قازاق تىلىندەگى ەڭ ۇزىن ءسوز قانداي؟
انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىعۋىنا قارسى ادامداردان "قازاق ءتىلى قولدانۋعا ىڭعايسىز. سوزدەرى قولدان جاسالعان، تىم ۇزاق" دەگەن سياقتى پىكىرلەردى تالاي ەستىپ جاتامىز. وسىعان وراي ما، باسقا ما، ايتەۋىر جاقىندا عالامتوردا قازاق بلوگشىلارىنىڭ "قازاق تىلىندەگى ەڭ ۇزىن ءسوز قانداي؟" دەگەن داۋىنا تاپ بولدىم.
كەيبىر باۋىرلارىمىز "ەڭ ۇزىنى" رەتىندە "قاناعاتتاندىرىلماعاندىقتارىڭىزدان» اتتى ءسوزدى ۇسىنىپتى. قاراپ وتىرساق، از ەمەس ەكەن: 33 ءارىپ. ەندى بىرەۋلەر ونىڭ تۇك ەمەس، ءدال سونداي ارىپتەن تۇراتىن "زاراسىزداندىرىلماعاندىقتارىڭىزبەن" دەگەن دە ءسوز بار دەپ ءبوسىپ وتىر. تەحنيكاعا جاقىن بىرەۋلەر شەتەلدىڭ سوزدەرىن الىپ كەلسەك ودان دا ۇزىن ءسوز قۇراستىرۋعا بولادى دەپ دالەلىن الدىعا سالىپتى.
ويلانىپ قالدىم. شىنىمەن دە ءتىلسىندىرار "ۇزىن سوزدەر" تەك قانا قازاق ءتىلىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان با ەكەن؟ سوندا، قازاق ءتىلى شىنىمەن دە قولدانۋعا قيىن ءتىل مە؟
الايدا، الەمدىك تاجىريبەگە قاراساق، قازاق ءتىلى ءسوز ۇزىندىعى جاعىنان دالادا قالاتىن ءتۇرى بار ەكەن.
انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىعۋىنا قارسى ادامداردان "قازاق ءتىلى قولدانۋعا ىڭعايسىز. سوزدەرى قولدان جاسالعان، تىم ۇزاق" دەگەن سياقتى پىكىرلەردى تالاي ەستىپ جاتامىز. وسىعان وراي ما، باسقا ما، ايتەۋىر جاقىندا عالامتوردا قازاق بلوگشىلارىنىڭ "قازاق تىلىندەگى ەڭ ۇزىن ءسوز قانداي؟" دەگەن داۋىنا تاپ بولدىم.
كەيبىر باۋىرلارىمىز "ەڭ ۇزىنى" رەتىندە "قاناعاتتاندىرىلماعاندىقتارىڭىزدان» اتتى ءسوزدى ۇسىنىپتى. قاراپ وتىرساق، از ەمەس ەكەن: 33 ءارىپ. ەندى بىرەۋلەر ونىڭ تۇك ەمەس، ءدال سونداي ارىپتەن تۇراتىن "زاراسىزداندىرىلماعاندىقتارىڭىزبەن" دەگەن دە ءسوز بار دەپ ءبوسىپ وتىر. تەحنيكاعا جاقىن بىرەۋلەر شەتەلدىڭ سوزدەرىن الىپ كەلسەك ودان دا ۇزىن ءسوز قۇراستىرۋعا بولادى دەپ دالەلىن الدىعا سالىپتى.
ويلانىپ قالدىم. شىنىمەن دە ءتىلسىندىرار "ۇزىن سوزدەر" تەك قانا قازاق ءتىلىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان با ەكەن؟ سوندا، قازاق ءتىلى شىنىمەن دە قولدانۋعا قيىن ءتىل مە؟
الايدا، الەمدىك تاجىريبەگە قاراساق، قازاق ءتىلى ءسوز ۇزىندىعى جاعىنان دالادا قالاتىن ءتۇرى بار ەكەن.
ءوزىمىز جاقسى مەڭگەرگەن ورىس ءتىلى توڭىرەگىندە وسى تۇرعىداعى داۋ-داماي تالاي جالدان بەرى تولاستاماي كەلەدى ەكەن. مىسالى، ورىس تىلىندەگى "ەڭ ۇزىن" سوزدەردىڭ تارتىسىندا ازىرگە ءبىرىنشى ورىندا 48 ارىپتەن تۇراتىن "كوكاميدوپروپيلپروپيلەنگليكولديمونيحلوريدفوسفات" دەگەن حيميالىق قوسىندى تۇر ەكەن. ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىنداردى دا حيميا سالاسى يەمدەنىپتى: "مەتيلپروپەنيلەنديگيدروكسيتسيننامەنيلاكريلوۆايا" جانە "نيكوتيناميدادەنيندينۋكلەوتيدفوسفاتگيدرين" دەگەن حيميالىق زاتتاردىڭ اتاۋلارى.
ورىس ءتىلىنىڭ "تازالىعى" ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەندەر بۇل جارىسقا شەتەلدەن كەلگەن سوزدەردى قاتىستىرماۋ كەرەك، ورىس ءتىلىنىڭ "بايلىعى" وزىنە جەتەدى دەپ زار قاقسايدى. بۇلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ورىس تىلىندەگى ەڭ "ۇزىن ءسوز" اتاعىنا 35 ارىپتەن تۇراتىن "پرەۆىسوكومنوگوراسسموتريتەلستۆۋيۋششي" يە بولادى ەكەن.
