سۇبەدەي ومىربايانىنداعى وقيعالارمەن كەلىسپەۋشىلىك تۋرالى ماسەلەلەرگە بايلانىستى جازبالار

سۇبەدەي ءومىربايانىندا كەزدەسەتىن داۋلى ماسەلەلەر عىلىمي زەرتتەۋسىز جانە تالداۋسىز، ولار ماسەلە كۇيىندە قالا بەرمەك.

سۇبەدەيدىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ونىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا ەكى گەنەولوگيا بار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. شىعۋ تەگى تۋرالى عاجايىپ اڭىزدارعا سۇيەنسەك، ول ۇستا چجارچيۋدايانىڭ ۇلى مەن چجەلمەنىڭ اعاسى دەپ اتالادى [4,44]. مونعولداردىڭ ماڭىزدى اڭىزدارىنىڭ ماتىنىندە ول چاۋرحان-سۋبەدەي دەپ، بىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل ەكى دجەلمە اعايىندىلاردىڭ ەسىمدەرى: چاۋرحان مەن سۇبەدەي [9,101] [8,105]. 1206 جىلى دجەلمە، چاۋرحان (چاۋرحاي) مەن سۇبەدەي مىڭىنشىلار رەتىندە اتالعان. يۋان شي بويىنشا: سۇبەدەي "مونعول ۋريانحايلارىنان" شىققان، حۋلۋحۋرا دەگەن اعاسى بار، ولاردىڭ اكەسى حابال، اتاسى حاچيۋن، ارعى اتاسى بوحۋدۋك بولعان، بىراق ونى كوبى چجەليما (دجەلمە) دەگەن لاقاپ اتىمەن اتاعان. بوحۋدۋكتىڭ اكەسى نەلبە [2,225-226]. بىراق بۇنىڭ ىشىندە يۋان شي بويىنشا، حۋلۋحۋر نايماندارمەن سوعىستا ءجۇزباسى بولعان، اۋەل باستا سۇبەدەي شىڭعىسحاننىڭ گۆاردياسىندا قىزمەت ەتىپ، ال كەيىن ءجۇزباسى بولعان [2,226]. ر.پ.حراپاچەۆسكي جازعانداي: سۇبەدەيدىڭ شىعۋ تەگى ماڭىزدى اڭىزداعى چجەلمەنىڭ ايتقانىمەن مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. ولار سۇبەدەيمەن تەك الىس تۋىستار بولعانى انىق. ال چجەلمە مەن سۇبەدەي ەسىمدەرى بۇل وبوك ءۇشىن جاي ءداستۇرلى بولعان، اسىرەسە  اتىشۋلى چجەلمە ەسىمىنە قاتىستى [2,287]. ۆ.ا.زلىگوستەۆ گەنەولوگيا تۋرالى ەكى فاكتىنى تۇسىندىرە وتىرىپ، سۇبەدەيدىڭ دجەلمە جانە حۋلۋحۋر ەسىمدى اعالارىنىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، ەكى گەنەولوگيانىڭ ءبىر جاعىنان دۇرىس ەكەنىن جازادى [1,28].

ءبىر تاڭقالارلىعى، يۋان شيدە سۇبەدەي ءومىرى تۋرالى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن ەكى جازبانىڭ بولۋى [2,225-233] [2,241-242].

راشيد اد -ءديننىڭ ۋريانكاتتار تۋرالى اڭگىمەسىندە سۇبەدەي تۋرالى (ەكى ءتۇرلى ادام تۋرالى ايتىلعانداي) ەكى رەت ايتىلعان: "شىڭعىسحان زامانىندا بۇل ۋريانكات تايپاسىنىڭ ۇلكەن ءامىرى دجەلمە-ۋحە بولدى. ۋحە ماعىناسى "دورەكى ادام" باتىر جانە قاراقشىنى" بىلدىرەدى. ول وسىنداي قاسيەتتەرگە يە بولىپ، وسىلاي اتالدى. ول سول ەكى ءۇش امىردەن باسقا جوعارى ەشكىم تۇرمايتىن زاماندا ءومىر ءسۇردى. ول شىڭعىسحان زامانىندا قايتىس بولدى. ونىڭ ەكى ۇلى بولدى: ەسۋ-بۋكا-تايشى ەسىمدى ۇلى اكەسىنىڭ ورنىنا يە بولىپ، سول جاق قاناتتاعى امىرلەرگە تيەسىلى بولدى، ەكىنشىسى ەسۋن-بۋكا-تاركي [حازارە] ونمىڭدىققا يە بولىپ، وڭ جاق قاعاناتتى يەمدەندى. سۇبەدەي باحادۋر دا وسى تايپاعا كىردى. ونىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى- تيمۋر-بۋكا-[باۋرچي]; تيمۋر-بۋكيدىڭ ۇلدارى: بايتمىش، كۇندجەك جانە كۋتلۋگ-حوجا» [7,157-158].

