ىقىلاس وجايۇلى. ابايدى تاني الدىق پا؟
اباي «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن»، «باقاس»، «باقتالاس» دەپ سىناعانمەن، جاۋسىڭ دەپ ءبىر-بىرىنە جانىستىرعان ەمەس. كەرىسىنشە، «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەيدى. بۇل جەردەگى بار قۇپيا الگى قۇلدىق سانادا جاتىر. سونىڭ كەسىرىنەن كەرەك-جاراعىمىزدى ابايدىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ، اياقتالماعان ويدى بەلىنەن ءۇزىپ الىپ، «ۇلتتىق ۇران» جاساپ وتىرعانىمىزدا.
اباي «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن»، «باقاس»، «باقتالاس» دەپ سىناعانمەن، جاۋسىڭ دەپ ءبىر-بىرىنە جانىستىرعان ەمەس. كەرىسىنشە، «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەيدى. بۇل جەردەگى بار قۇپيا الگى قۇلدىق سانادا جاتىر. سونىڭ كەسىرىنەن كەرەك-جاراعىمىزدى ابايدىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ، اياقتالماعان ويدى بەلىنەن ءۇزىپ الىپ، «ۇلتتىق ۇران» جاساپ وتىرعانىمىزدا.
باز بىرەۋلەر: «ابايدى بىلەمىن، وقىعانمىن»، - دەيدى. سولاردىڭ «بىلەمىن» دەگەنى حاكىمنىڭ جاي ەسىمى عانا. ياكي بولماسا، مەكتەپتە جاتتاعان بىرنەشە ولەڭىنە بولا نەمەسە اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىعانى ءۇشىن ابايدى تۇپ-تۇقيانىنا دەيىن قوپارىپ تاستاعانمىن دەپ ويلايدى. «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى»، «سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپاندى» ءبىلۋىمىز ابايدى بىلگەن بوپ سانالمايدى. قىسقاسى، ابايدى قۇر جاتتاۋ (سول ارقىلى جۇلدەگەر بولۋ) انىق ابايدى تەرەڭ مەڭگەرۋىمىزدىڭ تياناعى ەمەس. وكىنىشكە قاراي، ءبىز بىلەتىن اباي وكشەسى قاناپ، ورەسى تارىلعان، دالىرەك ايتار بولساق، دارەتسىز قولداردىڭ مايلىعى مەن سۋلىعىنا ۇشىراپ، ءار زامانانىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان «ايانىشتى» اباي. ارينە، ول ءۇشىن ابايدىڭ ەش جازىعى جوق. ءبىزدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن انىق ابايدى اشا الماي كەلە جاتقانىمىزدىڭ مىناداي كىلتيپاندارى بار. ءبىرىنشىسى، حاكىم ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر ىزگە تۇسپەگەن تەكستولوگياسى بولسا، ەكىنشىسى دىنسىزدىگىمىز. ابايدىڭ «التىن ساندىق كەۋدەسىنىڭ كىلتى» تەك قانا ءدىن. ءدىندى (اللانىڭ اقيقات عىلىمىن) بىلمەگەن ادامدى اباي ماڭىنا دا جولاتپايدى. اباي ول ادام ءۇشىن اشىلماس قاقپا، تاسكەرەڭ تۇنەك. سەبەبى، اباي ءسوزى - قۇران مەن ءحاديستىڭ سينتەزى، وسى قوس قۇندىلىقتىڭ ولەڭ بوپ سويلەگەن فورماسى. وسىنى ء(دىندى) بىلگەندە عانا اباي ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ ستيحياسىنا اينالادى.
امالىڭىز بار ما، ىلكىدەگى يمانسىز قوعام يماندى ابايدى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سوم كىرپىشىنەن قالانعان سۋىق «قورشاۋىنا» قامادى. ول قورشاۋدىڭ اتى «قۇلدىق سحەماتيزم» بولاتىن. مىنە، انىق ابايدىڭ تۇمسا قۇپياسىنىڭ تولىققاندى سويلەمەۋىنە قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان فاكتورلار وسى عانا.
تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى قوعامدىق فورماتسيا ابايدى ءدال ءوزى سەكىلدى ءدىنسىز، ماتەرياليست، ءيسى قازاقتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن، ورىس دەسە قوڭ ەتىن ويىپ بەرەتىن، اسىرە ينتەرناتسيوناليست رەتىندە كورسەتىپ باقتى. ابايدى ءدىنسىز ەتىپ كورسەتۋگە مىنا ءبىر دەرەك تە جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن، ءبىز مەكتەپ تابالدىرىعىندا حاكىمنىڭ «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم....»، «ەكى كەمە قۇيرىعىن ۇستا، جەتسىن بۇيرىعىڭ» دەگەن ويىن «اباي باتىس پەن شىعىستىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن وتە جاقسى بىلگەن» دەپ وقىپ كەلدىك. اقىننىڭ «ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» فيلوسوفياسى ءفاني مەن باقي توقايلاستىعى ەكەندىگىن، ونىڭ شىعىس پەن باتىسقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىندىعىن كەيىنىرەك بىلدىك. وسىنداي سۇرقيا ويلارعا جادىگويلەنگەن سۋىق قولدار ابايدىڭ اقيقات ويىن بۇرمالاپ، نەبىر كەلتە پايىمدار مەن تەرىس تۇسىنىكتەمەلەر جاسادى. مەكتەپتى اتالمىش يدەيانىڭ نەگىزگى سىناق الاڭىنا اينالدىردى. بۇل ينەرتسيا ءبىزدىڭ الپىس ەكى تامىرىمىزدى قۋالاي اعىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ميسسياسىن اتقارىپ كەلە جاتىر دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز.
نەگە دەيسىز عوي...
سەبەبى، ابايمەن قازاقتى ماقتاۋعا دا، داتتاۋعا دا بولادى. ويتكەنى ول قازاقتىڭ اقيقاتقا باستاۋشى رۋحاني قاراشىعى. عازيز دوسى، ءادىل سىنشىسى. قازاق ءۇشىن اباي ءسوزىنىڭ اللا بۇيرىعىنداي قابىلداناتىنى دا سوندىقتان. مۇنى جاقسى بىلەتىندەر قۇلدىقتان قۇتىلماۋعا قۇنانباي بالاسىن تاعى دا تىرپ ەتكىزبەس تياناق ەتتى. باياعى سول ەسكى اۋرۋدىڭ سيمپتومىنىڭ سالدارىنان. سونىڭ كەسىرىنەن «ورىسسىز كۇنىمىز قاراڭ، دۇنيەنىڭ كىلتى ورىستىڭ عىلىمىندا... الگى «قازاقتىڭ جاۋى قازاق» دەپ اباي اتامىز قالايشا ءبىلىپ ايتقان دەسەڭىزشى» سەكىلدى سوزدەر بۇگىنگى بيلىكتىڭ ەڭ سۇيىكتى سوزىنە، ولار جاساپ وتىرعان يدەولوگيانىڭ نەگىزگى يممۋنيتەتىنە اينالدى. ساناسىنا شىرە سالىنىپ، بەيوپا ساياساتتىڭ بەيشارا كەيىپكەرىنە اينالعان ۇلتتى وسىنداي قاسكوي سوزدەرمەن تاعى دا توبەسىنەن ۇرىپ، توپەشتەۋ تيىلار ەمەس. مىنە، ازاتتىققا جەتىپ، ابايدى تانىعانداعى سيقىمىز.
ال انىعىندا اباي وسى سوزدەردى ايتتى ما ءوزى؟
ايتسا، قالاي ايتتى ەكەن، ونىمەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق.
«...اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارىزدانا جالىنبايدى. ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىستىڭ عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەتۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك. قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك...» (جيىرما بەسىنشى قارا ءسوزى).
كورىپ وتىرعانىمىزداي، اباي «ورىسشا ۇيرەن» دەيدى. ۇيرەنگەندە ءدىلىڭ مەن ءتىلىڭدى ۇمىتىپ دەلقۇلى بول دەمەيدى. «قازاققا كۇزەتشى بول، ەل بولىپ، حالىق اتانۋدىڭ قامىن جە» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، ابايدىڭ «وسى وقىعاندارى» قازاقتى كۇزەتەتىن قورعاۋشى ەمەس، قورلاۋشى بولىپ، كۇللى قۇندىلىقتارىمىزدى تابانعا تاپتاپ، تالاق ەتكەن ناعىز مارگينالدارعا اينالدى. «اباي ايتىپتى-مىس» دەپ جۇرگەن جادىگوي ءسوزدىڭ تاعى بىرىنە توقتالا كەتەيىك.
