنە بارايىق، – دەدى تىسقا شىققان سوڭ ابدىراحمانعا.
ساكەن ميليتسيا باستىعىنىڭ پاپىگىن سۋ سەپكەندەي باسىپ، بىردەن تاۋبەگە كەلتىردى.
وسى كۇنى ءتۇس اۋا تۇتقىن ايەلدەر تۇگەل بوساتىلدى. ولاردى «الماتىدان كەلگەن دوكەي ازات ەتكىزىپتى» دەگەن حابار اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ جاتتى.
ساكەننىڭ كەلگەنىنە ءۇشىنشى كۇن. اسپان ايىعار ەمەس. كەشكە قاراي تاعى دا جاۋعان جاڭبىر تاڭ اتقانشا تولاس تاپقان جوق. ءابدىراحمان ءۇيىنىڭ وڭاشا ءبىر بولمەسىن جەكە يەمدەنگەن ساكەن تىستاعى جاڭبىردىڭ تىسىرىن ەستي وتىرىپ ءتۇنى بويى كىتاپ وقىدى.
تاڭەرتەڭ كەشەگى ۋادە بويىنشا لۇقبەك ەكەۋى ءبىر-ءبىر سالت اتقا ءمىنىپ زاستاۆاعا اتتاندى. جاڭبىر سايابىر تاپقانىمەن، اسپان سول قالپى. كۇڭگىرت تارتقان توڭىرەك جابىرقاپ، جىلامسىراپ تۇر. تاستاق جولدىڭ بويى كولكىگەن سۋ. سەلدىر بوز تۇمان بار. بۇلاردى شىعارىپ سالعان ءابدىراحمان:
– كوپ كەشىكپەي ورالارسىزدار. بۇگىن سەنبى عوي. كەشكە دەيىن مەن دە شارۋانى رەتتەپ، ساكەن اعانى قوناق ەتەيىك، – دەدى.
بۇگىن ءابدىراحمان ۇيىنە ءبىراز جۇرتتى شاقىرىپ، ساكەننىڭ قۇرمەتىنە داستارقان جايماق ويى بارىن كەشە الدىن الا ەسكەرتكەن-ءدى. ساكەن كەلىسىمىن بەرگەن.
سالت اتتىلار سەلودان شىعىسىمەن تاۋ سىلەمدەرى بىرتىندەپ بيىكتەي ءتۇستى. جالتىر جوتالار مەن جالاڭاش قىراتتار سەلدىر بوز تۇمان اراسىنان سۇستى كورىنەدى. تاۋ ءىشى قۇلاققا ۇرعانداي جىم-جىرت. قارا جولداعى قيىرشىق تاستاردىڭ ات تۇياعى تيگەن سايىن شىقىرلاعانىنان وزگە تىسىر ەتكەن دىبىس جوق. كوز توقتاتىپ، كوڭىلدە توقىلىپ قالارداي اسەم كورىنىس، تابيعاتتىڭ سۇلۋ ورنەگى بايقالمايدى. سوندا دا سوناۋ تىك بەتكەيلەردەگى تارام-تارام اق جولاقتار، قۇلاما قۇزدار مەن جارتاستار، اسپاندا دۇرىلدەي ۇشقان ۇزاقشالار ساكەندى اجەپتاۋىر ويعا ءتۇسىرىپ، تەبىرەنتىپ كەلەدى.
بوز تۇمان سەيىلىپ، توڭىرەك بۇرىنعىدان جارىق تارتا باستادى. تاۋ ءىشى. سالقىن سامال. تازا اۋا. جاراۋلى سايگۇلىك. ساكەن جايلاپ ءان سالىپ، لۇقبەك وعان قوسىلىپ كەلەدى:
«اق بوز ات مەنىڭ تۇلپارىم،
شالقيدى كوڭىل سۇڭقارىم…».
جولشىباي لۇقبەك ساكەنگە كەزىندە بىرەۋلەردىڭ مۇنىڭ ۇستىنەن قۇنانباي قاجىنىڭ نەمەرەسىنە ۇيلەندى دەپ ارىز بەرىپ، ءبىراز اۋرە-سارساڭعا سالعانىن قۇلاق­قاعىس ەتىپ ەسكەرتە كەتتى.
– جىگىت نە كورمەيدى، لۇقبەك. كەلىننىڭ ارعى اتاسى قۇنانباي بولسا، بەرگى اتاسى اباي ەكەن. تەك ءبىر-ءبىرىڭدى ءسۇيىپ ۇيلەنگەن بولساڭدار بولعانى دا. قورقاتىن ەشتەڭە جوق.
