ەكىنشى دۋمانىڭ ەكى كۇنى (جالعاسى)
(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە).
ءىىى. وقۋ-اعارتۋ جانە زاڭ
اعارتۋ مينيسترلىگى دۋمانىڭ قاراۋىنا زاڭ جوباسىن ۇسىنادى دەگەن حابارعا ەلەڭ ەتە قالدىق. جوبانىڭ تۇعىرناماسى جايىندا ۇكىمەت باسىنىڭ التىنشى ناۋرىز كۇنگى سوزىنەن بىلەتىنبىز. ەندى ونىڭ ناقتى قانداي كۇيدە تالقىلاۋعا ۇسىنىلاتىنى قىزىق ەدى.
ەسىمدە، وسىدان ەكى ايداي بۇرىن، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى پەتر اركادەۆيچ ستولىپين ۇكىمەت دەكلاراتسياسىن مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى الدىندا تەرەڭنەن قوزعاپ بايان قىلا كەلە:
– حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ءىسى اسا زور ىنتا، كۇش-جىگەر جۇمساۋدى قاجەت ەتەتىنىن ۇكىمەت وتە ايقىن تۇيسىنەدى، – دەپ ءبىر توقتاعان-دى. ودان ءارى: – بىراق مۇنداي وتكىر قاجەتتىلىكتى تۇيسىنە وتىرىپ، ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىن قۇم قىلۋى ىقتيمال ءجايتتى ەسكەرمەي تۇرا المايدى، – دەپ، ايتپاق پايىمىنا جول سالعان.
سوندا ستولىپين مىرزا ۇكىمەتتىڭ رەفورمالار جۇرگىزۋدەگى كۇش-جىگەرىن قۇم قىلۋى ىقتيمال ءجايت – ەل-جۇرتتىڭ قاراڭعى جاعدايدا قالا بەرۋى، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ سىن كوتەرمەۋى ەكەنىن ەكپىن قويا ايتقان ەدى.
ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك احۋالدى، تۇرمىستى، جالپى تىنىس-تىرشىلىكتى جاقسارتۋ جولىندا كۇش جۇمساۋى جەمىسسىز بولماس ءۇشىن – حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىن اعارتۋ ءىسى ءتيىستى بيىككە قويىلۋى ءتيىس دەپ، الدا مىندەتتى دە تۇجىرىمداپ تاستاعان. سولاي ەتپەيىنشە، ءسويتىپ، سوڭعى جىلدارى مەكتەپ ءومىرىنىڭ دۇرىس تا قالىپتى اعىمىن ۇدايى، تۇراقتى تۇردە بۇزىپ كەلە جاتقان تەرىس قۇبىلىستاردى جويمايىنشا، بۇل سالادا وڭ جەتىستىككە جەتۋ قيىن بولماعىن دا ەسكەرتكەن.
– ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىمىزعا تۇبەگەيلى رەفورما جاساماساق، وندا اعارتۋ ءىسى تولىعىمەن شاراسىز حالگە ءتۇسۋى ىقتيمال، – دەگەن-ءدى ول.
باس مينيستر ماسەلەنى جالپىلاما ءتۇسىندىرىپ تۇر، ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق ساتىلارى بويىنشا مەكتەپ ىسىنە رەفورما جاساۋدى اعارتۋ مينيسترلىگى جۇرگىزەدى. اعارتۋ مينيسترلىگى تومەنگى، ورتا جانە جوعارى وقۋدىڭ بايلانىسىن ۇزىلمەيتىن نەگىزدە قاراستىرادى، ءار ساتىدا ءبىلىم بەرۋدىڭ بەلگىلى دارەجەدە اياقتالعان اۋقىمدا بولۋىن ەسكەرەتىن بولادى. سونىمەن بىرگە، حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى مەكتەپتىڭ بارلىق ساتىسى ءۇشىن وقىتۋشىلار دايىنداۋدى جانە ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋدى ايرىقشا قامقورلىققا الادى. ۇكىمەت باسى وسى ورايدا بىرنەشە باعىتتى ءبولىپ كورسەتتى:
– بىرىنشىدەن، جاقىن اراداعى مىندەت – ءبىلىم الۋدىڭ جالپىعا بىردەيلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ودان ءارى، باستاۋىش ءبىلىم الۋدى يمپەريا حالقىنىڭ بارىنە مىندەتتى ەتۋ كوزدەلۋدە. ەكىنشىدەن، ورتا مەكتەپ سالاسىندا وقۋ ورىندارىنىڭ سان ءتۇرلى تۇرپاتىن جاساۋ قامقورلىققا الىنباق، كاسىبي ءبىلىم بەرۋ سالاسى كەڭىتىلمەك. ۇشىنشىدەن، جوعارى مەكتەپتى رەفورمالاۋ – وزگەرتۋلەر نەگىزىن قالاعان 1905 جىلعى 27 تامىزداعى اسا جوعارى پارمەن قاعيدالارىن نىعايتا ءتۇسىپ، كۇشىندە تۇرعان ۋاقىتشا ەرەجەلەردى قولدانۋدىڭ تاجىريبەسى نەگىزىندە، ولاردى جالپى مەملەكەتتىك مۇددەلەرمەن ۇيلەستىرۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى.
ءبىر قاراعاندا، ۇكىمەتتىڭ اعارتۋ سالاسى بويىنشا تۇعىرناماسى كوڭىلگە قونىمدى-اق دەۋگە بولاتىن-دى. رەداكتسيادا وتكەن پىكىر الماسۋدا مۇسىلمان دەپۋتاتتار ونى وسىلاي باعالاعان. مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى قاتتى قادىرلەيتىن ساياساتكەر جانە قالامگەر راشيد يبراگيم دە پىكىر الماسۋ بارىسىندا سونداي جالپىلاما پىكىر ايتا تۇرىپ، بىلتىر كۇزگە سالىم وتكەن مۇسىلماندار سەزى شەشىمدەرى تۇرعىسىنان سىني ويىن بىلدىرگەن.
راشيد قازيدىڭ سولاي باستاپ بەرۋىنىڭ ارتىنشا پىكىرلەسۋ قىزدى. باسقوسۋعا قاتىسقاننىڭ ءبارى دە جاقسى ءسوز بەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءىستىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن قىنجىلا اتاپ ايتىپ جاتتى. اسىرەسە، ۇكىمەت تۇعىرناماسىن مۇسىلمان جۇرتىنداعى ناقتى احۋال تۇرعىسىنان ءسۇزىپ قاراعاندا، ونىڭ تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارى اراسىنداعى اعارتۋ ىسىنە مۇلدەم قاتىسى جوق دەۋگە بولار ەدى. ونى تىلگە تيەك ەتىستى. باس مينيستر ءستولىپيننىڭ جاريا ەتكەنى تازا ورىس ومىرىنە عانا بايلانىستى جوسپار ءتارىزدى. ەشكىم باسقاشا ويلاعان جوق.
– حۇكىمەت باسشىسى تەك ورىس مەكتەپتەرىن عانا ءتان الادى، – دەدى مەنىڭ مۇعالىمىم شاھماردان-شايماردەن قوسشىعۇلوۆ اعا ارىپتەستەرىنە، – سوندىقتان دا ءبىزدىڭ قازاق دالاسىنداعى حاكىمدەر مۇسىلمان مەكتەپتەرىن اشۋعا رۇقسات بەرمەي، ال بارىن جاۋىپ تاستاۋدا.
ول دا تومەنگى نوۆگورودتا وتكەن ءۇشىنشى مۇسىلماندار سەزىن ەسكە سالدى. وندا بىرنەشە كۇن بويى تەك مەكتەپ ماسەلەسى اڭگىمە بولعان ەدى. وندا شايماردەن اعام جيىندى باسقارىسىپ، سەزدىڭ تورالقاسىندا وتىرعان بولاتىن. سەزدەن ۇكىمەتكە تىكەلەي جەدەلحات تا جىبەرىلگەن. سەزد سوڭىندا يسمايىل گاسپرينسكي باستاعان ون بەس قايراتكەردىڭ قاتارىندا، قازاقتاردان سالىمگەرەي ءجانتورين ەكەۋى مۇسىلمانداردىڭ ساياسي حالىق پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعان-دى. مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەلدى قايراتكەرى ەدى. اسىرەسە، سايلانىپ تۇرعان جەرىنەن بيلىكتەگىلەردىڭ ونى ءبىرىنشى دۋماعا جىبەرمەۋگە قولدانعان امالى حالىق اراسىنداعى بەدەلىن ارتتىرا تۇسكەن بولاتىن.
ول ستولىپين مىرزانىڭ جاريا ەتكەن تۇعىرناماسىنا سىن كوزبەن قاراۋعا، بارشا مۇسىلمان-دەپۋتاتتاردى ەكىنشى دۋمادا الداعى ۋاقىتتاعى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىن قارايتىن شاققا دايىن بولۋعا شاقىردى.
***
اعارتۋ ءمينيسترى ۇسىنباق زاڭ جوباسى جايىنداعى باياندامامەن كەلەردەن جەتى-سەگىز-اق اي بۇرىن جۇمىس ىستەگەن مۇسىلمانداردىڭ ءۇشىنشى سەزىنىڭ ۇكىمەتتەن رۇقسات الىپ وتكىزىلگەن تۇڭعىش قۇرىلتاي بولعانىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىن. العاشقى ەكى سەزگە دە بيلىك وڭ قاباق تانىتپادى، الايدا، شارتاراپتان باس قوسىپ، ەل باسىنا تۇسكەن احۋالدى تالقىلاۋ ءۇشىن جينالعان جۇرت بيلىك قىرىن قارادى ەكەن دەپ تاراپ كەتە قويمادى. جينالىستارىن رۇقساتسىز-اق جاساپ قايتتى.
ءبىرىنشى جيىن 1905 جىلعى تامىزدا سول تومەنگى نوۆگورودتا جاسىرىن جاعدايدا، كەمەمەن ساياحاتقا شىعۋ جەلەۋىمەن وتكەن-ءدى. وعان جان-جاقتان جۇزدەن استام وكىل كەلگەن. وكا وزەنى ايدىنىندا جۇزگەن وتكەمە ۇستىندە يتتيفاك-ءال-مۋسليمين، ياعني مۇسىلماندار وداعى قۇرىلدى.
ەكىنشى باسقوسۋ بىلتىرعى جىل باسىندا پەتربوردىڭ وزىندە، بىراق، تاعى دا رەسمي رۇقسات الا الماعاندىقتان، ءتۇرلى زالدار مەن اسحانالاردا قۇپيا وتكىزىلدى. وعان دا ءجۇز قارالى دەلەگات قاتىستى. وندا يتتيفاكتىڭ باعدارلاماسى قابىلداندى. ءبىرىنشى دۋما سايلاۋىنا ۇتىمدى قاتىسۋ جايى اقىلداسىلدى.