«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قوسقان اتى الدىندا كەلسە، تۇسىرگەن بالۋانى جىقسا، سالعان قۇسى السا، قوسقان ءيتى وزگەدەن وزىپ بارىپ ۇستاسا، ەسى شىعىپ ءبىر قۋانادى. بىلمەيمىن، سودان ارتىق قۋانىشى بار ما ەكەن؟ ءاي، جوق تا شىعار. وسى قۋانىش ءبارى دە قازاق قارىنداستىڭ ورتاسىندا ءبىر حايۋاننىڭ ونەرىنىڭ ارتىلعانىنا، يا ءبىر بوتەن ادامنىڭ جىققانىنا ماقتانارلىق نە ورنى بار؟ ول وزعان، العان، جىققان ءوزى ەمەس، ياكي بالاسى ەمەس. مۇنىڭ ءبارى - قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق، بيتتەي نارسەنى ءبىر ۇلكەن ءىس قىلعان كىسىدەي قۋانعان بولىپ، انا وزگەلەردى ىزالاندىرسام ەكەن دەمەك. بىرەۋدى ىزالاندىرماق - شاريعاتتا حارام، شارۋاعا زالال، اقىلعا تەرىس. ...جۇيرىك ات - كەيدە ول ەلدە، كەيدە بۇل ەلدە بولاتۇعىن نارسە، قىران قۇس تا، جۇيرىك يت تە - كەيدە ونىڭ قولىنا، كەيدە مۇنىڭ قولىنا تۇسەتۇعىن نارسە. كۇشتى جىگىت تە ۇنەمى ءبىر ەلدەن شىعا ما؟ كەيدە انا ەلدەن، كەيدە مىنا ەلدەن شىعادى. مۇنىڭ ءبارىن ادام ءوز ونەرىمەنەن جاساعان جوق. ءبىر وزعان، ءبىر جىققان ۇنەمى وزىپ، ۇنەمى جىعىپ جۇرمەيدى. سونىڭ ءبارىن دە بىلە تۇرا، جەرگە كىرگەندەي بولىپ، يا ءبىر ارامدىعى، جاماندىعى شىققانداي، نەسىنە ۇيالىپ، قورلانادى ەكەن؟..» (جيىرما التىنشى قارا ءسوزى).
ءبىز بۇل لەپەستەن قازاقتى قازاققا قارسى قويۋدىڭ ەش سىڭايىن اڭداي المادىق. تەك «ءبىر حايۋاننىڭ ونەرىنىڭ ارتىلعانىنا بولا» سونشا كۇيىنىپ، سونشا قۋانعان ادامدار مىنەزىنە كەيىگەن كەمەڭگەردى كورەمىز. قايتالاپ ايتامىز، بۇل جەردە ءسوز - قازاقتى قازاققا جاۋىقتىرۋ ەمەس، قازاقتىڭ بويىنداعى جامان، جارامسىز مىنەز جايلى. تۇسىنەر ادام بولسا، ەمەۋرىنى بولەك، ەكى باسقا وي ايتىلىپ تۇر. راس، اباي «قازاقتاڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن»، «باقاس»، «باقتالاس» دەپ سىناعانمەن، جاۋسىڭ دەپ ءبىر-بىرىنە جانىستىرعان ەمەس. كەرىسىنشە، «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەيدى. بۇل جەردەگى بار قۇپيا الگى قۇلدىق سانادا جاتىر. سونىڭ كەسىرىنەن كەرەك-جاراعىمىزدى ابايدىڭ اۋىزىمەن ايتقىزىپ، اياقتالماعان ويدى بەلىنەن ءۇزىپ الىپ، «ۇلتتىق ۇران» جاساپ وتىرعانىمىزدا. اگاراكي، قازاق قازاققا جاۋ بولعاندا، ونىڭ ون ەكى مىڭ ءانى، التى مىڭ كۇيى، مىناداي فەنومەن دۇنيەتانىمى بولماس ەدى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇنگە جەتپەي-اق، ەتنيكالىق ۇيتقىسى الدەقاشان قوجىراپ، ەسىمى ۇمىتىلعان ۇلىسقا اينالار ەدى. ارادا اتتاي ەكى عاسىر وتسە دە، ۇلتسىزدار مەن تەكسىزدەردىڭ قورعانار قۇرالىنا اينالىپ قور بولعان قايران قارا شالىم، عازيز قاراشىعىم-اي دەسەڭشى...
ءبىز وسى ورايدا ويى بۇرمالانىپ، ەملەسى ء(ارىبى) وزگەرتىلگەن كەمەڭگەر ولەڭدەرى جايىندا بىرەر ءسوز شىعىنداپ كورمەكپىز.
اباي تەكستولوگياسى دەگەندە ءبىزدىڭ ەسىمىزگە ەڭ العاش بولىپ م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى تىكەلەي باس بولىپ 1957 جىلى جارىققا شىعارعان اكادەميالىق ەكى تومى ورالادى.
الدى 1957 جىلى، اياعى 2005 جىلى تەكستولوگيالىق زەرتتەۋدەن وتكەن اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋىزدىقتالماي كەلە جاتقان مىناداي اعاتتىقتار بار. ماسەلەن، مۇرسەيىت قولجازباسىنىڭ نەگىزىندە دايارلانىپ 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلعان ابايدىڭ العاشقى جيناعىنداعى «قىس» ولەڭىنىڭ ءۇشىنشى شۋماعى بۇگىنگى كىتاپتاردىڭ بارلىعىندا ءبۇي دەپ بەرىلىپ كەلەدى:
بۇلتتاي قاسى جاۋىپ ەكى كوزىن،
باسىن سىلىكسە، قار جاۋىپ مازاڭدى الدى.
بورانداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا،
التى قانات اق وردا ءۇي شايقالدى.
ولەڭنىڭ باستان-اياق تەڭەۋدەن تۇراتىندىعىن ەسكەرسەك، وسى ءۇشىنشى شۋماقتىڭ ءۇشىنشى جولى «بورانداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا» ەمەس، «بۋراداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا» بولعانى دۇرىس. سەبەبى، «بۇرق-سارق» ءسوزىنىڭ ءوزى بوراننىڭ مىنەزى ءھام ءسينونيمى. قاراپايىم عانا ايتساق، جوعارىداعى شۋماق قىس بولادى، قىستا بوران بولادى دەگەن سەكىلدى قابىلدانادى ەكەن. 1939, 1977 جىلعى جيناقتاردا «بۋراداي» بولىپ باسىلعان بۇل ءسوزدىڭ ودان كەيىنگى شىققان ەڭبەكتەردە «بورانداي» بولىپ بۇرمالانۋىنىڭ سىرىن تۇسىنە المادىق. ونى نە سەبەپتەن وزگەرتكەنى جايىندا ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن.
ەندى «قىستان» «قاراشاعا...» قاراي ويىسايىق. «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي» ولەڭىنىڭ:
«....توڭعان ءيىن جىلىتىپ، تونىن يلەپ،
شەكپەن تىگەر قاتىنى بۇرسەڭ قاعىپ...»، - دەپ بەرىلىپ جۇرگەن ەكىنشى شۋماعىنىڭ ءۇشىنشى جولى كۇدىككە جوسىن ۇيالاتادى. ي - جانسىز زات. سوندىقتان ول «توڭبايدى»، توڭ بولىپ قاتىپ قالادى. مۇرسەيىت قولجازباسىندا بۇل تىركەس «مۇزداعان» بولىپ بەرىلگەن ەكەن. بىزدىڭشە، وسى ءسوزدىڭ «توڭ» دەگەن تۇبىرىنە بىرەۋلەر «عان» دەگەن جۇرناق جالعاپ بۇلدىرگەن سەكىلدى. دۇرىسى «توڭ». قازاقتا: «توڭ ءجىبىدى»، -دەيدى. بۇرمالاۋدىڭ ناتيجەسىندە «توڭعان» دەگەن ءسوز پايدا بولعاندىقتان، «ءجىبىتىپ» تىركەسى دە ءتىل زاڭدىلىعىنا قاراي «جىلىتىپ» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن. ولاي بولسا بۇل جولداردى:
«....توڭ ءيىن ءجىبىتىپ، تونىن يلەپ،
شەكپەن تىگەر قاتىنى بۇرسەڭ قاعىپ...»، - دەپ تۇزەپ وقىساق، قيسىنعا كەلىڭكىرەيتىن ءتارىزدى. اباي تەكستولوگياسىن زەردەلەگەندە العا باسا الماۋىمىزعا تاعى ءبىر سەبەپ، مۇرسەيىت قولجازباسىن (وزگە دە ۆەرسيالاردى ايعاققا الماي) قۇران سوزىندەي قابىلداۋىمىز. ءسوز جوق، بىكىۇلىنىڭ جازباسى ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس التىن قازىنا. ايتسە دە، ول جازعان كەي سوزدەر «تىلگە جەڭىل»، «جۇرەككە جىلى»، اقىلعا تومپاق ەمەس پە، وسىنى ەسكەرە بەرمەيمىز.
اقىننىڭ ايتپاق ويىنىڭ كۇلبىلتەلەنىپ، ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراعان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى
مىناۋ:
...شىراقتار، ىنتالارىڭ «مەنىكىندە»،
ءتان قۇمارىن ىزدەيسىڭ كۇنى-تۇندە،
ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحاببات پەن -
ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە.
ابايدى زەرتتەۋشىلەر ءتورتىنشى جولعا «ءۇي» دەپ ۇكىم شىعارعاندا مەنمۇندالاپ تۇرعان مىنا ءبىر اقيقاتتى نەلىكتەن اڭعارمادى ەكەن.
...ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەندە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.
وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،
يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.
ويلان داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،
باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل.
بۇل جەردە ءۇش نارسەنى (اللانى، ادامزاتتى، ادىلەتتى) ءسۇيۋ ادامنىڭ «يماني گۇلى» دەپ اشىق ايتىلىپ تۇر. ولاي بولسا، جوعارىداعى «ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە» دەگەن ولەڭ جولىنىڭ «ءۇش جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە» بولىپ وقىلارىنا ەشقانداي ءشۇبا بولماۋى ءتيىس.