– ماكەن ەكەۋمىز ءبىر اۋىلدا بالا كەزدەن قۇلىن-تايداي تەبىسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى كورىپ وسكەنبىز. بار ايىبىم، وعان ۇيلەنەردە ەسكىلىك ىرىم-جىرىمعا بارا المادىم دا، ءبىر تۇندە الىپ قاشىپ كەتتىم. ماكەننىڭ قالاۋى دا سول بولاتىن.
– وندا نە ءسوز؟ سۇيگەن بولساڭدار ءبىتتى. زاڭ ءوز قولىڭدا ەمەس پە؟ – دەدى ساكەن جايدارىلانا كۇلىپ.
ونان سوڭ:
– تاۋ ىشىندە جابايى اڭدار بولا ما؟ – دەدى.
– بولادى، اعا.
ءدال وسى تۇستا ساكەن «و-ھو» دەپ ەلەڭ ەتە ءتۇستى دە، اتىنا قامشىنى باسىپ-باسىپ قاپ، جولدىڭ وڭ جاعىنداعى جايپاق بەتكەيمەن ورلەپ شابا جونەلدى. ءجۇز مەتردەي جەرگە باردى دا، اتىنىڭ باسىن تارتىپ، كەرى بۇرىلدى. لۇقبەك بيىكتەگى تاس جوتادان ءارى قاراي سىلاڭ قاعا اسىپ بارا جاتقان التايى قىزىل تۇلكىنى ەندى بايقادى. تۇلكى سول بويدا عايىپ بولدى. وسى ەكى ارادا ساكەن قالتاسىنان تاپانشاسىن شىعارىپ الا قويىپتى. امال نە، كەش قالعان.
– وي، اتتەڭ، – دەپ قايتىپ كەپ جولعا ءتۇستى. – الگىدە قۇماي تازى بولسا عوي، جوتادان اسىرماستان ەكى بۇكتەر ەدى. ءوزى دە ناعىز تۇلكى-اق ەكەن، شىركىن.
زاستاۆاعا كەلگەن شارۋالارىن تىندىرعان سوڭ، ەكەۋى سەلوعا كوز بايلانا قايتىپ ورالدى.
ءابدىراحمان ءۇيى قوناق كۇتۋ قامىندا ەكەن. ۇلكەن كەڭ بولمەگە جۇمساق كورپەلەر توسەلىپ، مامىق جاستىقتار قويىلعان. ساكەندەر كەلىسىمەن قوناقتار جينالا باستادى. كوبى جاس جىگىتتەر مەن قىز-كەلىنشەكتەر. ساكەن لۇقبەكتەن وزگەسىن تانىماسا دا، ىزەتپەن امانداسىپ، سىپايىلىق كورسەتىپ جاتىر. لۇقبەك جانىنداعى سۇلۋ ءوڭدى اققۇباشا كەلىنشەكتى ساكەننىڭ جانىنا ەرتىپ كەلىپ: «مىناۋ ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىڭىز» دەدى ادەپپەن.
قوناقتار داستارقانعا وتىرىپ، قىمىز تارتىلا باستاعان مەزگىلدە ەسىكتەن قورباڭداپ ەنە بەرگەن بىرەۋدىڭ «كەش جارىق» دەپ گۇر ەتكەن داۋىسى ەستىلدى. جۇرت ءسال اڭىرعانداي بوپ ەسىككە قاراستى.
– مۇمكىن بە ەكەن؟ – دەدى ەڭگەزەردەي، بۋرىل مۇرت قارا كىسى تابالدىرىقتان بەرى قاراي ەمىن-ەركىن اتتاپ ءوتىپ.
– و، باكە، قوش كەلىپسىز، – دەدى ورنىنان ۇشىپ تۇرعان ءابدىراحمان قول ۇسىنا.
ونىڭ قولىن سەلسوق قانا العان قارتاڭداۋ كىسى توردەگى قوناقتاردىڭ ىشىنەن الدەكىمدى ىزدەگەندەي جاعالاي شولىپ شىقتى دا، ساكەنگە كوزى تۇسكەن مەزەتتە:
– ساكەنجان، – دەپ قاتتى داۋىستاپ جىبەردى.
بۇل كەزدە ساكەن دە ورنىنان قارعىپ تۇرعان ەدى. ول تۋرا ەسىككە قاراي ۇمتىلعان كۇيى بارىپ، قارتاڭ كىسىنىڭ كەڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتتى. ەكەۋى ۇزاق قۇشاقتاسىپ تۇرىپ قالدى.
