دۇنيەدە بايلاردىڭ بايۋ جولدارىنا قاتىستى دەرەكتەر كوپ كەزدەسىپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەدە وتكەن قازاق بايلارىنا قاتىستى ولاردىڭ بايۋ جولدارىنا دەرەكتەر تىم از. وسىناۋ نارىق زامانىندا مۇنداي مالىمەتتەر مەن وقيعالار - قاجەتتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ بايلاردىڭ بارلىعى كۇندەرىن تەك مالدىڭ سوڭىندا وتكىزبەگەن شىعار. اراسىندا زامانداستارىنان ءبىر ەلى جوعارى شىعىپ، بايۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن يگەرگەندەرىدە بار بولار دەگەن نيەتپەن وسى تاقىرىپقا قاتىستى دەرەكتەردى قاراستىردىق.

حالىق جادىندا بايلاردىڭ مىرزالىقتارى كوپ ساقتالىپتى، بىراق بايۋ تاسىلدەرىنە قاتىستى مالىمەتتەر وتە ماردىمسىز. الداعى ۋاقىتتا بۇل تاقىرىپ ىزدەنىستى كوپ قاجەت ەتەدى. سەبەبى، تانىم تاريحى تۇرعىسىنان قىزىقتى دا قاجەتتى تاقىرىپ. قازاق بايلارىنىڭ بايۋ تاسىلدەرىنە قاتىستى بىرنەشە دەرەكتى ۇسىنىپ وتىرمىز.

بىردە قاقۋ ءبىر توپ جىگىتتەرمەن كەلە جاتادى. سوزدەن ءسوز تۋىپ، اڭگىمەدەن اڭگىمە قوزعاپ كەلە جاتقان ساتتە قاقۋ:

• اقىماق ادام - اقىماقتىعىنان كەدەي بولادى، اقىلدى - ادام اقىلدىعىمەن باي بولادى، – دەيدى. سودان ولار توبىلعىسى قالىڭ سايعا ايال جاسايدى. سوندا قاقۋ قاسىنداعى سانقويلاۋ، سەرىلەۋ جىگىتكە:
• مىنا جەردىڭ توبىلعىسى تۇنىپ تۇر ەكەن. وزدەرى قانداي بيىك، كەلىستى-اق ەكەن. قامشى ساپ قىلاسىڭ با، الدە ساباۋ قىلاسىڭ با،ايتەۋىر قاجەت ەتكەن اجەتىڭە جارايدى. سەن تۋرا وسىدان ەرىنبەي بەس ءجۇز توبىلعى كەس. كەلەسى جىلى وسىڭ تۋرا بەس ءجۇز قوي بولادى، – دەيدى. سوندا ول:
• وي، قاقا-اي، قويىڭىزشى! مۇنىڭىز قۇر قيال عوي، – دەپ كۇلەدى.

قورشاي وتىرعان سەرىكتەرى دە قاقۋ ءسوزىنىڭ استارىن ونشا ۇعىڭقىرامايدى. سودان قاقۋ جىگىتتەردى جاۋىپ جىبەرىپ، توبىلعىلاردى ارالاپ، تاڭداپ ءجۇرىپ بەس ءجۇزىن دايىندايدى. قاقۋ اۋىلعا كەلگەن سوڭ الگى توبىلعىلاردى كىرەكەش ( جارمەڭكەلەرگە، قالالارعا بارىپ، ساحاراداعى ەلگە قاجەتتى زاتتاردى الىپ كەلەتىن ادامداردى ايتادى) جىگىتتەرگە بەرىپ، تاشكەنتتەن اينا، تاراق، ءجىپ، تۇيمە، سابىن،ت.ب. ەلگە ءزارۋ زاتتارعا ايىرباستاتادى. سودان ولاردى تامىز ايىنداعى قوزىلارعا ايىرباستاتقان ەكەن.