ءبىزدىڭ «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى...» دەپ باستالعان ولەڭ شۋماعىنداعى «اللانى»، «جانە حاق جولى » دەگەن سوزدەردى قارامەن بەرۋىمىزدىڭ مىناداي سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن «اللا» ءسوزى باس ارىپپەن جازىلعانى دۇرىس. سەبەبى، ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعانى «بىرەر ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» ەڭبەگى عانا ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، «اللا» دەپ كىشى ارىپپەن بەرىلگەن بارلىق سوزدەر ابايدىڭ ەمەس، وزگە ادامداردىڭ كوشىرمەسى. ءتىپتى اباي كىشى ارىپپەن جازدى دەگەننىڭ وزىندە دە ادامدى جاراتىپ، ونىڭ الپىس ەكى تامىرىنىڭ اعىسىن بىلگەن اللاھ تاعالا نەلىكتەن كىشى ارىپپەن جازىلۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، «جانە حاق جولى...» دەگەن ءسوزدىڭ كانوندىق نۇسقاسىن قايىم مۇحامەدحانوۆ «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جايىندا» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ماسەلە وسى بەسىنشى شۋماقتىڭ ءتورتىنشى جولىنداعى قاتەلىكتە. وسى سوڭعى جولعا ۇڭىلە قاراساق، ماعىنا-مازمۇن جاعىنان دا، ولەڭدىك قيسىن جاعىنان دا ويسىراپ جاتىر. اباي سوزىنە بوتەن ءسوز ارالاسىپ، ءبۇلدىرىپ تۇر. ءبىز ولەڭ شۋماعىن بىلايشا وقىساق;
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەندە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى...
...ولەڭنىڭ ءتورتىنشى جولىن وسىلاي تۇزەپ وقىساق، ابايدىڭ وزىندىك تۇپنۇسقاسى قالپىنا كەلەدى دەپ سەنەمىز».
ءبىز دە ولەڭ شۋماعىنىڭ ەڭ دۇرىسى وسى نۇسقا دەپ قابىلدايمىز.
سول سەكىلدى «سەگىز اياقتاعى»:
ءبىر كىسى مىڭعا،
ءجون كىسى سۇمعا،
ءالى جەتەر زامان جوق.
قادىرلى باسىم،
قايراتتى جاسىم
ايعايمەن كەتتى، امال جوق....
بەزبەنگە سالىپ باعامدار بولساق، بۇل جەردەگى «كەتتى» ءسوزىنىڭ «ءوتتى» بولىپ جازىلعانى ءجون. جاستىڭ يا بولماسا ءومىردىڭ ءوتۋىن «كەتتى» دەپ قاراستىرۋ ءسوز تابيعاتىنا بالەندەي كەلىڭكىرەمەيتىن ءتارىزدى.
مىنا ءبىر شۋماق ىلگەرىدەگى 1909, 1933 جىلعى جيناقتاردا دۇرىس باسىلعان بولسا، ودان كەيىنگى جيناقتاردىڭ بارىندە تومەندەگىدەي بۇرمالانعان ەكەن:
... ءجوندى، ءجونسىز،
ءسوز تەڭەۋسىز،
باس پەن اياق ءبىر قيساپ،
ۇرىسسا ورىس،
ەلگە بولىس،
ۇيدەن ۇرگەن يتكە ۇساپ.
تۇراعۇل ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە بۇل جايىندا مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «باي سەيىلدى» دەگەن ولەڭدى ەل بيلەگەن بولىستارعا نارازىپ ايتقان، «ۇرىسسا ورىس، ەلگە بولىس ۇيدەن ۇرعان يتكە ۇقساپ» دەگەنى ۇيدەن تاياق جەپ شىققان يت تىستاعى جاي يتپەن الىسا كەتەتىن ادەتى بولادى. ۇيدەگى كىسىگە ەشتەمە ەتە الماي، اشۋىن تىستاعى يتتەن الىپ، ۋەزنويدان سوگىس ەستىگەن بولىسقا، سول يت سەكىلدى ويازعا ەشتەمە ەتە الماي، تىستاعى جاي اداممەن ۇرىسادى دەگەنى». مىنە، تۇراعۇل ەستەلىگىندەگى اتالعان شىندىقتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز قالپىنا كەلمەي جۇرگەنى تىپتەن وكىنىشتى-اق.
اباي سوزدەرىنىڭ بۇرمالانۋىنا «ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەندەردىڭ» ەڭ ۇلكەنى انشىلەر قاۋىمى. «سەگىز اياق»، «بويى بۇلعاڭ»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «تاتيانانىڭ ءانى» تاعى باسقالارى ساۋاتسىز انشىلەردىڭ كەسىرىنەن ابدەن ءبۇلىنىپ ءبىتتى. ماسەلەن:
كوزىمنىڭ قاراسى،
كوڭىلىمنىڭ ساناسى.
بىتپەيدى ىشىمدە،
عاشىقتىڭ جاراسى...