ەسىمدە، باعدارلاما ورىس كادەت پارتياسىنىڭ جولىنا ۇقساس بولعاندىقتان دا، جاساي بىردە، ءوزىنىڭ سولشىل تانىستارىنىڭ انىقتاماسىن قولدانىپ، مۇسىلمان قوزعالىسى كوسەمدەرىن «سالدە ورانىپ، تاقيا كيگەن كادەتشىلدەر» دەپ مىسقىلداي اتاعان-دى. مەن سول جولى ونىمەن تۇڭعىش مارتە قيعاش كەپ قالعان ەدىم. مەنىڭ دوس-اعام جاساي تىم سولاقاي بولاتىن.
پاتشا ءبىرىنشى دۋمانى تارقاتتى دەگەن سۋىق حابار شىعىسىمەن فراكتسيا تۇركى-مۇسىلمان قۇرىلتايىن شاقىرۋعا قاۋلى العان. سوسىن ونى وتكىزۋدى رەسميلەندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك بولدى. سوندا قوزعالىس سەركەلەرى وتكەن ەكى جينالىسقا رۇقسات الا الماۋ سەبەپتەرىن ىشتەي مۇقيات تالدادى. ءساتسىز تاجىريبەلەردى ەسكەرە كەلە، رۇقسات سۇرايتىن ءوتىنىش-حات جازۋدى بۇل جولى راشيد يبراگيم موينىنا الدى. ول تىلەگىن تىكەلەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ءارى ۇكىمەت باسى پەتر ءستولىپيننىڭ اتىنا جولداۋدى قوش كورگەن. يتتيفاك توراعاسى اليماردانبەك توپچيباشەۆ وعان تولىق ەرىك بەرىپتى. ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، رۇقساتتى راشيد قازي لەزدە الا الدى، سەبەبى گەنەرال عۇباش جاڭگىرحانوۆ وعان ءوزىنىڭ بايلانىستارىمەن سەپتەسىپتى. ءبىز شات كوڭىلمەن دايىندىق جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتىك.
بىراق، گازەتكە شىققان ءوتىنىشتىڭ مازمۇنىمەن تانىسقاندا، كۇللى تۇركى كوسەمى ىسمايىل گاسپرالى اقساقال رەنىش ءبىلدىرىپتى دەسەتىن. وندا ۇكىمەتكە تىم جاعىنعان سوزدەر جازىلعانىن، قۇرىلتايدىڭ كۇن ءتارتىبى دە وتە تار اۋقىمدا بەلگىلەنگەنىن ول اقمەشىت-سيمفەروپولدەگى زيالىلاردىڭ ءبىر باسقوسۋىندا قىنجىلا ايتىپ، نارازى بولىپتى. ايتسە دە ونىسى ءجاي اشەيىن، ەلەۋگە تۇرمايتىن وكپە بولسا كەرەك. ويتكەنى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇكىمەتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلمايىنشا، تۇركى-مۇسىلمان قۇرىلتايىن رەسمي وتكىزەم دەۋ قۇر اۋرەشىلىك ەكەنى كىمگە دە بولسىن كورىنىپ تۇر ەدى عوي.
مەن سەزدىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىنداعى قارا جۇمىستارىن اتقارىسا ءجۇرىپ، ولاردىڭ وتە تۇسىنىستىكپەن قىزمەت ىستەگەنىن كوردىم. ىسمايىل-بەي باقشاسارايدان، راشيد-قازي پيتەردەن كەلىپ، تومەنگى نوۆگورودتا كەزدەسكەندە، ولار تەك قۇرىلتاي مۇددەسىن كۇيتتەدى. تاتۋ-ءتاتتى، جاپ-جاقسى قىزمەتتەس بولدى. تالاي مارتە يتتيفاك سەركەلەرىنەن قۇرالعان شاعىن توپتارمەن بىرگە ءشاي ىشە وتىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىستى.
– رەۆوليۋتسيا وتە شىقتى، – دەگەن يسمايىل اعا سوندا، بۋرىل مۇرتىن ويلانا سيپاپ وتىرىپ، – ال ءومىر بۇرىنعى قالپىندا قالدى...
رەۆوليۋتسيا وتە شىقتى دەۋ قيسىنسىزداۋ دا ەدى، سەبەبى جەر ماسەلەسىنە وراي شارۋالار ءالى تولقىپ جاتقان. دەگەنمەن كەلىسۋگە دە بولاتىن رەتى – حالىق دۋمانىڭ تاراتىلۋىن، ءتىپتى، ۆىبورگ ۇندەۋىن دە سالعىرت قابىلداعانداي-تىن.
ءبىرىنشى دۋمانىڭ شاقىرىلۋىن جۇرت ءا دەگەندە سول رەۆوليۋتسيانىڭ جەمىسى دەپ ۇققان سەكىلدى ەدى. الايدا ونى جاسايدىڭ جاقسى كورەتىن ساياسي كۇشى – سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ بولشەۆيكتەر دەپ اتالاتىن قاناتى مۇلدەم باسقاشا باعالادى. ولار دۋما سايلاۋىنا بويكوت جاريالاعانى ءوز الدىنا، ءبىرىنشى دۋما حالىق مۇددەسى ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسىپ، ايانباي ايتىسىپ جاتقان جەتپىس شاقتى كۇن بويى ونى سىناۋمەن بولعان. سونىڭ سالدارى ما، كىم بىلەدى، جۇرت دۋمانىڭ تاراۋىنا قينالىس بىلدىرمەدى، قارسىلىق كورسەتپەدى.
يسمايىل اعا سونى مەڭزەدى بىلەم، رەۆوليۋتسيا ءوتتى دە كەتتى، ال ءبىز ءوز پروبلەمامىزبەن بەتپە-بەت قالعان كۇيى تۇرمىز دەپ سانادى. ول قوزعالىستىڭ ساياساتتان تىس بولۋىن قالادى. تەك اعارتۋ، ءبىلىم بەرۋ شارۋالارىمەن شۇعىلدانعىسى كەلدى. سوندىقتان، مۇسىلمان سەزدەرىنىڭ ۇشەۋىنە دە قاتىسىپ، جەتەكشى دەڭگەيدە جۇرگەنىمەن، ورىس پارتيالارى سەكىلدى ماسەلەلەر قوزعامادى. ول مۇسىلمانداردىڭ مادەني دامۋىن جاديدتىك قىزمەتىمەن قامتاماسىز ەتۋدى باستى مۇراتى تۇتتى. ال تاپ قايشىلىعىن دابىرالاتۋعا ءتىپتى قارسى بولدى.
بۇنداي كوزقاراستى راشيد اعا دا قۇپتاعانداي ەدى. ول ءۇشىنشى سەزدە ءبىرىنشى بولىپ سويلەپ، تۇركى جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىن: «قۇداي ءبىر، ءتىل ءبىر، ماقسات ءبىر!» دەگەن تۇجىرىمىمەن – بىرلىكتىڭ ءوزى كوتەرگەن جاڭا ۇرانىمەن نىعايتۋعا تىرىستى. ونىسى يسمايىل گاسپرينسكيدىڭ كوزقاراسىنان الشاق ەمەس-ءتى. سوندىقتان دا ونى مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ءاليماردان توپچيباشەۆ، مۇسا بيگيەۆ، احمەتبەك اعاەۆ، ءشامسي اسادۋلاەۆ ىسپەتتى قايراتكەرلەر قولدادى.
***
سەزگە قاتىسۋ ءۇشىن نيجنيگە سەگىز جۇزدەن اسا دەلەگات كەلدى. جارمەڭكە ۋاقىتىنا ادەيى ورايلاستىرىلعاندىعى ۇتىمدى بولدى، سەزد جۇرتشىلىق نازارىنان ءبىر ءسات تە تۇسكەن جوق. جان-جاقتان اعىلعان كوپەستەر، ساۋداگەرلەر مەن الارماندار ساۋدا جايمالارى الدىندا، كەڭسەلەردە، جارمەڭكە مەشىتىندە باس قوسقان سايىن تەك سونى تىلگە تيەك ەتتى. دەلەگاتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى دە ءىس ادامدارى قاتارىنان-تىن. سەزدىڭ تانىمال بولۋىنا سول دا اسەر ەتكەن بولۋ كەرەك.
مۇسىلمان قۇرىلتايى جۇمىس ىستەگەن كۇندەرى ساياساتقا بەيتاراپ قارامايتىن كوزى اشىق جۇرت جارمەڭكەدەگى شارۋالارىن ىعىستىرىپ قوياتىن. ىعى-جىعى بوپ، حالىق ءۇيىنىڭ ىشىنە سىعىلىسا كىرەتىن دە، قۇرىلتاي مىنبەرىنەن ايتىلعان سوزدەرگە قۇمارتا قۇلاق تۇرەتىن.
ال قۇرىلتايعا تۇتقا بولعانداردىڭ ودان باسقا اڭگىمەسى جوقتىعى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ءبىر كەشتە مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى ءاليماردان توپچيباشەۆ تومەنگى قالادا پالەن اتاسىنان بەرى تۇراتىن ءازىربايجان تۋعاندارىنىڭ داستارحانىنا ءبىر توپ سەرىگىن ەرتىپ اپاردى.
ىشىندە ءبىر كەزدەرى پيتەردە وقيتىن مۇسىلمان بالالارىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جەڭىلدەتۋدى كوزدەيتىن قاۋىمداستىق ۇيىمداستىرىسقان جولداستارى سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين مەن Cەرالى لاپين بار-تىن. استانالىق ەكەۋىنىڭ سوناۋ تۇركىستان اتىرابىنان كەلگەن Cەرالى مىرزانى كورۋى ەستەلىك قىلىن قوزعاپ جىبەردى بىلەم، ۇشەۋى ءبىراز ۋاقىت سونداعى اتقارعان ىستەرىن اڭگىمە قىلىپ وتىردى.
سوسىن، ەسىمدە، ءابدىراشيت قازي مۇرىندىق بوپ، تۇركىستاندىق مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ءومىرى جايىندا ءسوز ەتىلدى. سول جولعى اڭگىمە، ودان كەيىن دە بولعان كەزدەسۋلەر مەن سۇحباتتار ۇستىندە مەن لاپين مىرزانىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى جاعداي، ونداعى بيلەۋشىلەردىڭ مۇسىلماندارعا كوزقاراسى جونىندە ايتقاندارىن كوپ ەستىگەن ەدىم. سولاردى، ءستولىپيننىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاريا ەتىپ تۇرعان ادەمى باعدارلاماسىن تىڭداي كەلە، ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىردىم.