قارتاڭ كىسىنىڭ باسىندا تۇلكى تىماق، ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەن، اياعىندا ۇزىن قونىشتى ساپتاما ەتىك. جاسى ەلۋدەن اسىپ، الپىسقا تاقاپ قالعانداي. قالىڭ قاباق اسىنداعى وتكىر كوزدەرى شىڭىراۋدىڭ سۋىنداي تۇنىق تا وتكىر. ول «قوڭىر قوزىم، ساكەنىم» دەسە، ساكەن «اعاتايىم» دەپ تولقىپ تۇر. ساكەن ونى ءوز قولىمەن شەشىندىرىپ، ەكەۋى جۇپ جازباي بارىپ تورگە جايعاستى.
– اۋ، ساكەنجان، بۇل قالاي؟ كەلگەلى بەرى اعاڭدى ىزدەمەي، بۇل ءجۇرىسىڭ نە ءجۇرىس، ا؟ – دەدى قارتاڭ كىسى تىزەسىن بۇگەر-بۇكپەستەن داۋدىراي سويلەپ. – مەن وسى ءۇرجاردان ءتورت-بەس شاقىرىم جەردەگى ەڭكە اۋىلىندا تۇرامىن. قازىر قالىڭ ەلدىڭ اۋزىنداعى اڭگىمە ءوزىڭسىڭ. اي، وسى مەنىڭ ساكەنىم بولار دەپ شامالاپ ەدىم. ينشاللا، جاڭىلماپپىن. سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن. اللاعا مىڭ مارتە شۇكىرلىك!
– كانە، باكە، دامگە قاراڭىز، – دەدى ءابدىراحمان جاڭا كەلگەن قوناققا قىمىز ۇسىنىپ.
كەلۋشى بەكەنعالي دەيتىن بايىرعى اڭشى ءارى ءانشى، ازداپ ورىس ءتىلىن بىلەتىن، ەلگە قادىرلى ادام ەدى.
– ءسىزدىڭ مۇندا ەكەنىڭىزدى بىلگەنىم جوق، – دەدى ساكەن.
– بىلمەۋىڭ ورىندى، ساكەنجان. قايدان بىلەسىڭ. سارىارقادان كەلگەنىمىزگە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بوپ قالدى. ءوتىپ جاتقان ۋاقىت قوي. جالعان دۇنيە دەگەن وسى دا! – دەدى بەكەنعالي قىمىزدى اۋزىنا اپارا بەرە.
ەندى ساكەن قوناقتارعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ:
– بۇل كىسى كەشەگى اق پاتشانىڭ تۇسىندا ارقاداعى ءنىلدى زاۆودىندا جۇمىسشى بوپ ىستەگەن، – دەدى. – مەن نىلدىدەگى ورىس مەكتەبىندە وقىعاندا وسى اعامنىڭ ۇيىندە ءبىر جىل جاتقانمىن.
قوناقتار بەكەنعاليعا ءمان بەرە كوز تاستاپ، الدەنە دەپ قوستاعان، قۇپتاعان سىڭاي ءبىلدىرىپ، ورىندارىنان ءبىر-ءبىر قوزعالىسىپ قويدى.
– زاتىم سەمەي جاعىنان دەۋشى ەدىڭىز. اقىرى تۋعان ەلىڭىزگە كەلگەن ەكەنسىز عوي، – دەدى ساكەن تاعى دا بەكەنعاليعا قاراپ.
– ءيا، ءبىز وسى جاقتىڭ نايمانى ەدىك قوي. نىلدىگە ءبىر جاپىراق نان ىزدەپ بارىپ ەدىك، شىراعىم. شۇكىر، ارقادان ابىرويسىز ورالعانىم جوق. كوڭىلى كولدەي قيساپسىز دوس-جاران، سونىڭ ىشىندە ءوزىڭنىڭ اكەڭدەي قيماس اعا، سەندەي ءىنى تاپتىم. سودان وزگە نە كەرەك، – دەدى بەكەنعالي.
– راس، راس، – دەستى وتىرعاندار دا.
– كانە، دامگە قاراڭىزدار.
– قىمىز الىڭىزدار.
