عاسىرلارعا سوزىلعان بوداندىقتىڭ قارا تۇنەگى ءتۇرىلىپ، ازاتتىقتىڭ اق تاڭى قىلاڭ ەتكەندە، بويىندا - جانى، بەتىندە - قانى بار قازاقتان جۇرەگى جارىلا قۋانباعانى جوق. ەلدەگىنى قويعاندا، شەتتەگى قازاقتاردىڭ ءجۇزىن «تاۋەلسىزدىك!» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز عارىشتان كەلگەن عاجايىپ ساۋلەدەي قاس قاعىمدا نۇرلاندىرىپ جىبەردى. قارتتار «ا، قۇداي!» دەگەن تىلەگىن دامىلسىز قايتالاپ، جاينامازىنا قاراي قالبالاقتاسا، جاستار جات حالىقتىڭ كوزى تايا بەرە قۇتتى بولسىن ايتىسىپ ۇلگىردى. ۇيعىر باۋىرلار: «سىزدەر نە دەگەن باقىتتىسىزدار! بىزگە ونداي اتتى كۇندى كورۋدى اللا جازار ما ەكەن؟!» دەپ كەمسەڭدەدى.

ويتكەنى، ادام بالاسىنا ازاتتىقتان قۇندى ەش نارسە جوق. ونسىز سەنىڭ اداممىن، ارمانىما جەتتىم دەگەنىڭنىڭ ءبارى بەكەر. وتار ەلدىڭ كىسىسىن ەشكىم دە ادام ساناتىنا قوسپايدى. سوندىقتان دا، ازاتتىقتىڭ قۇنى ەش حالىققا ارزانعا تۇسپەگەن. ءبىز ءۇشىن دە سولاي بولدى. عاسىرلار بويى توگىلگەن ارىستارىمىزدىڭ ىستىق قانىنىڭ قارىمجىسى ءۇشىن، ءۇش قازاقتىڭ تەك ەكەۋىنىڭ عانا قولى ازاتتىققا ازەر جەتتى. ءۇشىنشىسى ءالى دە تەلمەڭدەپ، قۇلدىقتىڭ كۇنىن كەشۋدە. ەندەشە، وعان قۋانباعان جۇرەكتى جىلان جايلاسا راۋا. ال، ەڭ سالىمدى جانداردىڭ عانا ماڭدايىنا بۇيىراتىن مۇنداي ۇلى قۋانىشتى بىرەۋدىڭ سۇيىنە، بىرەۋدىڭ كۇيىنە قابىلداۋى زاڭدى. ولايى، «ۇلتتىڭ دوسى جوق». سوندىقتان دا، ازاتتىققا جەتۋ قانداي ازاپتى بولسا، ونى باياندى ەتۋدىڭ ءوزى تۇتاس ۇلتقا اۋىر سىن. مۇندايدا ەڭ ەس قاتاتىن قۇرىش ساۋىت - ءتول قۇندىلىق. سونداي قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى - انا تىلدەگى جەر-سۋ اتتارى. سەبەبى، ول - سول جەردى مەكەندەۋشى حالىقتىڭ زاڭدى قۇجاتى ەسەپتى. وعان الىستان ات سابىلتىپ دايەك ىزدەمەي-اق، ءوز تاريحىمىزدان كوپتەپ تابۋعا بولادى. ايتالىق: قارامۇران (/ۇلى وزەن/ قىتايداعى حۋاڭ-حى), سارعۋسىن (سارىق ۇسىن – سارى ءۇيسىن), تاتار بۇعازى، پامەر (پام /اپام/ – اتام، اتا-بابام، ەر – يەر، جەر. اتا مەكەن), ماڭداي (تيبەت ءۇستىرتى), كوگمەن جانە تاڭقان (ەرەن، تاڭىرتاع – تيان-شان), بالقان تاۋ (بالقىن، ياعني ۆۋلكان اتقىلاپ تۇراتىن تاۋ). ايتا بەرسە كوپ. وسىنىڭ ءبارى ارادا مىڭداعان جىلدار وتكەنىنە قاراماستان، وسى ولكەدە تۇركى حالقىنىڭ ۇزاق زاماندار بويى ءومىر كەشكەنىن تۇتاس الەمگە جارنامالاپ تۇر. سول سەبەپتى دە وتارشىلدار ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ اتىن وزگەرتۋگە، بۇرمالاۋعا، قيسىنسىز تۇسىنىكتەمەلەرمەن شاتاستىرۋعا ەرەك دىلگىر بولدى.