Cەرالى لاپين سامارقانداعى گۋبەرناتور ماھكاماسىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان كىسى. ءالى سوندا تۇرادى. تۇركىستان اكىمشىلىگىنىڭ ءتۇرلى بۋىندارىندا ىستەيتىن لاۋازىمدى چينوۆنيكتەردىڭ بىرتالايىمەن تانىس. بۇگىندە عىلىممەن جانە زاڭ ىستەرىمەن شۇعىلدانادى. سامارقان ءدىني قىزمەتشىلەرى اراسىندا بەدەلى زور. ولار ونى دۋماعا دەپۋتاتتىققا ۇسىنعان، بۇل جونىندە ءبىز ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سەز دەلەگاتتارىنان، اسىرەسە تۇركىستاندىق ءدىنباسىلاردىڭ العا تارتاتىن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، ءجاديدشىل ماحمۋد قوجا بەھبۋديدىڭ اۋزىنان كوپ ەستىگەنبىز.
پەروۆسك قالاسىنا تاقاۋ جەردەگى تۋعان اۋىلىندا مەشىت سالعىسى كەلگەن تۋىسقاندارىنا Cەرالى مىرزا اقىل-كەڭەسىمەن جاقسى جاردەم بەرگەن ەكەن. مەكتەپ-مەدرەسەسىن قوسا سالعىزىپ، ۇلكەن كەشەن جاساتىپتى. شىعىستىڭ كونە قالالارىنان ۇستالار شاقىرتقان. قۇرىلىستى زامانالىق ينجەنەر ويى جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ جۇرگىزۋ قاجەت دەپ بىلگەندىكتەن، وعان كوپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. سونداعى باستان كەشكەندەرى – جاساماق ءار قادامى ءۇشىن بيلىكتىڭ ءتۇرلى باسقىشتارىنان رۇقسات الىپ وتىرۋ قاجەتتىگىنەن كورگەن قيىنشىلىقتارى جاتقان ءبىر تاۋسىلماس جىر كورىنەدى.
ۇكىمەت بۋىندارى دۋماعا دەپۋتات سايلاۋ ناۋقانىندا سەرالىگە ەبىن تاۋىپ كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان-تىن، الايدا ونىڭ ءدىني عيمارات قۇرىلىسىنا كومەكتەسپەك نيەتىنە، جالپى سول ورايداعى اعارتۋشىلىق باستاماسىنا، اسىرەسە، پاتشانىڭ ءتيىستى مانيفەستەرى ەلگە ايگىلى بولىپ تۇرعان شاقتا، اشىق قارسىلىق كورسەتە المايدى. بىراق شىن كوزقاراستارىن بۇگىپ تە قالمايدى. ولاردىڭ ءىرى بيۋروكراتتارىنىڭ ساياساتى مەن ۇستانىمىن سەرالى ءار كەزدە تىكەلەي ەستىپ-ءبىلىپ، كورىپ تە جۇرەدى.
سولار جايىندا ول تومەنگى نوۆگورودتاعى ءۇشىنشى سەزد كەزىندە پيتەردەن بارعان بايىرعى تانىس-پىكىرلەستەرىمەن بولعان كەزدەسۋلەردە ارادىك ايتىپ قالاتىن. ونىڭ اڭگىمەلەرى ماعان ءىلياس بوراعانلى مىرزانىڭ باسپا ۇيىنە جيعان كىتاپحاناسىندا وتىرىپ، ەجەلگى ريمدىكتەر جايىندا وقىعاندارىمدى ەسكە سالعان-دى.
ءبىزدىڭ ولكەمىزگە بارىپ بيلىك قۇرىپ جۇرگەن تورەشىكتەر قۇددى ەرتەگى-ميفتەگى ەكى بەتى ەكى جاققا قاراعان قوس كەسكىندى ۋاقىت قۇدايى سەكىلدى ەدى. ىشىمنەن سونداي سالىستىرۋ جاساۋىم مەنى ءىس جۇزىندەگى ساياسات پەن جاريالى تۇردە ايتۋعا ارنالعان ساياسات حاقىندا پىكىر تۇيۋگە يتەرمەلەيتىن.
اسىرەسە، ۇكىمەت باسى ءمالىم ەتكەن بيلىك تۇعىرناماسى مەن تۇركى جۇرتتارىنىڭ رۋحاني تىرشىلىگىندەگى الشاقتىقتار ويلانتاتىن ەدى. سولاردى ىشتەي قاراستىرعاندا تۋىنداعان ويدى ناقتىلاۋ ورايىندا، سونداعى ەستىپ-بىلگەنىمدى قاعازعا قورىتىپ ءتۇسىرىپ قويۋدى ماقۇل كورۋدەمىن.
***
ءبىزدىڭ ارقا جاقتا وقىعاندار اۋزىنان تاستامايتىن، وتكەن عاسىردا دۇنيەدەن كوشكەن ايگىلى ميسسيونەر يلمينسكيدىڭ تاشكەنتتە وستروۋموۆ دەگەن ءىزباسارى بار ەكەن. ونى لاپين مىرزا جاقسى بىلەتىن كورىنەدى. قول استىندا – تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىپتى، ودان قاراماعىندا قالىپ، قىزمەتتەس تە بولىپتى.
ءاردايىم يمپەريا مۇددەسىن جوقتاپ جۇرەتىن، ءوز سالاسىنىڭ بىلگىرى، وقۋ ىسىندەگى ورىس ساياساتىن شيرەك عاسىردان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان سول ميسسيونەر تاشكەنتتىڭ بيىك قۇزىرلى عيماراتىندا اقىلگوي رەتىندە باعالاناتىن بولسا كەرەك. تۇركىلەر ولكەسىن يگەرىسۋگە جانە ورىس تۇركىستانىنىڭ ىرگەتاسىن بەكەمدەپ نىعايتا تۇسۋگە كەلگەن اكىمشىلىك چينوۆنيكتەرى مەن قۇپيا قىزمەتكەرلەر مىندەتتى تۇردە ونىڭ كەڭەسىن تىڭدايدى ەكەن. سول جانە تۇركىستانعا جاڭادان ات باسىن تىرەگەن الدەبىر لاۋازىمدى اكىم اراسىندا بولعان اڭگىمە نوبايى مىنانداي:
– سوڭعى كەزدەرى ورىس مەملەكەتىنىڭ مۇسىلمان دىنىندەگى حالقىن قوزعاۋعا تىرىسۋشىلىق بايقالۋدا. ساق بولۋ ءجون، جوعارى مارتەبەلىم. بۇگىندە مۇسىلمانداردىڭ تالاي ونداعان جىلداردان بەرى ورىس مەملەكەتىمەن بىتە قايناسىپ بارا جاتقان ءومىر سالتىن تولقىتۋ ارەكەتى ءبىزدىڭ ولكەدە دە بوي كوتەرۋدە. جالپى، يمپەريانىڭ تۇتاستىعىنا قاتەر توندىرەتىن جاڭا لەپ باتىسىمىزداعى وزگە تەكتىلەر ىشىنەن ەسە باستاعانى كوپتەن بەلگىلى، ەندى ول ءبىزدىڭ ورىس تۇركىستانىنا دا جەتتى.
– ءسىز نە ايتپاقسىز؟ – اكىم قاباعىن كەردى. – مۇنىڭىز نە دۇرلىگىس؟
– ايتپادى دەمەڭىز، تۇركى حالىقتارىنىڭ عۇمىرىندا اسا ءىرى بەتبۇرىس جاساۋ جۇمىستارى دايىندالۋدا. – ميسسيونەر يەگىن تاياندى. – سولاي دەپ بولجاۋعا ابدەن بولاتىن لەپ سەزىلۋدە. مىنە نە دەيمىن مەن.
– سەزىمتال ەكەنسىز، سىزگە سونداي بولۋ قاجەت تە ەكەن-اۋ ءوزى. مەيلى، تاراتىپ ايتا وتىرىڭىز وندا.
– مارحابات. اۋەلدە ول، جاڭا لەپتى ايتام، مۇلدەم بەيكۇنا سالادا جانە ەلەۋسىز تۇردە ومىرگە كەلدى. بىراق مەن ايتىپ وتىرعان قاۋىپ ول ومىرگە كەلىسىمەن اڭعارىلدى. «ءتارجىمان» دەگەن گازەتتى بىلەمىسىز؟ ونى التىن ونەركاسىبىنىڭ تاتار قوجايىندارى قارجىلاندىراتىن كورىنەدى. اقشا نە ىستەتپەيدى، دەمەۋشىسى مىقتى بولعاندىقتان دا، گازەت توقتاۋسىز شىعۋدا. باستىرۋ، تاراتۋ ماسەلەلەرىنەن قينالمايدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ ورىس تۇركىستانىنا دا ەمىن-ەركىن جول تاۋىپ اكەلىنىپ جاتىر. سونى شىعارۋشى يسمايل گاسپرينسكي دەيتىن قىرىم مىرزاسى كۇللى تۇركىلەردى وياتۋدى ارماندايدى. بىلەمىسىز ونى؟ ويلاپ قويىڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، ونداي ارماننىڭ يمپەريا ءۇشىن قاتەرى مول. اناۋ بولسا، ارمان-ويىن سول گازەتىنىڭ بەتىنەن ەش كەدەرگىسىز ناسيحاتتاپ كەلەدى. قانشا جىل بولدى، مۇسىلماندارعا جاپپاي ساۋات اشقىزۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسىن ءسوز ەتىپ ءجۇر.
– وندا نە تۇر. گازەتتەر نە جازباي جاتىر. كەيدە ءتىپتى ءتۇڭىلتىپ جىبەرەدى عوي. ءوزىمىزدىڭ ورىس باسىلىمدارىن وقىساڭ – شوشيسىڭ...
– بىراق ولار مۇنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. ولار ۇكىمەتتىڭ اشىق جاۋلارى، ال مىناۋ – ىرگەتاستى ءىرىتىپ، كۇنى ەرتەڭ ءۇي ىشىنەن بوتەن ءۇي تىگىپ الۋدان تايىنبايتىن قاۋىپتى جاۋ.