دەگەن شۋماق انشىلەردىڭ اۋىزىمەن ءبۇي دەپ ايتىلىپ ءجۇر.
كوزىمنىڭ قاراسى،
كوڭىلىمنىڭ ساناسى.
بىتپەيدى-اۋ ىشتەگى،
عاشىقتىڭ جاراسى.
بىزدىڭشە، ەكەۋىنىڭ دە كەي سوزدەرىندە كەمشىلىكتەر بار. بۇل جەردە عاشىقتىق دەرتىنىڭ بىتپەگەن جاراسى جايىندا ايتىلىپ تۇر. اتام قازاق ادام دەنەسىندەگى جارانى ءبىتتى نەمەسە بىتپەپتى دەيدى. ولاي بولسا، بۇل ولەڭنىڭ:
كوزىمنىڭ قاراسى،
كوڭىلىمنىڭ ساناسى.
بىتپەدى ىشىمدە
عاشىقتىق جاراسى، - بولعانى دۇرىس. وسى سەكىلدى وزگەرگەن ولەڭنىڭ تاعى ءبىرى «ايتتىم سالەم، قالام قاس» ءانى.
ايتتىم سالەم قالام قاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس.
ساعىنعاننان ء(بىر) سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزگە ىستىق جاس.
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار - ارتىلماس.
ءبىر وزىڭنەن باسقاعا، (باسقا جانعا)
ىنتىقتىعىم ايتىلماس.
اسىل ادام اينىماس،
ءبىر بەتىنەن قايىرىلماس.
كورمەسەم دە، كورسەم دە، (كورسەم داعى)
كوڭىلىم سەنەن ايىرىلماس.
ولەڭدەگى قارامەن بەرىلگەندەر ابايدىڭ ءتول تۋىندىسىنا ەش قاتىسى جوق، سىرتتان تاڭىلعان سولاقاي سوزدەر.
ءانشى تەك ورىنداۋشى عانا ەمەس، سول ءاننىڭ ناسيحاتشىسى ءارى تاعدىرىنا جاۋاپتى ادام. ول قالاي ايتسا، ودان كەيىنگىلەر دە ءدال سولاي ايتادى. ءان كوريفەيلەرى ءا.قاشاۋباەۆ، ق.بايجانوۆ، م.ەرجانوۆ، ج.ەلەبەكوۆ، ع.قۇرمانعاليەۆ، د.راقىشەۆ، م.ەشەكەەۆتەردىڭ جاڭىلىس ايتقان كەي سوزدەرىن ودان كەيىنگى ورىنداۋشىلار سول قالپىندا ەش تۇزەتپەستەن ايتىپ كەلەدى.
(ول ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ بولعاندىقتان، بۇل جەردە وعان توقتالا المايمىز). ويىمىزعا قوزعاۋ سالعان عازالدىڭ تاعى ءبىرى «ءابدىراحمان ولگەندە» دەگەن ولەڭ.
ارعى اتاسى قاجى ەدى،
بەيىشتەن تاتقان ءشارباتتى.
جارىقتىقتىڭ ونەرى
ايتۋعا ءتىلدى تەربەتتى...
وسى ولەڭگە ءارحام كاكىتايۇلى: «بەيىستەن تاتقان» دەپ قاتە باسىلىپ كەتكەن. دۇرىسى «بەيىستەن تاتقاي ءشارباتتى» بولادى. اباي اكەسىن بەيىستەن تاتقان ءشارباتتى، ياعني «بەيىسكە (جۇماققا) كىرگەن» دەپ كەسىپ ايتپايدى، بەيىستەن ءشاربات تاتسا ەكەن، ياعني ورىنى جۇماقتا بولسا ەكەن دەگەن تىلەگىن ايتادى..»، - دەپ تۇسىندىرمە بەرەدى. ءسوز جوق، ءبىز دە ءارحام ەسكەرتپەسىن وتە دۇرىس دەپ ويلايمىز.
تۇلا بويىڭ ۇيات - ار ەدىڭ،
ەسكەرىپ ىستەپ ويلاعان.
تاۋەكەلگە نار ەدىڭ،
تالاپپەن تەرەڭ بويلاعان.
ولەڭنىڭ العاشقى جولىن «تۇل بويىڭ ۇيات - ار ەدى...» دەسەك، ايتپاق ويى مەن ىرعاعى ءبىر ىڭعايعا كەلەتىن سەكىلدى.
وزگەگە ەشبىر دۇنيەدەن،
ەركىمەن تيمەس بۇل جۇرەك.
ازەلدە تاعدىر يەدەن،
قوجام - سەنسىڭ، نە كەرەك.
نەمەسە: ازەلدە ءتاڭىرىم سورلى ەتتى،
ارسىز ەلمەن اۋرە ەتتى.
جالعىز ۇيدە كۇڭىرەنتتى،
تاعدىرعا بىلدىك كونگەندى...