الەمگە ايگىلى ەرەن تاۋدى تيان-شان دەپ مۇلدە باسقاشا اتاندىرىپ جىبەردى. قۇبى ءشولىن جوڭعاريا قويىپ الدى. ال، جوڭعار الاتاۋى، جوڭعار قاقپاسى دەگەنگە ءوزىمىزدىڭ دە اۋزىمىز جىپ ەتە تۇسەتىن بولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى وتكەننىڭ ءىسى دەپ تاريح اقساقالدىڭ كومپىس موينىنا ىلە سالارمىز. ەندەشە، ازاتتىقتىڭ اق تاڭىندا سارا جولدان اداسىپ بارىپ تاۋىپ العان «الاشاڭحاي» دەگەن جەرەسىمدى ء(توپونيمدى) قاي بەتىمىزبەن، كىمگە ارتامىز؟ ونى ءبىزدىڭ قانداي بىلگىش قاي مۇراعاتتان شۇقىپ تاپتى ەكەن شىركىن؟! ارى ويلانىپ بەرى تولعانعاندا، ءمالىم ءبىر «پوليگلوت» قىتايشادان توتە دىبىستىق اۋدارما جاساعان-اۋ دەگەن قارارعا كەلەسىڭ. الايدا، ءبىزدىڭ «اۋدارمامىزعا» قاراعاندا قىتايشا «ا-لا-شان كوۋ» (阿拉山口) دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى الدە قايدا يمانتارازى. ويتكەنى، ول قازاقتىڭ الاتاۋ ساعاسى دەگەن اتاۋىنان جارتىلاي دىبىستىق، جارتىلاي ماعىنالىق اۋدارمامەن جاسالعان. ونداعى «ا-لا» دەگەنى باسپا-باس قازاقشا الا ءسوزىنىڭ قىتايشا بالاماسى. قالعان: «شان» دەگەنى تاۋ، «كوۋ» دەگەنى اۋىز، اڭعار، ساعا دەگەن ماعىنادا. سوندا، ءبىزدىڭ «الاشاڭحاي» دەگەن جاسامپاز اۋدارمامىز قايدان كەلگەن؟ بۇل ءارى-بەرىدەن سوڭ جاتتىڭ اۋزىنا جامان ءسوز سالعاندىق بولماي ما؟ كۇن ۇزارا كەلە، ءبىزدىڭ وسى تانتىق اۋدارمامىزدىڭ وزگەنىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن «تاريحي ايعاق» بولماسىنا كىم كەپىل؟