– ءوزىڭىز ولكەنىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ينسپەكتورى بولا تۇرا، ولكەدەگى جالعىز مۇعالىمدەر سەمينارياسىن باسقارا وتىرىپ، ساۋاتتاندىرۋدان سونشا شوشىنۋىڭىز قالاي؟ مۇنىڭىز تىم سەكەمشىلدىك ەمەس پە؟
– تۇك تە ولاي ەمەس. ناعىز قاتەر – ساۋاتتاندىرۋدىڭ بوگدە باعدارمەن جۇرۋىندە. ناعىز قاتەر – سونىڭ ناتيجەسى. بۇگىندەگى باسىبايلى قۇلىڭ سەكىلدى بۇقارانىڭ كۇنى ەرتەڭ ويانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ناعىز قاتەر – سونداي جاعدايدا ونىڭ باس بىلدىرىلمەگەن اساۋداي تۋلاۋى ىقتيمالدىعىندا بولسا كەرەك. ويلاڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، سان ءتىلدى بۇقارا ەرتەڭ بارىنە ۇعىنىقتى ورتاق ءبىر تىلگە – تۇركىشەگە ۇيۋى مۇمكىن، بار پالە سوندا جاتىر. وقۋدىڭ جاڭا ادىسىمەن بارشا بۇراتانا جەدەل قارۋلانىپ جاتىر، جوعارى مارتەبەلىم، وسىدان قورقۋ ءلازىم. ەگەر سول تۇركى تىلىندە سان تايپا حات تانىپ كەتسە، تيىسىنشە – باتىستان بىقسىپ شىققان ساياسي زالالدى ويلار ءبىزدىڭ جاققا دا تەز تارايدى. سونى وسىنداعى تۋزەمدىكتەر بويلارىنا سىڭىرسە بولدى – پالەگە ۇرىندىق دەي بەرىڭىز، جوعارى مارتەبەلىم...
– ايتاسىز-اۋ! ولار ونداي دارەجەگە قالاي جەتپەكشى؟
– بەكەر سەنبەيسىز. ولار ونداي دارەجەگە جەتىپ تە قالدى. الگى قىرىم تاتارى وقۋلىق شىعاردى. باياعىدا. ول مۇلدەم جاڭا تۇرپاتتا جاسالعان وقۋلىق. وزدەرىنىڭ تىلىندە ۋسۋل-ءال-ءجاديد، ياعني جاڭا ءادىس دەپ اتايدى. ەۆروپا قولداناتىن، ءوزىمىزدىڭ ورىستىق گرامماتيكالىق جۇيەگە ءتان ءادىستى الگى قىرىمدىق مىرزا سوناۋ جاڭا ادىسىنە ەنگىزدى. ءسويتىپ، ەۆروپالىق دىبىس جۇيەسىن نەگىزگە الۋ ارقىلى، ول اراب جازۋىن ۇيرەنۋدى قيىنداتىپ تۇرعان كەمشىلىكتەردى جەڭىلدەتۋ جولىن تاپتى. ەندى مۇسىلمان اتاۋلى كۇللى بوتەن تەكتى بالالار اراب ءارپىنىڭ ءتۇرلى نوقات-تاياقشالارى ازايتىلعان، ءبىر ارىپپەن ءبىر دىبىس بەرۋ تاسىلىنە كوشكەن تۇرىمەن وقيتىن بولادى. سولايشا، جاڭا الىپبيمەن قارۋلانعان جاديدتىك ادىستەمە نەگىزىندە وقىپ-جازاتىن بولادى. بۇل ءادىس وقۋ ۋاقىتىن دا قىسقارتادى، وقۋ مەن جازۋدى جىلدام ۇيرەنىپ الۋعا دا سەپتەسەدى. بالالار ساۋاتتانۋ شارتتارىن شاپشاڭ يگەرەدى، وقىپ-جازۋعا تەز توسەلەدى.
– ول جامان با؟
– جاقسى ەمەس. جاقسى قۇل – ساۋاتسىز قۇل. قۇل ساۋات اشسا – وندا ول قۇل بولىپ قالمايدى. ال گاسپرينسكيدىڭ جاڭا ءادىسى تەك وڭاي وقىپ-جازۋدى عانا ەمەس، زايىرلى ءىلىم-ءبىلىم نەگىزدەرىن وقىتۋدى دا كوزدەيدى.
– مەن ءسىزدى، دەگەنمەن، تۇسىنە المادىم. زايىرلى ءىلىم-ءبىلىم نەگىزدەرىن وقىتۋ دا كەمشىلىك پە؟
– كەمشىلىك – تۋزەمدىكتەرگە زايىرلى ءىلىم-ءبىلىم نەگىزدەرىن وقىتۋ. بۇرىن ولار كونە ادىسپەن – قادىمي جولمەن وقىتىلاتىن. ال قادىمي ادىستەمە شاكىرتتەرگە تەك ءدىني ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلەتىن. بىزگە سول تەك ءدىني ساۋاتى عانا بار فاناتتار ءتيىمدى، جوعارى مارتەبەلىم. ەسكى ءادىس جۇيەسىندە قالا بەرۋدى كوزدەيتىندەر دە سونى سەزگەن. سەزگەندىكتەن، جاڭاشىلدارعا قارسى تۇرعان كۇرەستەرىندە ولار بىزگە – ۇكىمەتكە سۇيەنۋدە. بىزگە دە، جوعارى مارتەبەلىم، قادىمشى-مۇسىلمانداردى قولداۋ ءجون.
ول قاۋپىن جان-جاقتى ءتۇسىندىردى. گاسپرينسكيدىڭ وقۋلىعى مەن جاريالاعان جاڭا ءادىسى كەڭ تاراپ بارادى. مولدالار ەكىنشى قاتارعا ىعىسىپ قالدى. جاڭا ءادىس جاڭا پروگرەستى لەپ اكەلىپ جاتىر. وزگە تەكتىلەر اراسىنداعى اقىل-ويدى دامىتار تەتىكتەردى قوزعاپ، تۇتاس قوعامدىق قوزعالىس تۋعىزاتىن ءتۇرى بار. بۇل ۇكىمەتكە زيان.
ميسسيونەر ورىس تۇركىستانىنىڭ بايىرعى جۇرتى تىنىستايتىن رۋحاني ءومىر تامىرىن ۇستاپ كەلەدى، وعان انىق ءمالىم – تۇركىلەر اراسىندا ەكى اعىم پايدا بولدى. ءبىرى ەسكى داستۇرلەردىڭ ساقتالۋىن قولدايدى، ال ەكىنشىسى جاڭا دا وزىق يدەيالاردى، پروگرەسس پەن وزىق مادەنيەت يدەيالارىن حالىق اراسىنا جەتكىزۋشى قىزمەتىن اتقارماق.
– بۇل جاقسى ەمەس پە؟ – جاڭا چينوۆنيك ءالى دە اڭقاۋ. – بۇدان نە جاماندىق كۇتۋ كەرەك؟
– اسىقپاڭىز، – دەيدى ميسسيونەر، – الدىمەن ەكى اعىمنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنىپ الايىق.
تۇسىندىرەدى. تۇركىلەردىڭ قاراما-قارسى ەكى كوزقاراس ۇستاناتىن اعىمدارى اراسىنداعى ايتىس شيەلەنىسىپ كەتتى. كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى، ۇلتتىق، قوعامدىق، مادەني سيپات الدى. ميسسيونەر سولاي ەسەپتەيدى. ونىڭ انىق بىلەتىنى – مۇسىلماندىقتىڭ كونە كوزقاراستاعىلارى جان-تاندەرىمەن وزدەرىنىڭ ەسكى داستۇرلەرىن قورعاۋدا.
نەلىكتەن دەي مە؟ ولار جاميعاتقا تيگىزەتىن بۇرىنعى ىقپالى مەن كۇشىنە قاتەر تونگەندىكتەن سولاي ەتۋدە. ويتكەنى جاڭا قوزعالىس ولارعا شىن مانىندە بارىنان ايرىلىپ قالاتىنداي احۋال اكەلە جاتىر. قادىمشىلار سونى سەزەدى. قورقادى. سوندىقتان، بار امالمەن قارسى تۇرۋدا. ولار بۇگىندە جاڭا ادىستەمەشىلەر، ياعني ءجاديدتى جاقتاۋشىلار جۇرتتى يسلامنان ءبولىپ اكەتەدى دەپ داۋرىعۋدا. جاديدشىلەردى ۇكىمەتكە قارسى دەپ ۋاعىزداپ ءجۇر. سونداي رەتپەن اكىمشىلىكتى ءوز جاقتارىنا تارتقىسى كەلەدى.
ميسسيونەر بۇل جاڭالىقتان نەگە سەسكەنەدى؟ سەبەبى جاڭا لەپ جاقتاستارى تۇركى جۇرتىن ءبىلىم الۋعا ۇندەۋدە. قولونەردى، كاسىپشىلىكتى ۇيرەنۋ، ونەركاسىپ سالالارىندا ناقتى ءىس-داعدىعا ماشىقتانۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزداۋدا. جاس ۇرپاقتى زايىرلى پاندەرمەن باۋىرلاستىرماق، ولاردى شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋگە شاقىرۋدا. سونداي ارەكەتپەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، بۇراتانانى ۆەليكوروسپەن تايتالاستىرۋعا اپارماق. انە، قايدا – قاتەر!
جوعارى مارتەبەلىم ءمان بەرىپ تىڭداسىن – مۇسىلمان جاڭاشىلدارى ءدىندى سوقىر سەنىمنەن، نادان مولدالاردىڭ قيسىنسىز، زالالدى تۇسىندىرمەلەرىنەن تازالاۋعا ۇندەپ ءجۇر. اينالىپ كەلگەندە، مۇسىلماندىق يلانىمدى كوزسىز قۇلاۋمەن ەمەس، تەرەڭ سەنىممەن نىعايتا تۇسپەك. سوسىن ولار انا ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋدى مۇرات ەتۋدە. بۇدان يمپەرياعا نەندەي پايدا كەلمەك؟ ەشقانداي دا!
جاديدشىلەر ەۆروپا عىلىمىن قۇرانمەن قاتار وقۋ كەرەكتىگىن ايتۋدا. جانە ونى ورىسشا ەمەس، ورىس مەكتەپتەرىندە ەمەس، ءوز تىلىندە، ءوز وقۋ ورىندارىندا وقۋعا ۇگىتتەۋدە. تۇركىلەردى ورىس وقۋ ورىندارىنا ەمەس، جاڭا ادىستەمەمەن ساباق بەرەتىن مۇسىلمان وقۋ ورىندارىنا بارۋعا ۋاعىزداۋدا.
ولار جاڭا ادىسپەن ساۋات اشۋ ارقىلى انا ءتىلىن دامىتا وتىرىپ، ادەبي، عىلىمي جانە ءدىني ورتاعا ەنگىزۋدى كۇشەيتپەك. اعارتۋ اۋقىمىن ارتتىرا ءتۇسۋدى كوزدەۋدە. نە كەرەك، تەز ساۋاتتانۋ جولىمەن جالپى ىلگەرىلەۋ، پروگرەسكە بەتتەۋ ماقساتىن العا ۇستاپ كەلەدى.
مۇسىلماندىقتى ءتۇرلى قوقىستان تازارتىپ، مۇلتىكسىز ساقتاۋ جانە تۇركى حالقىنىڭ بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ ارقىلى بيىككە بەتتەۋ – مىنە، گاسپرينسكيدىڭ جالپاق يمپەريا مۇسىلماندارىنا كەڭ تاراپ كەتكەن وي-پىكىرى وسىنداي. مۇنى جوعارى مارتەبەلى لاۋازىم يەسىنىڭ بىلگەنى ابزال. بىلگەندىكتەن دە ىقتيمال قيعاشتىقتىڭ الدىن الۋعا بولادى.