قاقۋدىڭ وسى ءىسى بۇگىنگە دەيىن ەل اراسىندا اڭىز بولىپ ايتىلادى. پايدانىڭ كوزىن، ساۋدانىڭ ەبىن بىلگەن وسىنداي اسىل جاندار قازاق ساحاراسىندا از بولماعان (دۇيسەنبين پەرنەباي. ۇركەردەي بولىپ كوشكەن جۇرت. -الماتى: جشس «ليتەرا-م»، 2007. – 1024 بەت).

قاقۋ بايدىڭ «اقىماق ادام - اقىماقتىعىنان كەدەي بولادى، اقىلدى ادام - اقىلدىعىمەن باي بولادى» دەگەنى ومىرلىك ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. بۇل ۇستانىمدى بۇگىنگى تاڭداعى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا اتاق-داڭقى شىققان بيزنەسمەندەر دە قولدايدى. ءىستىڭ كوزىن بىلگەن كىسى باستاپقى قاراجاتسىزدا ۇلكەن داۋلەتكە قول جەتكىزە الادى. باستىسى، سونى كورىپ بىلەتىن اقىل مەن قابىلەت. قاقۋ باي ءوزى ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ايداعان جىلقىلى باي بولىپتى. جىلقىسىنىڭ سانى شامامەن ءۇش مىڭنان اسقان دەسەدى.

مىڭجاسار ءبىر كەدەي تۋىسقانىنا ايعىردان شىققان بايتال بەرىپتى دە:

– وسىنى مالدان. ءوسىمدى مالدىڭ تۇقىمى ەدى، – دەيدى.

بىراق الگى تۋىسقانى بايتالدى اتقا ايىرباستاپ جىبەرەدى. وسىنى ەستىگەن مىڭجاسار ونى شاقىرىپ الىپ:

• ساعان مەن ءوسىرىپ مال ەتسىن دەپ بەردىم. ايعىردان شىققان بايتال كەلەسى جىلى ەكەۋ، ودان ارعى جىلى ۇشەۋ بولادى. سودان بارا-بارا ءۇيىرلى جىلقىعا اينالادى. وسىعان دا اقىلىڭ جەتپەدى مە. كەدەي نەگە كەدەي بولادى دەسەم، اقىماقتىعىنان كەدەي بولادى ەكەن عوي، – دەپ رەنجىپتى.
• اياق ىلاۋدىڭ قورلىعى وتكەن سوڭ ىستەگەنىم ەدى، – دەپ مىڭگىرلەيدى تۋىسقانى.
• ءسوزىن بار بولسىن. ىلاۋىڭدى مەنەن ءمىن دە، بايتالدى قايتىپ ال، – دەيدى مىڭجاسار.

ەرتەنىنە الگى تۋىسى بايتالدى قايتىپ الىپتى. وسىدان كەيىن قىدىر دارىپ، ول ەل قاتارىنا قوسىلىپتى. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ءبىتىپتى ( شالقارباەۆ د. ءومىر ءوزى سويلەيدى. بابالار تاعلىمى. ولەڭدەر، تولعاۋلار، شەشەندىك سوزدەر. – الماتى. «رۋح بگ» باسپاسى، 2014. – 384 بەت + 8 قوساربەت.).

ءبىر قاراساق وسى مىسال تەك وتكەن ءداۋىردىڭ ەنشىسىنە ءتان بۇگىننىڭ قاجەتىنە جارامسىز سياقتى كورىنەدى. ەكونوميكا عىلىمىندا اكتيۆ جانە پاسسيۆ دەگەن تۇسىنىكتەر مەن تەرميندەر بار. بۇگىنگىنىڭ ىسكەر ازاماتتارى دا پاسسيۆ جيناما، اكتيۆ جينا دەپ جاتادى. پاسسيۆ وسپەيدى،  ارتپايدى. ال اكتيۆ وسەدى، كوبەيەدى. ونىڭ ەسەلەنۋى ادامعا قوماقتى قارجى الىپ كەلدى. ال مىڭجاسار (كەنەسارى حاننىڭ تۋ ۇستاۋشى باتىرلارنىڭ ءبىرى) باتىر ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «پاسسيۆ جيناما، اكتيۆ جينا» دەپ زامانىنا ساي تىلدە ناسيحات ەتكەنى.