تانىمال ءتىلتانۋشى ا.زاليزنياكتىڭ "ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق سوزدىگى" (2003 ج.) ورىس تىلىندەگى ەڭ ۇزىن سوزدەر رەتىندە "چاستنوپرەدپرينيماتەلسكي" (25 ءارىپ), "چەلوۆەكونەناۆيستنيچەستۆو", ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆو (24 ارىپتەن) دەگەندەردى تانىپتى. ال ورىس عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى بولسا ەڭ ۇزىن ءسوز رەتىندە "ۆودوگريازەتورفوپارافينولەچەنيە" (29 ءارىپ), "ەلەكتروفوتوپولۋپروۆودنيكوۆىي" (28 ءارىپ) جانە يمپورتتىق "نيكوتيناميدادەنيندينۋكلەوتيدفوسفات" (34 ءارىپ) دەگەن سوزدەردى ۇسىنىپ وتىر. بۇلارىمىز ازداۋ بولىپ كەتكەن شىعار دەگەن رەسەي دەپۋتاتتارى مەن زاڭگەرلەرى ءتىلتانۋشىلاردان دا اسىپ ءتۇسىپتى. 2008 جىلى قابىلدانعان ءسۇت تۋرالى زاڭناماعا 36 ارىپتەن تۇراتىن «ۋلتراۆىسوكوتەمپەراتۋرنووبرابوتاننوە» دەگەن سويلەم رەسمي تۇردە ەنىپتى!
ال ەگەر ورىستى بىلاي قويىپ، الەمگە نازار اۋداراتىن بولساق، بۇدان دو زور "ۇزىندىقتارعا" تاپ بولامىز.
مىسالى، نەمىس تىلىندەگى "ەڭ ۇزىن" ءسوز رەتىندە كوپكە دەيىن ءبىرىنشى ورىندى "Donaudampfschiffahrtselektrizitدtenhauptbetriebswerkbauunterbeamtengesellschaft" اتتى 80 ارىپتەن تۇراتىن ءسوز يەلەنىپ تۇرىپتى. ونى قازاق تىلىنە اۋدارساق "دۋناي پاراحودتىعىنىڭ باس ءوفيسىنىڭ ەلەكتر كوممۋنيكاتسيالارى باسقارمالارانىڭ شەنەۋنىكتەرىنىڭ كلۋبى" دەگەن ۇعىمدى بەرەدى ەكەن.
وسى كۇنگى نەمىس ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرى "ەڭ ۇزىن" ءسوز رەتىندە ارىپتىك تۇرعىدان ەكى ەسەگە قىسقارعان "Rechtsschutzversicherungsgesellschaften" دەگەن ءسوزدى اتايدى. بۇنىڭ اۋدارماسى "زاڭدىق كومەك كورسەتەتىن ساقتاندىرۋ كومپانيالارى" دەگەنگە سايادى!
اعىلشىن تىلىندەگى "ەڭ ۇزىن" ءسوز رەتىندە 45 ارىپتەن تۇراتىن سيليكوز اتتى اۋرۋدىڭ ءتۇرىنىڭ اتى بولىپ تابىلاتىن "pneumonoultramicroscopicsilicovolcanokoniosis" اتتى ءسوز كورسەتىلگەن. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەڭ تازا ۇلگىسىندەگى "ۇزىن ءسوز" رەتىندە 29 ارىپتىك "floccinaucinihilipilification" دەگەن ەتىستىك اتالادى.
يسلاند تىلىندەگى "ۇزىن ءسوز" "جوعارى سوتتىڭ قورعاۋشىسى قىزمەتىن اتقارۋشى" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن "HAECSTARETTARMALAFLUTNINGSMAUOR" دەپ اتالادى.
باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن ولاردىڭ شىعىستاعى باۋىرلارى دا قالىسپاي كەلەدى. مىسالى، حورۆات تىلىندەگى ۇزىندىعى جاعىنان چەمپيون-ءسوز "PRIJESTOLONASLIJEDNIKOVICA" ەكەن. ونى "تاق مۇراگەرىنىڭ ايەلى" دەپ اۋدارۋعا بولادى.
سلوۆاك ءتىلى "ۇزىندىق جارىسىنا" 31 ارىپتىك "najneobhospodarovavبtenejieho" اتتى ءسوزدى ۇسىنىپ وتىر ("كريستالليزاتسيالاۋعا مۇلدەم ساي كەلمەيتىن" دەگەن ماعىنادا).
اعايىنداس تۇرىك تىلىندەگى ەڭ "ۇزىن ءسوز" 43 ارىپتەن قۇرالادى ەكەن: "زEKOSLOVAKYALILASTIRAMADIKLARIMIZDANMISINIZ".
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى كەز كەلگەن كۇردەلى ۇعىمدى ءتۇسىندىرىپ، باسقاعا جەتكىزۋ ءۇشىن تولىق جارايدى. ءبىز ونى دۇرىس پايدالانىپ، قاجەت بولسا شەتتەن كەلگەن تەرميندەرمەن بايىتۋدان قاشپاۋىمىز كەرەك. ال "قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرى تىم ۇزاق، ايتۋعا، جازۋعا كەلمەيدى" دەپ كوكىگەندەرگە وسى مىسالداردى كەلتىرە بەرىڭىزدەر.
"اباي-اقپارات"