اقوردانىڭ ەمەۋرىنىمەن «درۋجبا»، «پانفيلوۆ» دەگەن بالەلەردەن قۇتىلىپ ەدىك. ەندى، «حورگوس»، «چۋگچاك» دەگەن كەساپاتىنان قاشان ارىلار ەكەنبىز؟! ءىس جۇزىندە ەكۋى دە ءتول قازاقى اتاۋ ەدى. ونى «دوستارىمىز» وزدەرىنىڭ نيەتىنە ساي بۇرمالاپ جىبەرگەن. ءبىز بولساق، سول شيىردان ءالى شىعا الماي-اق كەلەمىز. مۇنداعى الدىڭعى جەرەسىمنىڭ ء(توپونيمنىڭ) اسىلگى تۇلعاسى «قورعاس» بولاتىن. ونى جەرلىك قازاقتار كۇنى بۇگىن دە سولاي اتايدى. سونىمەن بىرگە، شىعىس تۇركىستانداعى بارلىق قازاقشا باسىلىمداردا سولاي جازىلىپ كەلەدى. ونىڭ ءبارى تەگىننەن تەگىن ەمەس. بۇل اتاۋ وسى ولكەدەگى نەداۋىر ءوڭىردى قامتيدى. ول، ءاسىلى شىڭعىسحاننىڭ جوشى حاننان كەيىنگى ۇلى شاعاتاي حان ۇرپاقتارىنىڭ قورىعى بولاتىن. «قورعاس» اتاۋى سودان كەلىپ شىققان. ياعني، قورىق، قورعالاتىن ءوڭىر دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل جەردە شاعاتاي ۇرپاعى – ايگىلى تۇعلىق تەمىر حاننىڭ كۇمبەزى دە بولعان. قىزىل وكىمەت شەك قويۋدان ىلگەرى، ەل كيە تۇتىپ، ەرەكشە ۇلىقتاپ كەلگەن. قىلاياعى سوناۋ التايدان تەنتىرەپ كەلگەن قازاقتاردىڭ سول جەرگە تۇنەپ، تۇسىندە ايان الىپ، ءومىر جولىن تاپقاندارى بار. ەندى كەلىپ، ونى قالماقتىڭ «حورگوس» (تۇيەنىڭ قۇمالاعى) دەگەن سوزىنەن شىقتى دەيتىن تانتىققا جۇگىنىپ ءجۇرمىز. ونىمەن قويماي، ورىسشا وراممەن «حارگوس» دەپ ءتىلىمىزدى بۇرايمىز.

شاۋەشەك دەگەن دە - ءتول قازاقى اتاۋ. قازاقى بولعاندا قانداي، ءاربىر ارپىندە شەجىرە تۇنىپ تۇرعان تاريحي اتاۋ. ۇلى ابىلاي حان جوڭعاردى جويعان سوڭ ءبىر جىلدارى ورداسىن ءۇرىمجى وزەنىنىڭ بويىنا كوشىرىپ بارىپ، حانجۇرتى دەگەن جەردە (قازىرگى ۋ-ءجا-ءچۇي /五家渠/), ءشۇرشىت ء(مانجۇر) پاتشاسىمەن بولعان كەلىسىمگە ساي ولارمەن ساۋدا جۇرگىزگەن. كەيىن، سولتۇستىك جانە باتىس جاقتاعى قازاقتارعا موينى جاقىنداۋ بولسىن دەپ، قازىرگى شاۋەشەك قالاسى ماڭىندا دا بازار اشتىرعان. ءدال سونى قازاقتار «شاۋەشەك» دەپ اتاعان. ولاي اتايتىنى، «شاۋە» (شوبە) بولىمشە، تارماق دەگەندى بىلدىرەتىن ءسوز ەدى. دەمەك، «شاۋەشەك» بولىمشە ساۋدا ورتالىعى دەگەن قازاق سوزىنەن كەلىپ شىققان. باسقادان جاڭىلساق تا، تاپ وسىدان جاڭىلاتىن ءجونىمىز جوق ەدى. ءبارى دە الدىمەن اۋزىمىزداعى ءتىلمىزدى الىپ، ودان سوڭ جۇرەكتەگى دىلىمىزگە جارماسقان سۇم وتارشىلاردىڭ لاڭى عوي. سول تۇستا، ساۋىر تاۋىنداعى مايقاپشاعاي وڭىرىنەن جانە ەرتىس بويىنداعى قازىرگى سەمەي ماڭىنان دا ساۋدا ورىندارى اشىلعان. سوندىقتان، وسى ەكى جەر دە «جەمەنەي» اتالعان. كەيىن ورىس وتارشىلدارى جەردى جەر اتىمەن جەۋ زىمياندىعىنا باسىپ، بىرىنە «سەمەي» دەگەن جالعان ات قويىپ، ەكىنشىسىنە «شەگارا قاراۋىلىن» سالۋدى ويلادى. ءارى سول ارقىلى شىعىسقا قاراي جۇزدەگەن شاقىرىم ىلگەرلەگەن. ال، بۇل جەرلەردىڭ نەگە «جەمەنەي» اتالعانىنا كەلسەك: ساۋداعا سالعان مال جايىلىستان تارشىلىق تارتپاس ءۇشىن، وسى اۋماق حان پارمەنىمەن قورعالعان. سودان بارىپ، ارناۋلى جەلىنەتىن اقوتتىق دەگەن ماعىنامەن «جەمەنەي» اتى قالىپتاسقان. بۇعان التاي كەرەيلەرىنىڭ «جەمەنەي جەردىڭ ءتۇبى» دەگەن ماتەلى دە كۋا. ولاي دەيتىنى، ەرتەدە «ىشكى ەلگە» جيىنعا كەلگەن كەرەي ۇلىقتارى جەمەنەيگە (سەمەيگە) جاز كەتسە، ەلگە كۇز ورالادى ەكەن.  