ورازباي اققۇلىۇلى (1837-1921) – توبىقتى ەلىندەگى بۇعىلى بولىسىنىڭ بايى، قاجى.

ورازباي جۇلىنىپ تۋىپ، قولى مول بايلىققا جەتىپ، مالدى ءامىر-قۇدىرەتكە جەتۋ ءۇشىن دە، اتاق-داڭقىن شىعارۋ ءۇشىن دە جۇمساعان. ومىراۋلاپ، ورىپ سويلەيتىن.توبىقتىعا كىرمە، ناشار اتادان تۋسا دا ازۋىن ايعا بىلەگەن. ۇلىقتىق، دانىشپاندىعىن ايتپاعاندا «ەڭكەيسە- ەرتىسى، شالقايسا -شىعىسى بار»، ويدا ورىستى، قىردا قازاقتى ۋىسىندا ۇستاعان اقىل يەسى، باسپەن، بايلىقپەن ورازبايدى ون وراپ الار، تەگىنەن قارا كوك ابايدىڭ ساعىن سىندىرۋعا جاراعان كىسى (يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. -الماتى: «ينفورم-ارنا»،2010, -336 بەت.).

الدىمەن، ءسوزىمىز ورازباي اققۇلىنىڭ بايۋى، مال جيىپ توبىقتى رۋىنىڭ ەڭ مالدىسى بولۋعا قولى جەتۋى تۋرالى بولماق.

ورازبايدان قالاي بايىدىڭىز دەپ سۇراعاندا «ونىڭ نەسىن سۇرايسىندار. اعايىندى بەسەۋمىزدىڭ ورتامىزدا ءوڭى ءبۇتىن ءبىر شاپان بولدى. سونى ەرتەڭگىسىن قايسىمىز بۇرىن تۇرساق، سونىمىز كيىپ كەتۋشى ەدىك» دەپتى.بىردە ورازباي اۋىلى كوشىپ، كوش جۇرەردە ءبىر مالشىسىنان: «جۇرتتا ەشتەنە قالىپ قويعان جوق پا؟» – دەپ سۇراپتى. مالشىسى ەشنارسە قالماعانىن، جۇرت ورنىن ءوزى قاراپ شىققانىن ايتىپتى. سوندا ورازباي الگى مالشىسىن ەرتىپ كەپ، جۇرت ورنىن تەكسەرىپ، قوتاندا قالعان جالعىز تال ساباۋدى العىزىپ، تاقىمىنا قىسىپ ءجۇرىپ كەتىپتى. كەيىن مالشىسى مەيمانقۇل «باي ساباۋدى قايتەر ەكەن دەپ ءجۇردىم. جاڭا جۇرتقا كەلگەن سوڭ، سول ساباۋدان بىزگە ەرىنبەي جالىقپاي ءوز قولىمەن ءتورت قۇرتتاۋىش جاساپ بەرىپ ەدى»، – دەيدى. قۇرتاۋىش دەيتىنىمىز – قويدىڭ قۇرتىن الىپ تاستايتىن اعاش. كۇن سايىن قوي ءورىپ كەتكەن سوڭ، ورازباي قوي ورنىنان قويدىڭ تۇسكەن پۇشپاق، ءتوس جۇندەرىن جيناپ الىپ، قولى بوساسا-اق، ءوز ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا تايتەرى جايعىزىپ، ءتۇتىپ، الگى قالدىق جۇننەن كوگەننىڭ بۇرشاعىنا ەسىپ وتىرادى ەكەن. ورازباي ولگەندە جانازا، ءپىديا ساداقاسىنا دەپ 100 ات جاراتقان. سونىڭ بارىنە بايدىڭ ءوز قولىنان ىستەلگەن كيىز توقىمدى، ءتۇپ-تۇگەل جىپتەن ەسىلىپ جاسالعان ايىل، تارتپا، قۇيىسقان سەكىلدى ەر-تۇرمانىمەن سىيلاعان ( يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. -الماتى: «ينفورم-ارنا»،2010, -336 بەت.).