ورمان ۋريانكاتتارى تۋرالى اڭگىمەلەرىنەن كەيىن راشيد اد-دين بىلاي جازدى: "بۇل ۋداچي تۇقىمى نەگىزىندە قاراپايىم قۇلدار، ياعني قىزدارىن باسقالارعا بەرمەيدى جانە وزدەرى جات ەلدىڭ قىزدارىن المايدى". دجەبە نويانمەن بىرگە يرانعا كەلگەن ءامىر سۇبەدەي-ءباحادۇر دە ۋريانكات تايپاسىنان شىققان. ونىڭ كۋكۋدجۋ ەسىمدى وڭ قاعاناتتىڭ ءامىرى بولعان ۇلى بار. ول سۇبەدەيدەن كەيىن اكەسىنىڭ ورنىن يەلەندى. ونىڭ ۋريانكاتاي ەسىمدى تاعى ءبىر ۇلى بار. مەنگۋ كاان زامانىندا ول باس اسكەري قولباسشى بولدى [لاشكاركاش-جانە بۋزۋرگ]» [7,159].

ءارى قاراي 1229 جىلى كوكوشاي مەن سۇبەدەيدىڭ (قىپشاقتى، ساكسيندى، بۇلعاردى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن) باتىسقا باستاعان جورىعى قاراما-قايشى فاكتى بولىپ وتىر [5,86-87]. اۋەل باستا ءبىز كوكوشايانى كۋكي كياتپەن تەڭەستىرگەنبىز [9,109] [8,111]. بىراق، بۇل جەردە نەگىزگى قارما- قايشىلىق مىناۋ بولىپ وتىر: 1229 جىلى سۇبەدەي قىپشاق، ساكسين، بۇلعارعا قارسى جىبەرىلدى، بىراق 1230-1231 جىلدارى ول قىتايمەن سوعىسۋدا [10,344-345]. ۇگەدەيدىڭ تاققا وتىرۋىنان كەيىن، سۇبەدەي تۋمەگان حانشايىمعا ۇيلەنەدى جانە ونىڭ 1229 جىلى باتىس جورىعىنا قاتىسۋى تۋرالى يۋان شيدە ەشتەڭە ايتىلماعان [2,229-230]. كەرسىنشە يۋان شي بويىنشا 1229 جىلى سۇبەدەي ۇيلەنگەن سوڭ قىتايداعى سوعىسقا قاتىسقان. ر.پ.حراپاچەۆسكي سۇبەدەيدىڭ 1229 جىلى قىپشاق جورىعىنا قاتىسقانىن جازعانىمەن، الايدا ونىڭ قىتايعا قالاي تەز جەتكەنىن تۇسىندىرمەيدى [10,339-340]. ۆ.ا.زلىگوستەۆ 1229 جىلى سۇبەدەيدىڭ قىپشاق، ساكسين جانە بۇلعارعا جىبەرىلگەنىمەن كەلىسەدى دە، [1,198]، بىراق قىتايعا كەلەسى جىلى ونىڭ شاقىرىلعاندىعىن جازادى [1, 209]. قاراما-قايشىلىقسىز نۇسقاسىن تابۋعا ارەكەتتەنگەن ت.ت.وللسەن ەكى دەرەكتى كەلتىرە وتىرىپ، كوكوشايمەن بىرگە سۋنيتايدىڭ جىبەرىلگەنىن جازادى. 1.يۋان شي 1229-1232 جىلدارداعى سۇبەدەيدىڭ قاتىسۋىمەن قىتايدا. 2.دجۋۆەينيدەگى جازبالارى مەن راشيد اد- ءديننىڭ كەيبىر كوشىرمەلەرىندە سۋناتاي [6,356]. اراب گرافيكاسىندا ن مەن ب ارىپتەرىن (دياكرەتيكالىق بەلگىلەردەن ايىرماشىلىعى). وڭاي شاتىستىرىپ الۋعا بولاتىنىن بۇل جەردە ايتا كەتكەن ءجون. مىسالى، مۋيزز ال انسابتا نۋكاي (نوگاي) بۋكى دەپ اتالعان [3,42]. وسىلايشا، بىزگە دج.بويلدىڭ تۇزەتۋلەرى نەگىز سياقتى بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە اتالعان سۋنيتايدىڭ ءومىربايانىن ەسكەرگەن ءجون. ونىڭ شاعاتايدىڭ ءامىرى بولعان، سۋنيت تايپاسىنان شىققان شاعاتاي كۋچۋك دەپ اتالعانى ءمالىم. مۋيزز ال انسابتا جازعانداي، ونىڭ ەسىمىنە شاعاتاي قازاسىنان كەيىن تيىم سالىنىپ، سۋنيتاي ەسىمىنە الماستىرىلدى [3,47]. سول سەبەپتى ول 1240 جىلدارى عانا سۋنيتاي اتاندى، ال 1229 جىلى شاعاتاي كۇشىك اتالعان كەزدە ول ەشقانداي سۋنيتاي بولا الماس ەدى. سونىمەن، 1229 جىلى باتىس جورىعىنا سۇبەدەي جىبەرىلدى (ونىڭ ەكىنشى پوزيتسيادا ايتىلۋى كوكوشايدىڭ قول استىندا بولعاندىعىمەن تۇسىندىرىلەدى). مونعولداردىڭ ماڭىزدى اڭىزدارىندا 1235 جىلى سۇبەدەيگە كومەككە اسكەر جىبەرىلگەنى ايتىلادى [2,309]. بۇل جاڭدايدى ودان سايىن شىرماي تۇسەدى. ەگەر بارلىق دەرەكتەرگە سەنەتىن بولساق، 1229 جىلى سۇبەدەي باتىسقا جىبەرىلگەن، بىراق بىردەن قىتايعا شاقىرىلىپ، سودان كەيىن قايتادان باتىسقا جىبەرىلىپى، وعان 1235-36 جج. كومەككە «ۇلكەن ۇلدارىن» جىبەرىلگەنى شىعادى.