ءبىزدىڭ جاڭىلىپ جۇرگەنىمىز جەر اتى عانا ەمەس، سۋلارىمىزدىڭ دا اتىنان قاراپ وتىرىپ الجاستىق. ەرتىستىڭ بويىندا الەمگە ايگىلى ءبىر ۇلى كول بارىن ءبارىمىز بىلەمىز. سونى ارعى بەتتەگى قازاقتار كۇنى بۇگىن ءجايساڭ دەپ اتايدى. ال، تەمىر توردان بەرى وتە قالساڭىز، زايسان دەگەن «اتاۋعا» بىردەن ۇرىناسىز. ءسىرا، قايسىسى دۇرىس؟ قازاقتا جەر ءجۇزى جاۋىننان سابىر بولىپ شالشىقتانعاندا، ەگىنگە سۋ قاپتاپ كەتكەندە ايتاتىن «كول-ءجايساڭ» دەيتىن تەڭەۋ بار. ونىسى - تۇرعان كولشىكتىڭ، ۇيەلەگەن سۋدىڭ مولشەرىن تاسىعان وزەننىڭ شىعاناق-شىعاناقتاردى باسىپ الاپقا جايىلعانىنا تەڭەگەنى. بۇل كولدىڭ اتى دا سونداي ۇعىمنان كەلىپ شىققان. ەرتىستىڭ اتىراپقا جايىلۋىنان قالىپتاسقان كول دەگەنى. ويتكەنى، ءجايساڭ كولى باسقا ۇلى كولدەر سەكىلدى وزەننىڭ اياعىنان قالىپتاسپاعان. ەرتىس ودان سوڭ دا اعىسىن جالعاستىرىپ وب وزەنى ارقىلى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت سۋ جۇيەسىنە قوسىلادى. دەمەك، كول اتى ەشقانداي دا باسقا تىلدەن ەمەس. قايتا قازاقتىڭ جەر مەن سۋعا ات قويۋداعى تالعامپازدىعىن كورسەتەتىن بۇلتارتپاس ايعاق. قالماقتىڭ «جايسان» دەگەن شەن اتىنان شىقتى دەگەن دە شاتپاق ءسوز. ول - كەزىندەگى زالىم وتارشىلاردىڭ قازاقتىڭ جەرگە دەگەن يەلىك قۇقىعىن جوققا شىعارىپ، ۇرپاقتاردىڭ ساعىن سىندىرۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان سۇرقيالىعى. ايتپەسە، قالماقتىڭ سول اتاۋىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ء«جايساڭ» (جايساڭ) – ەل جاقسىسى دەگەن سوزىنەن قابىلدانعانىن بىلمەدى دەيسىز بە؟