بۇل ايتىلعان ماتىننەن بايقاعانىمىز،تەگىندە ەڭبەكقور جانە ازعانا نارسەنىدە  بەلگىلى ءبىر كادەگە جۇمساي بىلگەن ادامعا داۋلەت بىتەتىنىن بىلدىرسە كەرەك. «قاتتى جەرگە قاق قالادى، قايراتتى ادامعا مال تۇرادى» دەگەنىڭ ءبىر مىسالى. كۇنىمىزدە قىتاي مەن جاپون حالىقتارىنىڭ بولماشى زاتتاردان ەلدىڭ كادەسىنە جارايتىن دۇنيەلەر جاساپ قانا قويماي، سونى ساتىپ پايدا تاۋىپ جاتقانى ءتۇرلى ۆيدەوروليكتەرتە كورسەتىلىپ، باق بەتتەرىندە  ايتىلىپ جاتادى. تەگىندە ونداي ءىس قىلاتىن قازاقتىڭ مال ۇستاعان بايلارىندا دۇنيەدەگى بولماشى زاتتان ءتاۋىر نارسەلەر جاساعانىن بايقاتادى. ورازباي جاستىق شاعىندا بارىمتاعا، ۇرلىققادا ارالاسقانىن ايتقان دەسەدى. بىراق ىستەگەن ءىسى كەيىن اشىلىپ ەسەلەپ قۇن تولەدىم دەگەن ەكەن. ورازبايدىڭ بايلىعى ۇرلىقتان قۇرالعان دەۋگە تاعى كەلمەس، سەبەبى «دۇنيە قالاي كەلسە سولاي كەتەدى» دەيدى. جوعارىدا ايتىلعانداي تىنىمسىز ەڭبەكقورلىعى مەن از دۇنيەنى باعالاپ ۇلكەيتە بىلگەنىنەن ءبىر كەزدەرى جالعىز شاپاندى باۋىرلارىمەن تالاسا كيىپ جۇرگەن ورازباي، ۋاقىت وتە كەلە توبىقتىنىڭ بەتكە ۇستار بايىنىڭ بىرىنە اينالادى.

بۇگىنگى تاڭداعى ىسكەرلىك ادەبيەتتەردە تاقىر كەدەيلىكتەن تىنباي ەڭبەك ەتىپ مول داۋلەتكە قول جەتكىزگەن تابىستى جاندارعا قاتىستى ءتۇرلى وقيعالاردى باياندالادى. ونداي تابىستى كىسىلەر ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدا دا بار. قاراكوكتىڭ تۇقىمى قۇنانباي اۋلەتىمەن يىق تەڭەستىرگەن ءىرى باي رەتىندە تاريح بەتىندە قالدى. تەك الداعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەلدىڭ داۋلەتتىلەرى جيعان بايلىقتى بىرەۋمەن كۇش سىناستىرۋعا ەمەس، جاقسىلىقتا جارىسۋعا جۇمساسا نۇر ۇستىنە - نۇر بولىپ، كەلەشەك كەلەر ۇرپاققا اڭىز بولار ەدى.

تۇرىسبەك اتاقتى بايانجۇرەك اقتاسىنداعى قالقاباي قىستاۋىندا 1844 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. ماماننىڭ تۇنعىشى ىرىسبەك تانەكە اۋىلىندا كوكپار تارتىسىندا وقىستان اتتان قۇلاپ مەرت بولادى دا، جەسىر قالعان ايەلى ءبيبىش امەڭگەرلىك داستۇرىمەن ءىنىسى تۇرىسبەككە قوسىلادى. ول قاپالداعى تاتار مەكتەبى «ياكوبيدە» وقىپ، قاپال قالاسىنداعى ەڭ ءىرى كوپەسى شاياحمەتتىڭ بالاسى شايمەردەنمەن دوس بولادى.