وسى ساتتە دومبىرانىڭ سىڭعىر ەتكەن ءۇنى ەستىلىپ قالدى. ونى لۇقبەك ۇستاپ وتىرعان-دى. بۇيرا شاشى دۋدىراپ كوتەرىلە تۇسكەن لۇقبەكتىڭ قازىرگى پوشىمى «ە» دەسەڭ الا جونەلەتىن قاس تۇلپاردان اۋمايدى. ونىڭ سىرىن بىلەتىن قۇربىلارى دا «ال لۇقا، بىردەڭە دەپ جىبەرمەيسىڭ بە؟» دەگىلەرى كەلگەنىن جاسىرا الماي، جاۋتاڭداپ، جۇتىنا قاراسىپ، ۇلكەن كىسىلەردىڭ الدىندا ادەپ ساقتاعاندىقتان ىركىلىپ وتىر.
لۇقبەكتىڭ وڭ جاعىندا توتىقۇستاي تۇرلەنىپ جان جارى ايداي ارۋ كەلىنشەگى ماكەن، ودان ءارى قاراي شاكىر، ءىسلام، ءمۇسليما، ءجاميلا سىندى قىز-جىگىتتەر جايعاسقان. مىنا شاكىر ابەنوۆ دەيتىن جىگىتتى لۇقبەك تە، ءابدىراحمان دا ساكەنگە الدىن الا سىرتتاي تانىستىرعاندا سۋىرىپ سالىپ تا، جازىپ تا ولەڭ شىعاراتىن اقىن ءارى جەزتاڭداي ءانشى دەپ ماقتاعان-دى. سوندىقتان با، ساكەننىڭ ونى ءىشتارتىپ، باسقالاردان كورى وزىمسىنىڭكىرەيتىندەي جايى بار سياقتى.
– ال لۇقبەك، ءان باستا!
– ءسويت، قالقام! – دەدى بەكەنعالي دا.
بۇندايدا قىلىمسىپ، ءبالسىنۋدى بىلمەيتىن لۇقبەك بىردەن ءوزى جاقسى كورەتىن «قارعا» انىنە سالدى. «قارعام-اۋ، سەن قالايسىڭ… و…ۋ… مەن دە … گەندە …و …»
– وي، پالە-اي!
– نە دەيدى-اۋ، سابازىڭ!
لۇقبەك قاتارىنان ەكى-ءۇش ءاندى اۋەلەتە شىرقاپ بولعان سوڭ، دومبىراسىن كەلىنشەگى ماكەنگە ۇسىندى. ماكەن اتاسى ابايدىڭ اندەرىنە باستى. «تاتيانا ءانى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»…
ماكەن وسى جولى ابايدىڭ جۇرت اراسىنا ءالى كەڭ تاراپ ۇلگەرمەگەن، وزىنەن باسقا ەشكىم بىلە بەرمەيتىن بىرنەشە ءانىن دە شىرقادى.
– مىنە، ونەر، مىنە، دارىن، شىن اسىلدىڭ سىنىعى دا اسىل دەگەن وسى-اۋ، – دەپ لۇقبەك پەن ماكەنگە اسقان ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ساكەننىڭ ءوڭى ەرەكشە اجارلانىپ، ايرىقشا راقات سەزىمگە بولەنگەندەي بوپ وتىردى.
ءان كەزەگى شىناشاقتاي شىمىر جىگىت شاكىرگە كەلگەندە، تۇيعىنشا سورعالاي جونەلگەن ول دا بىرنەشە حالىق ءانىن ءوز ناقىشىمەن، بابىمەن ايتىپ، تىڭداۋ­شىلاردى ءبىر جەلپىنتىپ تاستادى.
– ءپالى، ىلعي كۇمىس كومەي انشىلەر ۇرجارعا جينالعان ەكەنسىڭدەر. بۇلارىڭ جاقسى، – دەدى ساكەن شاتتانعان ۇستىنە شاتتانىپ.
ۇلى دامنەن كەيىن قايتا قىمىز ساپىرىلىپ، ويىن-ساۋىق قايتا قىزدى. بۇل جولى ءوزىنىڭ سازدى جۋان داۋسىمەن بەكەنعالي دا بىرنەشە ءان سالىپ بەردى. دەنى بالۋان شولاق اندەرى. بەكەنعاليدىڭ تەك ءانى عانا ەمەس، الىپ تۇلعاسى مەن جۋان، زور داۋسى دا ارقانىڭ سول ونەرپاز جولبارىسىنان ءبىر اۋسا نەعىلسىن.