حاكىمنىڭ: «دۋمان ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق»، «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز اقىل زەرەك»، تاعى دا وزگە ولەڭدەرىن ەسكەرەر بولساق، «ازەلدە» ءسوزىنىڭ «اۋەلدە» بولىپ جازىلعانى ءجون.
ورفوگرافيالىق ەملەسى قاتە بەرىلگەن ءسوزدىڭ ءبىرى «بۇل ماحۇرىم قالماعىما كىم جازالى» دەگەن ولەڭ جولى. عازالدىڭ: «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم...» دەپ ءوز-وزىنە وكىنۋىمەن باستالعانىنا قاراعاندا، بۇل جولدىڭ «بۇل ماحۇرىم قالماعىما...» ەمەس، «قالعانىما كىم جازالى» بولىپ وقىلعانى ابزال. ال تومەندەگى شۋماق بۇگىنگى كىتاپتاردىڭ بارلىعىندا ءبۇي دەپ باسىلىپ ءجۇر;
كۇشىك يت ءبورى الا ما جابىلسا دا؟
ءتاڭىرى ساقتار، تابانداپ تاپ ۇرسا دا.
ارسىز ادام ارساڭداپ ارسىلدايدى،
ءار جەردە-اق كەرەگەگە تاڭىلسا دا.
ابايدىڭ بۇل جەردەگى ايتپاعى «كۇشىك يتتەر» ءبورىنى جابىلسا دا جەڭە المايدى دەگەن وي ما دەسەك، «كۇشىك يت» ءوزى عانا ايتىلىپ تۇر. سويتسەك، ونىڭ قۇپياسى مىنادا سەكىلدى. تۇراعۇل ءوز ەستەلىگىندە بۇل شۋماقتى;
كۇشىكتى يت ءبورى الا ما جابىلسا دا؟
ءتاڭىرى ساقتار، تابانداپ تاپ ۇرسا دا.
ارسىز ادام ارساڭداپ ارسىلدايدى،
ءار جەردە كەرەگەگە تاڭىلسا دا...
دەپ كەلتىرگەن. تۇراعۇل نۇسقاسى بۇداي كەيىنگى ەڭبەكتەردە ەسكەرىلىپ جاتسا، ۇلكەن عانيبەت بولار ەدى. وسىعان ورايلاس تاعى ءبىر كىنارات ابايدىڭ اۋدارما ولەڭىندە ءجۇر. ي.ا.كرىلوۆتان تارجىمالاعان «ەسەك پەن بۇلبۇل» ولەڭىنىڭ ءۇشىنشى شۋماعى:
...ونەرگە سالدى بۇلبۇل سوندا اڭىراتىپ،
شىڭعىرتىپ، شىمىرلاتىپ، سورعالاتىپ...
دەپ بەرىلگەن ەكەن. وسىنداعى ەكىنشى جولدى «شىرقاتىپ، شىمىرلاتىپ، سورعالاتىپ» دەپ وقىساق، بۇل بايلاۋدىڭ تۇيىنشەگى تىپتەن تاماشا تارقالا تۇسەر ەدى.
2006 جىلى (22 - اقپاندا) «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ت. جۇرتبايدىڭ «ابايدى دۇرىس وقىپ ءجۇرمىز بە؟» دەگەن ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. اۆتور وندا اباي ولەڭدەرىنە قاتىستى ناقتى دەرەكتەر مەن بۇلتارتپاس دالەلدەر ۇسىنعان ەكەن. «...زادى كوشىرە-كوشىرە جاتتالىپ كەتكەندىكتەن دە، كەيىن ويشا جازىلعان كەزدە تۇپنۇسقادان اۋىتقىپ، دالسىزدىككە جول بەرگەن سياقتى. مىسالى، اباي اۋىلىنىڭ قارتتارى:
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ، - دەپ اۋىزەكى جاتقا ايتاتىن جولدار جيناقتاردا: «اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭ ەكى جاقتاپ» بولىپ باسىلعان»، - دەپ اباي اۋىلىنىڭ قارتتارىن دەرەككە الادى. اقىلدى اقساقالدار، ءسوز جوق، ابايدى ءبىلىپ وتىر. ءبىز بۇل جەردە نەگىزگى دەرەك كوزىنە ابايدىڭ ءوزىن العا تارتقىمىز كەلەدى. ماسەلەن «اقىل»، «قايرات»، «جۇرەك» ۇعىمدارى ابايدا ەگىزدىڭ سىڭارىنداي بىرىنەن-ءبىرى اجىراماس قوسامجار سوزدەر. ماسەلەن: «قايرات پەن اقىل جول تابار»، «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» نەمەسە «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا». مىنە، وسى دەرەكتەر اتالعان ولەڭنىڭ:
سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
قايراتىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ، - بولىپ تۇزەلىپ جازىلۋىنا نەگىز تارتىپ تۇر. اباي ەڭبەكتەرىندە اراب، پارسى تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوپ كەزدەسەتىنى بەلگىلى. ەڭ وكىنىشتىسى، سولاردىڭ كوبىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇرىس تۇسىنىكتەمە بەرىلمەي كەلەدى. ماسەلەن، 2005 جىلى جارىق كورگەن ەكى تومدىق اكادەميالىق ەڭبەكتە «تاسديح» سوزىنە شىندىق، سەنىم دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن (دۇرىسى، يماندى جۇرەكپەن بەكىتۋ عوي). ءدال وسى تاعدىرلاس وزگەرىسكە ۇشىراعانداردىڭ ءبىرى «زياع» (زايا) ءسوزى. 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە، 1922 جىلى تاشكەنتتە باسىلعان كىتاپتاردا:
جاپىراعى قۋارعان ەسكى ۇمىتپەن،
زيا عىپ ءومىر ءسۇرىپ بوس ءجۇرىپپىن.