مويىنداۋ كەرەك، جاديدشىلدەر – پروگرەسشىلدەر، تەك ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە ساي كەلمەيتىن پروگرەسشىلدەر. بۇلار وسى ايتىلعان ماقساتتارىمەن شەكتەلە مە، الدە، ولارىنا قول جەتكىزگەن سوڭ، ياعني ەسكى ءداستۇر جاعىنداعىلاردى جەڭگەننەن كەيىن، ودان دا ءارى ورلەي مە، مۇنى قازىر ءبىلۋ قيىن.
جالپى، مۇسىلمانداردىڭ وسى ەكى پارتياسىنىڭ قايسىسى جەڭىسكە جەتەدى دەپ سۇراۋ قاتە، بۇل ورىس مەملەكەتتىگى تۇرعىسىنان – جەڭىس ناتيجەسى قانداي بولادى دەگەنگە ساۋەگەيلىك جاساعانمەن بىردەي شارۋا.
ورىس تۇركىستانىنداعى تۋزەمدىكتەر اراسىنا حريستياندىق پەن ورىس ءتىلىن ەنگىزۋدىڭ مامانى ەسەبىندە، ولكەدەگى باس ميسسيونەر ازىرگە قاي توپتى جاقتاعان ءجون بولماعى جايىندا پىكىرىن سەزدىردى. ايتكەنمەن، قالاي بولعاندا دا، ەسكى ءداستۇردى ۇستانۋشىلاردى تىم قاتتى قولداۋ دا دۇرىس بولمايدى.
– ءسىزدى ءتۇسىنۋ قيىن بوپ بارا جاتقان ءتارىزدى...
الايدا تۇسىنۋگە قيىن بولارلىقتاي دەنەڭە دە جوق. قادىمشىلار وزدەرىن ۇكىمەت جاعىندا ەتىپ كورسەتىپ، جاڭاشىلدارعا قارسى ۇكىمەتپەن بىرىگىپ كۇرەسۋ جاعىندا تۇر، بۇل راس. دەگەنمەن، ولاردى قولداۋ جاعىندا بولا تۇرا، جوعارى مارتەبەلىنىڭ ميسسيونەر پاقىرى وسىناۋ ەسكى ادىستەمەنى جالعاستىرۋشىلاردى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ سونشالىقتى سەنىم بىلدىرەرلىكتەي ادال قۇلى دەپ ايتا المايدى.
نەگە دەي مە؟ ولاي دەيتىنى مىناعان نەگىزدەلگەن. قادىمي پارتيا قۇرۋشىلاردىڭ ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزگە ادالدىعى مەن سەنىمدىلىگى ارتىپ تۇرعانى شامالى. دەڭگەيى سول وزدەرى جاۋىعىپ تۇرعان جاديديلەردىڭ – پروگرەسشىلدەر پارتياسىنىڭ سەنىمدىلىك دارەجەسىندەي عانا.
جوعارى مارتەبەلى تورە تاعى تۇسىنبەدىم دەي مە؟ ونىڭ ءمانى مىنادا: قادىمشىلار دا، جاديدشىلەر دە، ءبىزدىڭ پراۆوسلاۆيەگە اۋىسپاق تۇگىل، مۇسىلمان دىنىنەن ايىرىلۋدى ويىنا دا المايدى. سول سەبەپتى، ەكەۋى دە، ەگەر كۇندەردە ءبىر كۇن روسسيادان ىرگە ءبولىپ كەتۋ مۇمكىندىگى تۋا قالسا، الدان سونداي ءبىر جول كورىنسە – ويلانىپ-تولعانباستان، ەش وكىنبەي، سولاي قاراي جۇگىرە جونەلەتىن بولادى.
– نەتكەن پايىم... وتە ساقسىز عوي، قۇرمەتتىم...
– ءبىزدىڭ ورتاازيالىق يەلىكتەرىمىزدە ساق جۇرمەي بولمايدى، جوعارى مارتەبەلىم. كۇنى كەشە يمپەريانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءانديجان كوتەرىلىسى سەكىلدى وقيعالار ءبىزدى مەيلىنشە قىراعى بولۋعا مىندەتتەيدى، جوعارى مارتەبەلىم. قوزعالىستىڭ قاندايىنا بولماسىن، دەر كەزىندە، قۇپيا پوليتسيانىڭ قىزمەتى ارقىلى وتە مۇقيات قاراپ، بۇگە-شىگەسىنە شەيىن تەكسەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك.
ماسەلەنى تەز قاعىپ الا الماسا ۇلىق بولا ما، ول ۇزاماي-اق ولكەنىڭ ءتيىستى قىزمەت سالالارى مەن بۋىندارىنا بۇل رەتتە باعدار بەرىپ، باسشىلىق جاساۋعا كىرىستى.
– ەستەرىڭىزگە سالۋ پارىزىم، – دەيتىن بولدى ول قۇپيا قىزمەتتەگى باعىنىشتى چينوۆنيكتەرىنە، – ايماقتاعى ءاربىر ەستىلگەن بوتەن سىبىستى، ءاربىر جىلت ەتكەن قوزعالىستى جان-جاقتى جانە تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت.
سوسىن تاپسىرماسىن ناقتىلاپ، جۇيەلەپ بەرەدى.
ارتىق-اۋىس ءسوز ايتۋدىڭ تۇپكى ماقساتى نە؟ ول الدەقانداي قوزعالىستىڭ حابارشىسى ەمەس پە؟ قانداي سيپاتتاعى قوزعالىس بولۋى مۇمكىن؟ ونىڭ جالپىمەملەكەتتىك ماندەگى ماعىناسى نەدە؟ – وسىنىڭ ءبارىن پوليتسيا دەپارتامەنتى جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىمەن تىعىز بايلانىسا وتىرىپ، ءبىلىپ الۋعا ءتيىس. ايتىلعان ماسەلەگە بايلانىستى مىنانى دا ەسكەرۋ ءجون – باسقارۋداعى ايماقتا جۇرت نە وقىپ ءجۇر؟ ولاردىڭ قولدارىندا جاڭاشىل شىعارما پايدا بولدى ما؟ ەگەر بولا قالسا –اۆتورى كىم ەكەنىنە بىردەن نازار اۋدارعان دۇرىس.
بىردەڭە جازىپ تاراتىپ جۇرگەن وندايلار جايىندا تولىق مالىمەت جيناۋ ءجون. ارقايسىسىنىڭ قوعامدىق، مۇلىكتىك احۋالىن ءبىلۋ قاجەت. سونداي-اق قايدان ءبىلىم العانىن دا انىقتاۋ ءلازىم. مۇسىلماندار ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناستارىنا ايرىقشا نازار اۋدارعان دۇرىس.
جاڭاشىلدار قوزعالىسىن جاقتاۋشىلارمەن جانە جاس تۇرىكتەرمەن بايلانىستارى قانداي؟ جالپى، باسقا وڭىرلەرمەن بايلانىستارى بار ما، بۇلاردى ءدال انىقتاۋ كەرەك.
ءاربىر ۇشقىن بەرگەن قوزعالىسقا تۇركيا نەمەسە الدەبىر شەتەلدىك مۇسىلمان ورتالىعى دەم بەرىپ تۇرعان جوق پا؟
ولكەنىڭ جەر-جەرىندەگى جاڭا ادىستەمەمەن وقىتىلاتىن مۇسىلمان مەكتەپتەرىن كىمدەر اشقان؟ ءجاديد مەكتەپتەرىندەگى مۇعالىمدەر كىمدەر جانە قايدان كەلگەن؟ مەكتەپتى تىكەلەي كىم باسقارىپ ءجۇر؟ ونى كىمدەر باقىلايدى؟
اكىمنىڭ ويىنشا، وسىلاردىڭ بارشاسىنا جاۋاپ تاۋىپ، ورىس تۇركىستانى اۋماعىنداعى احۋالدى ءدال ءبىلىپ وتىرۋ وتە-موتە ماڭىزدى. ۋاقتىلى شارا قولدانىپ وتىرۋ ءۇشىن. سونىمەن بىرگە، ارينە، ءتيىستى اقپاراتتاردى ورتالىققا جونەلتىپ وتىرۋ ءجون...
***
حالىق وكىلدەرى الدىندا ۇكىمەت تۇعىرناماسىن بايانداعان اكىمدەردىڭ اكىمىنە بۇلار بەيمالىم دەيمىسىز. تەك تۇك بىلمەگەن ءتۇر كورسەتەدى. دۇرىسىندا، ۇلىورىستىق مۇددەدەن وزگەنى ەلەمەۋ باعىتىن ۇستانادى. بۇگىن ناقتى جوبامەن كەلەتىن ءمينيسترى دە سويتەر مە ەكەن؟ يمپەريانىڭ تۇركىستاندىق قىزمەتشىلەرىن وسىنشا ۇرەيلەندىرگەن قىرىمدىق ۇستازدىڭ ۇلاعاتتى ءىسى حالىق اعارتۋ سالاسىنا تىكەلەي جاۋاپ بەرەتڭن ونى جايباراقات قالدىرا قويدى دەيمىسىز...
ءجا، ونى ەستي جاتارمىز، ازىرگە تاشكەنتتىك ميسسيونەر جاراتپاعان گاسپرينسكي مىرزا جايىندا بىرەر اۋىز ءسوز ايتا كەتۋ ءجون.
تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاستانۋى، ىسمايىل اعا گاسپرالىنىڭ ويىنشا، رۋح، ءتىل، ءدىل، مادەنيەتتىڭ ورتاقتىعى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ول بۇدان پالەن جىل ىلگەرىدە العا شىعارعان ۇران تۇركىلەردىڭ ءتىلى مەن وي-پىكىرىندە جانە اتقارعان شارۋاسىندا بىرلىك بولۋىن كوزدەيتىن-ءدى. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، «تىلدە، پىكىردە، ىستە – بىرلىك!» ۇرانى كوپتىڭ كوكەيىنە قوناتىن.
بۇعان قول جەتكىزۋدىڭ باستاپقى شارتى – كۇللى تۇركىگە ورتاق ءبىر ءتىل جاساۋ. ياعني بالقان مەن قىتايعا دەيىنگى ارالىقتا تۇراتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ بارشاسىنا تۇگەل تۇسىنىكتى ادەبي تىلدە سويلەۋگە قول جەتكىزۋ بولاتىن.