ەگەر بارلىق دەرەكتەردى قاراستىراتىن بولساق، ر.پ.حراپاچەۆسكي ايتقانداي ۋريانكات ۇرپاعىنان ەكى سۇبەدەيدىڭ بولعاندىعى تۋرالى نەگىزدەلگەن پىكىر قالىپتاسادى. تومەندە ءبىز ولار تۋرالى ءار ءتۇرلى دەرەكتەردەن الىنعان مالىمەتتەردى ءبولىپ قاراستىرامىز:

سونىمەن، جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە، ءبىز ەكى سۇبەدەيدىڭ بولعاندىعىن ايتا الامىز. مونعولداردىڭ باتىسقا جورىعىنا قاتىسقان حابالانىڭ ۇلى سۇبەدەيدىڭ اتاعى، قىتايداعى اسكەري ارەكەتتەرىمەن تانىلعان، 1206 جىلى مىڭباسى بولعان، جەلمەنىڭ باۋىرى سۇبەدەيگە قاراعاندا كەڭىرەك تانىمال.

جاقسىلىق ء سابيتوۆ.

اباي.kz

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. زلىگوستەۆ ۆ.ا. سۋبەدەي. ۆسادنيك پوكورياۆشي ۆسەلەننۋيۋ. ۋفا : ديزاين پوليگراف سەرۆيس، 2011. 398 س.

2. زولوتايا وردا ۆ يستوچنيكاح. توم 3. موسكۆا. ناۋكا. 2009. 336 س.

3. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. توم 3 (مۋيزز ال انساب). الماتى. 2006. 672 س.

4. كوزين س. ا. «سوكروۆەننوە سكازانيە مونگولوۆ»// چينگيس-حان ي ەگو يمپەريا. الماتى. 2006. س. 23-106.

5. وبرازوۆانيە زولوتوي وردى. ۋلۋس دجۋچي ۆەليكوي مونگولسكوي يمپەري (1207-1266). يستوچنيكي پو يستوري زولوتوي وردى. وت ۆىدەلەنيا ۋدەلا دجۋچي دو ناچالا پراۆلەنيا پەرۆوگو سۋۆەرەننوگو حانا. كازان تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 2008. 480 س.

6. وللسەن ت.ت. پرەليۋديا ك زاپادنىم پوحودام: مونگولسكيە ۆوەننىە وپەراتسي ۆ ۆولگو-ۋرالسكوم رەگيونە ۆ 1217-1237 گگ.// ستەپي ەۆروپى ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا. توم 6. ەپوحا زولوتوي وردى. رەد. ا.ۆ. ەۆگلەۆسكي. دونەتسك: دونەتسكي ناتسيونالنىي ۋنيۆەرسيتەت، 2006. C. 351-362.

7. راشيد اد-دين سبورنيك لەتوپيسەي. توم 1. چاست 1. م. 1952. 197 س.

8. سابيتوۆ ج.م. مونگولسكايا ارميا ۆ 1206-1259 گگ.//ۆوەننوە دەلو كوچەۆنيكوۆ كازاحستانا ي سوپرەدەلنىح ستران ەپوحي سرەدنەۆەكوۆيا ي نوۆوگو ۆرەمەني. استانا، 2013. س.96-113

9. سابيتوۆ ج.م. مونگولسكايا ارميا ۆ 1206-1259 گگ.//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. 2011. № 1.  س. 86-114.

10. حراپاچەۆسكي ر.پ. ۆوەننايا دەرجاۆا چينگيسحانا. سەريا: ۆوەننو-يستوريچەسكايا بيبليوتەكا موسكۆا است ۆزوي 2004گ. 557 س.