وسىنداي جەرەسىمدەرىمىزدىڭ ءبىر پاراسى شىعىس تۇركىستاندا قالعان جەر-سۋ اتتارىن جازعاندا بايقالادى. جىلتى بار ءاربىر قازاق بۇل جەردىڭ قازاقتىڭ بايىرعى وتانى ەكەنىن بىلە جۇرگەنى ابزال. بايىرعى قونىس بولعاندىقتان، وندا قازاقشا ات قويىلماعان ءتۇيىر تاس، تامشى سۋ جوق. ول جەرگە جات حالىقتىڭ دەندەپ كىرە باستاۋى - حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى شارۋا. كەرەك دەسەڭىز، التاي، تارباعاتاي، ىلە وڭىرىنە 1960-جىلداردا عانا «جاڭا مۇشە» دەگەن اتپەن العاشقى توپتاعى ەڭبەكشى قىتايلار جانە دۇڭگەندەر كىرگىزىلە باستادى. ال، قازاقتاردىڭ جوڭعارلاردى تىقسىرىپ، قايتا سەرپە جەتكەنى 1740-جىلدار شاماسى. وسىنىڭ ءوزى دە - بۇل ولكەدەگى جەرەسىمدەردىڭ (توپونيمدەردىڭ) كىم ارقىلى قالىپتاسۋى مۇمكىن ەكەنىنە جەتكىلىكتى دايەك. قالماقتار دا وزدەرىنىڭ الدىنداعى قازاقتار قويعان جەر اتتارىن ساقتاپ كەلگەن. جوڭعار جويىلعاننان كەيىن، ولاردان قالعان كىشى-گىرىم اتتار ۇمىت بولدى. ساقتالىپ قالعاندارىنىڭ ءوزى ابدەن قازاقىلانعان. سوندىقتان، ول جاقتاعى جەرلەر تۋرالى جازعاندا (ايتقاندا) كەلسە-كەلمەس شۇلدىرلەۋدىڭ كەرەگى جوق. وزگەنى قويعاندا، قازىر قىتايشا اتالىپ جۇرگەن قالالاردىڭ ءوزىنىڭ قازاقشا اتى بار. ايتالىق: شى-حى-زى (石河子) – تاسىرقاي; ۋ-سۋ (乌苏) – قاراسۋ، نەمەسە كور قاراسۋ; بەي-تۇڭ (北屯) – دوربەلجىن ت.ب..

اتام قازاق ايتقان ەكەن: «اتتان جىعىلماعان جەر تانىمايدى» دەپ. ءبىز اتتان سان مارتە جىعىلدىق. ەندى جىعىلساق... ءتايت! بەتىن ارى قىلسىن. سوندا دا «جەر تانىماساق» – قاسيەتتى جەر-سۋىمىزدىڭ اتىن دۇرىس جازىپ، تۋرا ايتا الماساق جانە وزگەگە سولاي ەتىپ تانىتا الماساق، كىم بولعانىمىز؟ وندا اقوردادان شىققان تاماشا پارمەن قايدا قالادى؟ ادەتتە بيلىكتىڭ بيدايىن-اق قۋىراتىن باق مۇندايدا سول بيلىكتىڭ بايىپتى باستاماسىنىڭ بايىبىنا بارا الماي جاتسا، وندا حالىقتىڭ الدىندا «باق» دەمەك تۇگىلى ءباۋ دەۋگە حاقىسى قالا ما؟ ويتكەنى، جەر – ۇلتىمىزدىڭ اتاسى، سۋ – ەلىمىزدىڭ اناسى. سوندىقتان، ونىڭ اتىن كەلسە-كەلمەس بات-بۇتتاۋعا ەشكىمنىڭ، ەشقاشان دا قۇقى جوق!!!

     ۇلى بابالارىمىز: «تاۋ اينالماسا دا، تاس اينالادى» دەگەن ەكەن. دۇنيەنىڭ بار تۇكپىرىندەگى جەرىمىزدى تانىپ جۇرەيىك، الاش ۇراندى اعايىن!

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى تىنىبايىن،

قازۇعا-نىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى.

اباي.kz