باقشاسارايدان شارتاراپقا جول تارتاتىن «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ بەتىندە سونداي ءتىل جاسالىپ جاتتى. وڭايلاتىلعان سينتاكسيسكە قۇرىلعان ورتاق تۇركىلىك ءتىلدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، «ءتارجىمان» ءوزىنىڭ اقپاراتتىق جۇمىس ءتىلى نەگىزىنە تۇرىك ءتىلىنىڭ بوگدە ءسوز قوسىلماعان يستانبولدىق نۇسقاسىن كوبىرەك تارتتى. سودان دا گاسپرينسكي گازەتىنىڭ ءتىلى يمپەرياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ساۋاتى بار وكىلدەرى ەش قينالماي-اق تۇسىنەتىن دەڭگەيدە بولدى. ءسويتىپ ولاردىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى مەن ءوزىن ءوزى دامىتۋىنا ىقپال ەتتى.
ءسوز جوق، رەسەي يمپەرياسىنداعى تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىنا ىسمايىل اعا ولشەسىز زور اسەر ەتتى. ونىڭ قىزمەتى وتار جۇرتتاردىڭ ەس جيۋ تاريحىندا ءوز الدىنا ءبىر توبە بوپ تۇرعان ەرەن قۇبىلىس بولدى. ول العا تارتقان «تىلدەگى بىرلىككە، ويداعى بىرلىككە جانە ىستەگى بىرلىككە» قول جەتكىزۋ ۇرانى تۇركى زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ۇستانىمىنا اينالدى. ءبىلىمدى جاڭا ۇرپاق تاربيەلەۋ ماسەلەسى بارشانى ويلاندىردى. سونداي جاڭا ۇرپاققا جانە تۇركىلىك وزىق داستۇرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كۇللى تۇركى جۇرتتارىن جاڭادان ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ۇيىسۋعا باستاساق دەگەن وي «ءتارجىماندى» تۇراقتى الدىرىپ وقيتىن ازاماتتار ءۇشىن ۇلكەن ارمانعا اينالدى.
ىسمايىل اعا ورىس مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مۇسىلماندار مەن ورىس وتانداستاردى سانالى تۇردە جاقىنداتۋ جاعىندا بولدى. ول بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرۋىن ەشقاشان قولداعان ەمەس. ورتاق وتانىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن جانە وركەنيەت جولىنداعى مۇسىلماندار بولاشاعىنىڭ اشىق بولۋى ءۇشىن ىمىرا قاجەت دەپ سانادى. مۇسىلماندار روسسيانى ءوز وتانى رەتىندە تانىپ، روسسيا مۇسىلمانداردى ءوزىنىڭ بەل بالاسى ەسەبىندە قاراۋ كەرەك. ول وسىنداي كوزقاراستى دۇرىس دەپ تاپتى. كىتاپتارىندا، گازەتىندە ۇنەمى سونىسىن دالەلدەۋمەن كەلەدى. مىرجاقىپ ەكەۋىمىز بىلتىر وسى توڭىرەكتە ەداۋىر سىرلاسقان ەدىك.
گاسپرالى ومىرلىك ۇستانىمىن مەن دە، مىرجاقىپ تا دۇنيەگە كەلمەگەن كەزدە – 1881 جىلى جازعان ەكەن، سودان بەرى شيرەك عاسىر بويى، «ءتارجىماندى» ۇزبەي شىعارۋ جولىمەن، يلانىمىن ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى. بۇگىندە جاقتاستارى مول، ءجاديد ەتەك جايدى، بىراق ول ءوزىنىڭ بىرلىك ۇرانىنا ساياساتتى ارالاستىرۋعا قارسى.
سونىسىمەن دە ول قىزىق. ونى تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك.
ونىڭ بەكەم سەنىمىنشە، ورىستار مەن مۇسىلمان دەگەن اتاۋمەن بىرىكتىرىپ قارالاتىن تۇركى حالىقتارى – تۇرمىس پەن ءومىر شارتتارىنىڭ ارقيلىلى سالدارىنان ءبىر-بىرىمەن وي الماسۋ، پىكىرلەسۋ، يدەيالارمەن ءبولىسۋ جاعىنا بارمايدى. ويتكەنى ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى، قوعام تىنىس-تىرشىلىكتەرى بىركەلكى ەمەس. سوندىقتان ارالارىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بارشا سيپاتى «ساتىپ ال جانە سات»، «بەر جانە ال» دەگەن ۇعىمدارمەن باستالاتىنى جانە سوندايلارمەن اياقتالاتىنى راس.
ءتىلدىڭ جانە تۇرمىس سالتىنىڭ، ءومىر شارتتارىنىڭ، سونداي-اق يلانىمنىڭ ارتۇرلىلىگى تۇركى مەن ورىس اراسىنداعى ءوزارا جاقىنداسۋدى دامىتۋعا جاردەمدەسە المايدى. سول سەبەپتى مۇسىلماننىڭ ورىس ءومىرى مەن تىرشىلىگىنە توسىرقاي قاراۋىنان، گاسپرالىنىڭ پىكىرىنشە، ساياسي الدە سوعان ۇقساس الدەبىر استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق.
ىسمايىل اعا بىلاي ويلايدى: تۇركى ادامىنىڭ جالپىورىستىق قوعامدىق تىرشىلىكتەن سىرت ءجۇرۋى تەك قانا بىلمەۋ مەن تۇسىنبەۋدەن عانا تۋىنداپ تۇر.
قۇي سەن، قۇي سەنبە – بۇل جەردە يسلام ءدىنى، مۇسىلماندىق ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەيدى. كەدەرگى كەلتىرەتىن، ءىستى بۇلدىرەتىن – ناداندىق. مىنە سونىمەن كۇرەس ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس ۇيىمداستىرىلماعان. ناداندىقپەن كۇرەستى تاڭداۋلى مۇسىلماندار مەن ورىستار يىق تىرەسە بىرگە جۇرگىزۋ كەرەك.
ويلاپ قاراڭىزشى، دەپ پايىمدادى ىسمايىل بەي گاسپرالى ءوزىنىڭ باعدارلامالىق كىتابىندا، ورىس مەملەكەتىندەگى مۇسىلمان روسسيا مەن ورىستارعا قالاي عانا ءىشى جىلىپ قاراۋى مۇمكىن؟ مۇسىلمان ورىستاردى ءىس جۇزىندە بىلمەيدى، قايتىپ ءىش تارتپاق؟ نەگە ولاي دەيمىسىز؟ سەبەبى، ارادىك كەزدەسە قالعاندا، ولار مۇنىمەن تەك باستىق تۇرىندە عانا جاناسىپ، ءتۇرلى سالىق الۋشى رەتىمەن عانا كورىنەدى ەمەس پە.
مۇسىلمان ەسكى-جاڭا سوتتارىڭدى نە قىلسىن، جاريالىلىق دەگەننىڭ وعان كەلىپ-كەتەرى سەزىلمەيدى. ءوزى تولەۋگە ءتيىس سالىقتان قۇتىلعان سوڭ، ول قالالىق جانە زەمستۆولىق مەكەمەلەردىڭ ەسىگىن دە اشپايدى، كەرەك تە قىلمايدى. ويتكەنى بۇل ماھكامالار جەرگىلىكتى تۇرعىندار-اۋ دەپ مۇسىلماندار ءۇشىن ساۋساعىن دا قيمىلداتپايدى.
ورىس عىلىمى مەن ءباسپاسوزىن، وندا كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلەلەر مەن سۇراقتاردى، وزدەرىنە قاتىسى بولماعاندىقتان، تۇركى جۇرتى كەرەك قىپ جاتقان جوق. سەبەبى ولار تۇركى-مۇسىلماندى بۇ دۇنيەدە بار-اۋ دەپ ويلامايدى. تيىسىنشە – مۇسىلمان مۇقتاجدىعىن ۇقپايدى جانە ونى ءسوز دە ەتپەيدى.
ناقتى احۋالدى وسىلاي سارالاي كەلىپ، گاسپرينسكي مۇنداي جاعداي ىنتىماققا ەشقانداي دا جول اشپايدى دەپ تۇيىندەيدى. سول سەبەپتى مۇسىلماندار بولاشاعىنا قورقا قاراپ، ىشتەن تىنادى دەپ قورىتادى.
– ەگەر ءوزارا تانىستىق، يدەيالار مەن مۇددەلەر ورتاقتىعى جەكە ادامداردى بايلانىستىرا الاتىن بولسا، – دەيدى يسمايىل اعا، – وندا تاپ سونداي جەلەۋلەر قوعامدىق توپتار مەن ۇلىستاردىڭ جاقىنداسۋىنا، حالىقتاردىڭ تۋىسىپ، بىرىگۋىنە دە تاماشا قىزمەت ەتە الادى عوي دەگەن ويدامىن.
ول كەزىندە ورىس وتانداستارعا، يمپەريانى بيلەۋشىلەرگە بىلاي دەپ تىكەلەي تىلەك بىلدىرگەن-ءدى:
– مۇسىلماندارعا روسسيانى، ونىڭ تىرشىلىگى مەن زاڭدارىن ءبىلۋ مۇمكىندىگىن جاساڭىزدار! ولاردىڭ تانىمىن كەڭەيتۋگە جاعداي تۋعىزىڭىزدار! رۋحاني ءومىرىن جەڭىلدەتىڭىزدەر! ولارعا جاڭا يدەيالار مەن پرينتسيپتەردىڭ وڭاي جەتۋىنە قامقور بولىڭىزدار! تازا دا ءنارلى ءبىلىم اعىنى تۇنشىعىڭقى دۇنيەتانىم مەن كوزقاراس اۋماعىن جاڭعىرتۋعا جول اشسىن – سوندا سىزدەر تورىعىڭقى، ماۋجىراعان مۇسىلمان بۇقاراسىنىڭ تەز ءتىرىلىپ، جاندانىپ، ورىس جانى مەن ءومىرىن تۇسىنۋگە ۇمتىلعانىن كورەسىزدەر.
سولاردى ايتا كەلىپ، سونداي تىلەكتەرىنىڭ قالاي جۇزەگە اسۋى ىقتيمال بولماعىن دا ايان ەتەدى:
– بۇعان، ارينە، وزبىر ارەكەتتەرمەن ەمەس، تەك قانا مۇسىلمانداردىڭ وزدەرىنىڭ وقۋ قۇرالدارىنا جانە تىلىنە سەنىم ءبىلدىرۋ ارقىلى جانە ورىس پەن مۇسىلماننىڭ ءبىر-بىرىمەن توتە قاتىناس جاساۋى جولىمەن قول جەتكىزۋگە بولادى.