قوناقتار ءتۇن جارىمنان اۋا تارادى. بەكەنعالي كەتەرىندە وسى توپتى ەرتەڭ تۇگەلىمەن قوناق بولۋعا شاقىرا تۇرىپ، ساكەنگە:
– مىنەمىن دەسەڭ، باپتاپ وتىرعان جۇيرىك اتىم بار. اڭ اۋلاپ، سەرۋەندەيمىن دەسەڭ، قىزىلدى قيادان شالار قىران بۇركىت پەن قۇماي تازىم بار. بۇگىن-ەرتەڭ العاشقى ۇلپا قار دا تۇسەتىن شىعار. قالاساڭ، قان­سونارعا بىرگە شىعامىز. وسى ەسىڭدە بولسىن، ساكەنجان، – دەدى.
– قۇپ، بەكە، – دەدى ساكەن بەكەنعاليدىڭ بەشپەتىن يىعىنا جابا بەرىپ. – بيكامال جەڭگەمە ءۇش قايتارا سالەم ايتىڭىز. ءدام بۇيىرسا، كورىسەرمىز.
دالا تاس قاراڭعى. اسپاندى قابات-قابات قا­را بۇلت باسقان. قىزدىڭ لەبىندەي جۇمساق جەل ەسەدى. بۇل ۇزاماي تاعى دا جاڭبىر جاۋىپ، ارتىنان كۇن سۋىتادى دەگەن ءسوز. تىسقا دۇر­كىرەي شىققان قوناقتار لەزدە قاراڭعى تۇڭ­عيىققا سۇڭگىپ، جوق بولىستى.
توسەككە جاتقان ساكەن ولاي دا، بۇلاي دا اۋناقشىپ، كوزى جۇمىلماي قويدى. قوناق كۇتىپ، قالجىراعان ءابدىراحمان جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتە تۇسكەن. الگىدە عانا ەستىگەن اسەم، سيقىرلى اندەر ساكەننىڭ قۇلاق تۇبىندە تىنىمسىز ىزىڭداپ، سارناپ تۇر. بىرەسە ۇشقىر قيالى قۇيىنداي سامعاپ، تالماۋسىراعان اقىن كوڭىلىن سوناۋ الىستا قالعان كۇندەرمەن قاۋىشتىرىپ جىبەرگەندەي بولادى. دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، بىرەسە، ازامات سوعىسىنىڭ سالتاناتتى مارشى، بىرەسە اقپاننىڭ سارى ايازىندا كىسەندەۋلى تۇتقىنداردى الىپ، اجال اپانىنا قاراي سامعاعان تاستاي سۋىق، ازاپ ۆاگونى دوڭگەلەكتەرىنىڭ ساقىر-سۇقىر دىبىسىن ەستىگەندەي بولادى. اقىن تىنشي الار ەمەس. اقىن ارپالىسىپ جاتىر. تۇلا بويى جالىن. جولبارىسشا اتىلىپ توسەكتەن تۇرىپ كەتكىسى كەلەدى. بۇل تولقىنىس، الدە شابىت ءساتى مە، كىم ءبىلسىن. «ساپ، ساپ» دەي تۇسەدى ءوزىن تەجەپ. سەزىم بيلەگەن ساكەن كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى…

1966 ج.

حيكاياداعى اتى اتالعان ادامداردىڭ بارلىعى ومىردە بولعان، لۇقبەك مۇحامەدجانوۆتىڭ جادىندا ساقتالعان جاندار ەكەنىن قايتالاپ ەسكە سالامىز. سولاردىڭ ءبىرى شاكىر ابەنوۆ ەلىمىز ەگەمەندىك العاندا – ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆتىڭ دەمەۋىمەن ساحناعا شىعىپ، بولاشاق ەلباسىنا اق باتا بەرگەن قازىنا قارت-تىن. سوناۋ جىلداردا ءابدىراحمان پەرزاداەۆتىڭ الماتىدا تۇراتىن قىزىن كورگەنبىز (قازىر بىلمەيمىن). سارىاعاشتا اۋداندىق سوت توراعاسى بوپ تۇرعاندا تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەكەۋمىزگە ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەرىن قۇپيا جاعدايدا سۋدىراتىپ وقىپ بەرەتىن لۇقاڭ، لۇقبەك مۇحامەدجانوۆ قاپيادا قازا بولعان سوڭ زايىبى، ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ قىزى ماكەن اپاي الماتىعا كوشىپ كەلىپ، ءبىراز جىل عۇمىر كەشتى. باقيعا وزعانىنا ءبىراز جىل بولدى.
مارقۇمداردىڭ بارلىعىنىڭ دا جانى جانناتتا بوپ، ارۋاقتارى ريزا بولعاي!..

زاكىر اساباەۆ.

اباي.kz 

دەرەككوز: http://kazgazeta.kz/?p=23008

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇرجارعا كەلۋى