قاپالدىڭ ىرگەتاسى ۆەرنىيدان بۇرىنىراق 1847 قالانعان ەدى. ونىڭ كوشەلەرى ءتۇزۋ، ۇيلەرى ەڭسەلى، قاراعايدان سالىنىپ، جەر-كەپە لاشىقتارمەن سالىستىرعاندا كوزگە كوركەم، كوڭىلگە توق كورىنەتىن. وزىمەن بىرگە وقىعان شايمەردەننىڭ اكەسى شاياحمەتتىڭ بايۋ جولى ساۋدا ەكەنىن قاپالدا وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق تۇسىنگەن زەرەك تۇرىسبەك كوپ ويلانادى. قاپالداي قالا سالۋ ءۇشىن قارجى، بايلىق كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى.

ءومىر بويى جيعان اكە بايلىعى قاپالداعى ەڭ ءتاۋىر شاياحمەتتىڭ ۇيىندەي عانا جاي سالۋعا ارەڭ جەتەر ەدى. دوسىنىڭ ارمان-جوسپارىن سەزگەن شايمەردەن تۇرسىنبەككە بايلىقتىڭ قاينار كوزى ساۋدانىڭ الىپپەسىن، ونىڭ وتە قۇپيا سىرلارىن، قيىن-قيىن جولدارىن ۇيرەتەدى.

ءسويتىپ تۇرىسبەك ساۋدا-ساتتىق ىسىنە قۇلشىنا كىرىسىپ كەتەدى. ورتا ازيانىڭ نامانگان، تاشكەنت، سامارقان،تاعى دا باسقا قالالارىنا 20-30 مىڭداپ قوي ايداتىپ، وزبەك ساۋداگەرلەرىنە وتكىزەدى. ول جەردەن جىبەك، ءبوز، اينا، تاراق، قۇمعان، ىدىس سياقتى ت.ب قاجەتتى دەگەن بۇيىمداردى اكەلەدى. تالدىقورعان، قاپال، تاسبەكەت، اقسۋ، سارقان، لەپسى ءتارىزدى مەكەندەرگە دۇكەن سالادى. ساۋدانىڭ پايدالى ەكەنىن ماماننىڭ باسقا بالالارى دا ءبىلىپ،بۇل كاسىپپەن شىنداپ ارالاسا باستادى.

1873 جىلى تۇرىسبەك قاجى تانەكۇلى قوجابەكتىڭ ورنىنا اراسان بولىسىنا بولىس بولىپ سايلانادى. داۋلەتى دامىپ، بولىستىق شىلبىردى قولىنا العان تۇرىسبەك، شايمەردەنگە ايتقان جوسپارىن ورىنداۋعا قولايلى ءساتتىڭ كەلگەنىن سەزىپ، ونى ىسكە اسىرۋعا كىرىسەدى. تاۋ ساعاسىنداعى قاتار تۇزەگەن قىستاۋلار مالعا وتە جايلى بولعانىمەن، كۇز جانە قىس بويى باتىستان سوعاتىن اڭىزاق سۋىق جەل مەن ومبى قار، قاقاعان اياز ادام تىرشىلىگىنە جايلى تيمەي، بوراندى كۇندەرى اعايىن-تۋىستارمەن قاتىناس جاساۋى ەدى. سوندىقتان قالقاباي ۇرپاقتارى ەتەكتەن جاڭا قونىس ىزدەيدى. كەشىكپەي ونى دا تابادى.

ولار مالعا دا جانعا دا قولايلى اقسۋ مەن تاسبەكەتتىڭ اراسىندا جەرگىلىكتى حالىق «ەجەن جوتاسى» دەپ اتايتىن كوكوزەكتىڭ قارسىسىنداعى جوتانى تاندايدى دا، جەردىڭ يەسى اقشورا شاپپادان تۇرسىنبەك جەردى ساتىپ الادى. كەشىكپەي قاراعاش مەكەنىڭ سالۋعا كىرىسىپ تە كەتەدى. جەردى تانىپ، ونىڭ بولاشاعىن تەرەڭىرەك بولجاعان مامان بالالارى بۇل جولى دا قاتەلەسپەيدى.