ۇلى ۇستاز سونداي رەتپەن ساليقالى ءبىلىم العان مۇسىلماننىڭ سوقىر سەنىم مەن يلانىمنان ارىلاتىنىنا، ءوزىنىڭ يسلامدىق ۇستانىمىنان ەش اينىماستان، قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىن وزگەرتەتىنىنە سەنىمدى. بۇل رەتتە وكىمەتتىڭ تاعى بىرەر قادام جاساۋى ابزال:
– مەنىڭ ويىمشا، – دەيدى تۇركىلەردىڭ رۋحاني اكەسىنە اينالعان عۇلاما، – كەزىندە ءىلىم-ءبىلىم ىنجۋلەرىن تەرگەن تاماشا وقىمىستىلار وقىعان اتاقتى اراب مەدرەسەلەرىن روسسيا مۇسىلماندارى يگىلىگىنە جاراتۋ جولىندا جاڭعىرتسا، بۇل ورىستاردىڭ وتان مەن ادامزاتقا ۇلاعاتتى قىزمەت جاساعانى بولار ەدى.
بۇل ىسكە قوزعاۋ سالۋدىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن ايتا كەتتى – ءارى جەڭىل، ءارى ارزان. ال پايداسى ۇشان-تەڭىز. ونىڭ سوناۋ شيرەك عاسىر بۇرىن تۇيگەن پىكىرىنشە – بار بولعانى باس-اياعى ون بەس جىلدا ورىس مەملەكەتىندەگى مۇسىلماندىق ساپاسىن جاقسارتار ەدى. شىنىن ايتقاندا، ونىسى سونشالىقتى ءدال بولجام بولمادى. بالكىم، رەسەي-وتانعا ارتقان ءۇمىتىنىڭ اقتالماعانىنان دا شىعار...
ءۇمىتى اقتالعاندا – ناداندىق جايلاعان ءدىني قىزمەتشىلەر ورنىنا دامىعان ءدىن قىزمەتى قۇرىلىمى كەلەر ەدى، ءبىلىمدى ۋلەما-عۇلامالار قاتارى كوز تارتار ەدى. توپاس وقىتۋشىلاردىڭ ورنىنا ارنايى دايىندىقتان وتكەن ءبىلىمدى ۇستازدار كەلەر ەدى. سوندا باستاۋىش مەكتەپتەردى زامان تالابى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرۋگە بولار ەدى. بالالاردى توقپاقتاۋ مەن تاياق جۇمساپ وقىتۋ ءتاسىلى ورنىنا، وقۋ ورىندارىنا ساباق بەرۋدىڭ جەتىلدىرىلگەن ادىستەمەلەرىن ەنگىزۋگە بولار ەدى. وسىنداي جولمەن جۇرگەن جاعدايدا – جالپىادامزاتتىق گۋمانيزم يدەيالارى مەن ناعىز ءبىلىم نەگىزدەرى بۇقاراعا شاپشاڭ جەتكەن بولار ەدى.
مۇسىلمانداردى ورىستارعا تاقالتۋدى كوزدەيتىن شارالارعا قاتىستى ايتقان وسى ويلارىن قورىتا كەلىپ، ۇلى تۇركى جانە ورىستىڭ ەڭ اشىق دوسى يسمايىل بەي جازبالارىن مىنانداي قاعيدالارمەن تۇيىندەدى:
ەڭ الدىمەن، ورىس مەملەكەتىنە قارايتىن مۇسىلمانداردىڭ روسسياعا جۇرەك قالاۋىمەن جاقىنداسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن جايتتەر – بىلمەۋشىلىك، ودان كەيىن – سەنبەۋشىلىك.
ەكىنشىدەن، مۇسىلماندار ىشىنە وتانتانۋ مەن ءبىلىم نەگىزدەرىن ورىس ءتىلى ارقىلى تاراتۋعا تىرىسۋدى اقىلعا سىيمايتىن ءىس دەۋگە بولادى. ورىس وقۋ ورىندارى مۇسىلمانداردىڭ باسقا توپتارىن ايتپاعاندا، جوعارى سوسلوۆيەسىندەگى جۇزدەگەن جاننىڭ بىرەۋىن دە وزدەرىنە شىنداپ تارتپايدى.
ۇشىنشىدەن، ەگەر مۇسىلمان مەدرەسەلەرىنە قاراپايىم ءىلىم-ءبىلىم بەرۋ كۋرستارىن كىرگىزسە – مەملەكەتكە ەشقانداي دا زالال كەلتىرمەي، مۇسىلماندار اراسىنا زايىرلى ءبىلىم بارۋى جەڭىلدەيدى. سوندا ءدىن قىزمەتشىلەرىنىڭ، ورتاڭعى سوسلوۆيەنىڭ اقىل-وي دەڭگەيى كوتەرىلەدى جانە كوپتەگەن ورىنسىز سوقىر سەنىم جويىلادى.
تورتىنشىدەن، باسپا ءىسىن اشۋ شارتتارىن جەڭىلدەتۋ كەرەك.
بۇل ءتورت شارتىن ول بيلىككە ارنادى دەۋگە بولار، ال مۇسىلمان جاستارىنىڭ ساۋاتتى بولىگىنە مىنانداي ءسوز ايتتى:
– باۋىرلار، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە شىنداپ كىرىسىڭدەر. وقىعان ورىستاردىڭ كومەگى مەن جاردەمىنە ءۇمىت ارتا وتىرىپ، ولاردىڭ جاقسى ادىستەرىن بىرگە تالقىلاپ، كادەگە اسىرايىق.
ول اركىمنىڭ ءوزى وقىپ ءبىلۋىن – جەتىستىك، ال بىلمەيتىنگە ءوز ءبىلىمىڭدى جەتكىزىپ بەرۋ – ودان دا وتكەن جەتىستىك، وڭ ءىس، يگىلىكتى، قاسيەتتى ءىس دەپ باعالادى.
– ءبىزدىڭ ءدىن بىلاي ۇيرەتەدى، – دەدى ول، – جاقسىلىقتى ءۇش تۇردە جاساۋعا بولادى – ەڭبەگىڭمەن، سوزىڭمەن جانە ساداقاڭمەن. ۇشەۋى دە اللانىڭ قالاۋىنا جاۋاپ بەرەدى، ۇشەۋى دە – اسىل ءىس، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى. كەدەي جاقىنىنا – جۇمىسىمەن، عالىم – ءىلىمىن ۇيرەتۋىمەن، باي – ساداقاسىمەن كومەكتەسەدى.
سودان ىزگىلىككە ۇندەگەن ناقىلىن تۋىنداتتى:
– سونىمەن، ءسىز وقىدىڭىز، ءبىلىم الدىڭىز، ەندى مىنا ىزگى ەرەجەنى ىسكە اسىرىڭىز: العان ءبىلىمىڭىزدى ءوز جانىڭىزدا ساقتاي بەرمەڭىز، بىلگەنىڭىزدى جاقىنىڭىزعا، تايپالاستارىڭىزعا ۇيرەتۋگە تىرىسىڭىز. بۇل، باۋىرىم، ادالدىق پەن تەكتىلىك، بەكزاتتىق بولادى.
مەيلى، قازىر ەلەمەسىن، بىراق بولاشاقتا حالىق سونداي جانداردىڭ ەسىمدەرىن ارداقتاپ، قادىرلەيدى. ويتكەنى عالىمنىڭ سياسى ازاپكەردىڭ قانى سەكىلدى، قۇرمەتتەۋگە ابدەن ىلايىق. بولاشاق ۇرپاقتىڭ سولاي ەتەرى حاق...
***
وسىلاي تۇجىرىمداعان كوزقاراسىنا بەرىكتىگىن يسمايىل اعا ءۇش سەزدە دە كورسەتتى. بىراق وكىمەتتىڭ ول ارتقان سەنىم ۇدەسىنەن شىعىپ كەلە جاتقانى شامالى ەدى. ايتەۋىر، قازاق ەلىندە قازاق بالالارىنا ارنالعان ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلە جاتقان. مۇعالىم رەتىندە، ماعان ەلدەگى وقۋ ءىسى جايىندا مىرجاقىپ دوسىم كوپ اڭگىمەلەگەن-ءدى. باسىن تامسانا شايقاپ تۇرىپ:
– قىرىمداعى ۇلى اعارتۋشى ىسمايىل گاسپرالىنىڭ جازعاندارىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ، ونى تانيتىنىڭ، ءسوزىن تىكەلەي تىڭداعانىڭ عالامات ەكەن، – دەگەن. – ونىڭ يدەياسى «ءتارجىمان» ارقىلى قىرعا دا تەز تارالىپ جاتقان ەدى عوي. بىراق وكىمەتتىڭ ارەكەتى كەرىسىنشە، بۇراتانا بالالاردىڭ ساۋاتىن ورىسشا اشۋىن كوزدەيدى.
ءوزىم دە بۇرىننان حاباردارمىن ەمەس پە، شىنداپ كەلگەندە، حالىق بالالارىن مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەردە وقىتۋدى قالايتىن. بىراق وتارلىق بيلىك ولاردى اشۋعا رۇقسات بەرمەيتىن-ءدى. سوندىقتان، قازاقتار اۋىلداردا ۇيىمداستىرعان مەكتەپتەرىن بيلىككە بىلدىرتپەي، بالالاردى كوبىنە جاسىرىن جاعدايدا وقىتاتىن. جاڭا تاسىلمەن وقىتاتىن ءجاديت مەكتەپتەرى دە كوبەيە باستاعان.
جاديدشىلەر جاعىراپيا، تاريح، تابيعاتتانۋ، جاراتىلىس عىلىمدارى نەگىزدەرىن، سونداي-اق ورىس ءتىلى سەكىلدى زايىرلى پاندەردى مەكتەپتەرگە كەڭىنەن ەنگىزۋ جاعىندا-تىن، ال بۇل حالىق تىلەگىنە ساي كەلۋشى ەدى. وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسىن دە قۇپ كورگەن.
قىردا دا وتارلىق اكىمشىلىك، ميسسيونەرلەر قولداعان قادىمشىلار ولارعا قارسى بولدى. ماقسات تۇسىنىكتى ەدى. يلمينسكيدىڭ ءىزباسارلارى قادىمشىلاردى فاناتيكتەر دەپ اتادى. جانە سول ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن فاناتيكتەردى ورىسشا سايراپ تۇرعان تاتارلاردان وزدەرىنە الدەقايدا جاقىن كوردى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىزعا جاقسى قىزمەت ەتەدى دەپ سانادى.
ال فاناتيكتەردى ۇناتپايتىن اقسۇيەكتەر – جامان، جوعارى ءبىلىمدى مۇسىلماندار ءتىپتى جامان. سول سەبەپتى بيلىك وكىلدەرى جاديدشىلەرگە قارسى ەدى. ايتسە دە ولاردىڭ تىلەگىنە قاساقانا، ءجاديد مەكتەپتەرى تۇركىستاندا، قازالىدا، اقمەشىت-پەروۆسكىدە، الماتى-ۆەرنىيدا، اقمولادا، سەمەيدە، اقتوبەدە، قوستاناي، ورال، قىزىلجار-پەتروپاۆلدا، قاپالدا جۇمىس ىستەي باستاعان.