جىبىر قاعىپ، كوڭىلدى تىنشىتپايدى
قاشانعى ءوتىپ كەتكەن بۇلدىر كوپ كۇن ...
دەگەن شۋماقتىڭ ەكىنشى جولى ودان كەيىنگى ەڭبەكتەردە: «قيال قىپ ءومىر ءسۇرىپ، بوس ءجۇرىپپىن» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن. 1922 جىلى تاشكەنتتە باسىلعان كىتاپتاعى «زايا» سوزىنە الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى: «زايا (ارابشا) زىياع - بوسقا، بوس كەتۋ، بوس وتكىزۋ، جوعالتۋ» دەپ تۇسىنىك بەرگەن. بۇل قاي جاعىنان بولسىن كوڭىلگە قيسىندى پىكىر. ال ونىڭ نە سەبەپتەن «قيالعا» اينالىپ كەتكەندىگىن ەش تۇسىنە المادىق.
وسىعان قاراپ وتىرىپ-اق، ح. دوسمۇحامەدۇلىنىڭ: «ءبىز مادەنيەتتى جۇرت بولساق، ابايدىڭ ءجۇز بەت ولەڭىنە مىڭ بەت جورۋ (كوممەنتاري) جازىلعان بولار ەدى» دەگەنى اينا قاتەسىز اقيقات ەكەندىگىنە تاعى ءبىر كوزىڭدى جەتكىزەسىڭ.
جورۋ دەگەننەن شىعادى، ءبىز ابايدى ىشىنە قوندىرعان كانىگى «ابايتانۋشى» ەمەسپىز. سوندىقتان انتەك باسقان قادام، جەتپەگەن جەرى بولۋى بەك مۇمكىن. دەي تۇرعانمەن كوزىمىز سەنسە دە، كوڭىلىمىز حوش كورمەگەن كەي ولەڭدەرىنە قاداري-قالىمىزشە قوزعاۋ سالدىق.
ماقالامىزدىڭ باسىندا ابايدى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قاراشىعى دەگەن بولاتىنبىز. قۇنانباي بالاسىن قۇلدىقتان قۇتىلماۋدىڭ قۇرىعى رەتىندە پايدالانۋ (كەي كىتاپتار ونى ميسسيونەر رەتىندە دە كورسەتىپ باعۋدا) الگى «قاراشىققا» جاسالعان قياناتتاردىڭ ەڭ ۇلكەنى دەپ ويلايمىز. ءبىز «ايانىشتى» ابايدان وسىنى اڭعارىپ، وسىنى تۇيسىندىك. ال ارعى جاعىن ايتپاساق تا بولادى. قازاقتى «اباي» دەگەن اقيقات پەن اعارتۋعا باستاۋشى قاراشىعىنان ايىرىپ، سۋ قاراڭعى زاعيپ ەتۋ. دەسەك تە وسى ءبىر جىمىسقى نيەت قازاقتى سۋ قاراڭعى ەتپەسە دە، ونىڭ كوزىنە «كوزىلدىرىك» كيگىزىپ ۇلگەردى. ول رۋحاني قاراشىعىمىزعا تاعىلعان «وزگەنى زور، ءوزىڭدى قور» قازاقتى «كىشى»، ورىستى «ءنان» ەتىپ كورسەتەتىن قۇلدىق كوزىلدىرىگى. امالىڭىز بار ما، بۇگىنگى بيلىك (ساياسات) بىزدەرگە وسى كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنان قاراپ وتىر. باسى اشىق ءبىر اقيقات بار. كوزىلدىرىك وزگەرمەسە، اباي دا وزگەرمەيدى. ول بىزدەر ءۇشىن اشىلماس قاقپا، تاسكەرەڭ تۇنەك كۇيىندە ماڭگىلىك قالا بەرەدى...
«جالىن» جۋرنالى №7. 2010ج.