ەسەسىنە، اكىمشىلىك تەك ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەردى عانا «ساۋاتتىلار» قاتارىنا جاتقىزدى، رەسمي ستاتيستيكانى تەك ۇكىمەت مەكتەپتەرىنەن الىنعان دەرەكتەرگە قۇردى.
پرەمەر ستولىپين سونداي تۇعىرعا سۇيەنسە كەرەك، ەندى اعارتۋ ءمينيسترى نە دەرىن كورەرمىز...
***
ءۇشىنشى بۇكىلروسسيالىق مۇسىلمان سەزى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن بولاتىن. سەزد جۇمىسىن باستاعان 16 تامىزدا ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، كوميسسيا وتىز ءۇش ماسەلەگە جۇيەلەپ تۇجىرىمداعان بايانداما تارماقتارى بويىنشا ەكى كۇن بويى -18 جانە 19 تامىزدا تالقىلاۋ جاسادى. حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىسىندە مۇسىلمانداردىڭ تولعاعى جەتكەن مۇقتاجدىقتارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن كوميسسيا بەلگىلەگەن شارالار جارامدى دەپ شەشتى. باياندامانى بەكىتۋگە قاۋلى الدى.
سونىمەن، جالپاق يمپەريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان سەگىز جۇزدەي دەلەگات ءار ەلدى مەكەندە مۇسىلمان بالالارىن باستاۋىش ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بولۋعا ءتيىس دەپ ۇيعاردى. قاجەت جەرلەردە ەكى كلاستى ۋچيليششە كولەمىندە وقىتىلاتىن ورتا مەكتەپ اشىلۋعا ءتيىس. ال وسى مەكتەپتەردە ساباق بەرۋ بالالاردىڭ انا تىلىندە، اراب الىپبيىمەن جۇرگىزىلەدى.
باستاۋىش مەكتەپتەرگە بالالار سەگىز جاستان قابىلدانادى، ءتورت جىل وقيدى، مۇندا ورىس ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى ەمەس.
ال ورتا مەكتەپتەردە، وعان باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن بالالار قابىلدانادى، ونىڭ دا وقۋ مەرزىمى ءتورت جىل، ورىس ءتىلى وقۋ باعدارلاماسىنا ءپان رەتىندە ەنگىزىلەدى.
مۇسىلماننىڭ ءاربىر ۇل بالاسى مەن قىز بالاسى ءۇشىن باستاۋىش ءبىلىم الۋ مىندەتتى بولۋعا ءتيىس.
مەكتەپتى باسقارۋ جانە ونىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسىن قاداعالاۋ مۇسىلمانداردىڭ ءوز قولدارىندا بولۋعا ءتيىس. مۇعالىمدەر جەرگىلىكتى قاۋىمنىڭ جابىق داۋىس بەرۋى ارقىلى تاعايىندالادى.
نە كەرەك، باستاۋىش مۇسىلمان مەكتەپتەرى مەن مەدرەسەلەردى تولىعىمەن قايتا قۇرىپ، زاميان تالابىنا ساي وزگەرتۋ، ولاردى مەڭگەرۋدى مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنان الىپ، قاۋىمنىڭ ءوز قولىنا بەرۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ، وڭ شەشىمىن تاپتى.
كوميسسيانىڭ ۇسىنىسى – سەگىزدەن ون بەس جاسقا دەيىنگى بارلىق مۇسىلمان بالالارىن وقۋعا تارتۋ جونىندە جەرگىلىكتى ءدىني باسشىلارعا جوعارعى ءدىني ماھكامالار تاراپىنان شۇعىل تاپسىرمالدار بەرۋ قاجەتتىگى دۋ قول سوعىپ، ۇلكەن شات سەزىممەن قارسىلاندى.
ءدىني ىستەردى قايتا قۇرۋ ماسەلەسىن قاراعاندا، سەز قازاق اۋىلدارىنىڭ ارقايسىسىندا ءبىر-ءبىر مەشىت پەن مەكتەپ بولۋعا ءتيىس ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. مەشىت يمامدارى بالا وقىتۋ ىسىنە قاتىسۋعا ءتيىس، ەگەر ونىڭ ۇستازدىق قابىلەتى جوق بولسا، وندا جاميعات ارنايى مۇعالىمدەر شاقىرىپ، مەكتەپكە ساباق بەرۋگە تاعايىنداۋعا ءتيىس.
بۇدان باسقا، كوميسسيا «شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس روسسيادا تۇراتىن وزگە تەكتىلەر* ءۇشىن باستاۋىش ۋچيليششەلەر تۋرالى ەرەجەلەر» دەلىنەتىن، 1906 جىلعى 31 ناۋرىزدا حالىق اعارتۋ ءمينيسترى بەكىتكەن قۇجاتتى مۇسىلماندار مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراستىردى. ونىڭ ون شاقتى تارماعى وقۋشىلاردى باستاۋىش مەكتەپتە انا تىلىندە وقىتۋ پرينتسيپىنە ەرەكشە قايشى كەلەتىنىنە نازار اۋداردى. مينيسترلىك ەرەجەسىندە بۇراتانالاردىڭ بالالارى ساۋاتىن بىردەن ورىس تىلىندە اشاتىن جاعدايدى زاڭداستىرعان بولاتىن.
*بۇراتانالار.
– ءبىز ورىس ءتىلىن بالالارعا وقىتۋ كەرەكتىگىن جانە ونىڭ جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە وتە پايدالى ەكەنىن مويىندايمىز، – دەدى كوميسسيا توراعاسى ابدۋللا اپاناەۆ، – الايدا مينيستر گراف تولستوي بەكىتكەن بۇل ەرەجەلەر مۇسىلماندار يگىلىگىنە قىزمەت ەتە المايدى.
سەزد دەلەگاتتارى ونى دەمدەرىن ىشتەرىنە الا تىڭدادى.
– «ەرەجەلەر» ءوزىنىڭ مازمۇنىمەن-اق ءبىزدىڭ ماقساتىمىزعا قايشى ەكەنىن تانىتىپ تۇر. مينيسترلىكتىڭ العا قويىپ وتىرعان مىندەتى حالىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيدى، ونىڭ اتالمىش قۇجاتىن مۇسىلمان اراسىنا قولدانۋعا بولمايدى. ويتكەنى ونىڭ كۇللى ءمان-مازمۇنى –بالالاردى قارشادايىنان ورىس تىلىنە ۇيرەتۋ، ورىس ءتىلى نەگىزىندە يمپەريانىڭ سانالى ازاماتىن تاربيەلەۋ، اينالىپ كەلگەندە، قۇجات ءبىلىمدى ورىسشا بەرۋ ماسەلەلەرىن تياناقتايدى. ياعني، اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ جاڭا «ەرەجەلەرىنە» توقىلعان استاردى بارىمىزگە تۇسىنىكتى تىلگە اۋدارعاندا – مەكتەپ وقۋشىلارىن جاپپاي ورىستاندىرۋ بولىپ شىعادى.
زالدى نارازى ءۋىل كەرنەپ كەتتى. اپاناەۆ ارىپتەستەرىنىڭ تىنىشتالۋىن ءسال توسىپ تۇردى دا، كوميسسيانىڭ بۇل رەتتە تۇيگەنىن ايان ەتتى:
– اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ «ەرەجەلەرىن» ورىستان وزگە تەكتى، ياعني بۇراتانا اتالاتىن حالىقتار اراسىندا جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋ – جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى. ەل ىشىندە ۇكىمەتتىك مەكتەپكە دەگەن تەرىس كوزقاراس، جاپپاي سەنىمسىزدىك سەزىم وياتادى. سول سەبەپتى وزدەرىڭىز بەلگىلەگەن كوميسسيا بۇل قۇجاتتىڭ كۇشىن جويعىزۋعا قۇرىلتاي اتىنان داۋىس كوتەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
دەلەگاتتار «دۇرىس!» دەپ دۋ ەتە ءتۇستى. قۋاتتاپ قول سوقتى.
زال تىنىشتالا بەرگەندە، سەزد توراعاسى ءاليماردان توپچيباشەۆ جەر-جەردەن وسى ورايدا كەلىپ جاتقان جەدەلحاتتاردان حاباردار ەتتى.
ءبىر تەلەگرامما قازاق ەلى اۋماعىنان – جەتىسۋ مۇسىلماندارىنىڭ كوزى اشىق وكىلدەرىنەن كەلىپتى. ولار اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ 31 ناۋرىزداعى ەرەجەلەرىنە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قارسى شىعىپ جاتقانىن حابارلاي وتىرىپ، ءۇشىنشى مۇسىلماندار سەزىن سول نارازىلىقتى قولداۋعا شاقىرىپتى.
سوسىن ورىنبوردان كەلگەن وكىل ولكەدەگى مۇسىلمانداردىڭ وسى ماسەلەنى قاراعان جينالىسىنىڭ قاۋلىسىمەن تانىستىردى. ولار مينيسترلىك ەرەجەلەرىن قولدانۋعا قارسىلىق ءبىلدىرۋ جايىندا شەشىم قابىلداپتى. ال مەنىڭ كوكشەتاۋ مەدرەسەسىندەگى ۇستازىم شايماردەن قوسشىعۇلوۆ ارقادا ورىن الىپ جاتقان جاعدايدى باياندادى. وقىتۋ-ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ باستىقتارى پوليتسيا ارقىلى مولدالاردان قولحات الۋدا ەكەن، ءمانىسى – مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەرگە مىندەتتى تۇردە ورىس ءتىلىن وقىتاتىن مۇعالىمدەردى قابىلداپ، جۇمىس ىستەتۋ.
وسىنداي جاعدايدا قۇرىلتايعا ەرەجە جايىندا ءۇنسىز قالۋعا بولا ما؟ ارينە، جوق. سەزد اتىنان اعارتۋ ءمينيسترى مىرزاعا تەلەگرامما جىبەرىلدى. كوميسسيانىڭ 1906 جىلعى 31 مارت ەرەجەسىنىڭ كۇشىن جويۋدى سەزد اتىنان سۇراۋ جونىندەگى ۇسىنىسى قابىل الىندى. قاۋلى ۇكىمەتكە جولداندى.
الايدا ولارى، مىنە، سەگىزىنشى اي، جاۋاپسىز قالدى. الدە مىنا زاڭ جوباسىندا ەسكەرىلەر مە ەكەن؟ اعارتۋ ءمينيسترى وزگەردى عوي، بالكىم، باسقاشا كوزقاراس بوي كورسەتەر؟ كۇتەيىك، كورەيىك...
بەيبىت قويشىباەۆ
Abai.kz