تاڭداعان جەرى قاراسۋ مەن سۇتتىگەن دەگەن وزەندەردىڭ اراسىندا جاتقان جازىق بولعاندىقتان كوكقيا تاۋىنان شىعاتىن ون شاقتى تۇمالاردىن كوزدەرىن اشىپ، قاراسۋ وزەنشەسىنەن تۋرا قاراعاشتىڭ ورتاسىنا توعان تارتىپ، ارىق جۇرگىزەدى. ءسويتىپ سورلانىپ تۇز باسىپ جاتقان ءشول دالانى جەر جاناتىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى.

تۇرىسبەك قاجى سۇتتىگەن دەگەن جەردەن ءوز وتباسىنا قىستاۋ جانە ديىرمەن سالادى.

تۇرعان جەرى – «جىبەك جولىنىڭ» بويىندا بولعاندىقتان قىتاي، قۇلجا، ۇرىمشىگە باراتىن كەرۋەندەر وسى جولمەن وتەدى. تۇرىسبەك وسى جەرگە كەرۋەن سارايىن دا سالادى. ءتۇرلى اسىل زاتتار، جىبەك، تورعىن، شاي، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارمەن قاتار، جيدەك، جەمىستى كەلگەن ساۋداگەرلەردەن ارزانعا ساتىپ الادى دا، ونى قايىرا ساتىپ پايدا كورەدى. مامانداردىڭ اتاعى جەتىسۋعا جايىلادى دا ەلى ونى «بايقاجى اۋىلى» دەپ اتايتىن بولادى. اكەسىنە 12 بولمەلى ءۇي جانە ۇرپاقتارى باس-باسىنا جەكە جايلار، سونداي-اق وزدەرىنىڭ جەكجات-جۇراتتارى مەن قىزمەتشىلەرىنە سالىنعان پاتەرلەر كوبەيىپ قاراعاشتىڭ اتى شىعۋىنا اسەرى تيەدى.

سوندىقتان دا بۇل ءوڭىردىڭ ادامدارى مامان-تۇرىسبەكتىڭ «كوك ۇيلەرى» دەپ اتاعان. ويتكەنى بىركەلكى سالىنعان ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ شاتىرلارى ءبىر ءتۇستى كوك بوياۋمەن بويالعان ەدى ( مامانيا: تاريحي دەرەكتەر، ەستەلىكتەر، ولەڭدەر، قۇجاتتار، پىكىرلەر (قۇراست.: ج.قاليۇلى). – الماتى: اتامۇرا، 1991 – 272 بەت.).

 ***

حح عاسىردىڭ باس شەنىندە مامان ۇرپاقتارىنىڭ ون شاقتىسى جالپى قازاق ەلىندەگى قازاق بايلارىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الدى. بىراق بۇلار ءار تۇلىك مالدىڭ سانىڭ بەلگىلى مولشەردەن اسىرمايتىن. مىسالى، مامان بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بايى ەسەنقۇل قاجى، ونىڭ جىلقىسىنىڭ سانى التى جۇزدەن اسقان ەمەس. قويىنىڭ سانى ون، ون بەس مىڭ شاماسىندا. سيىر مالىن جۇرت قادىرلەمەگەن، ءجۇز قارا شاماسىندا ۇستاعان. ساۋدا كاسىبىمەن شۇعىلدانۋعا قازاق بايلارى ءۇشىن ەڭ پايدالى جانە قولايلىسى قوي بولعان. ول كەزدە حالىق اقشانى كوپ ۇستامايدى. بۇيىم ساتىپ العان حالىق قاجەت بۇيىمدارىن الىپ، قانداي مال بەرەتىنىن، ونىڭ سانىڭ كورسەتىپ، بارماعىن باسىپ جۇرە بەرەتىن. كۇز ايلارىندا ءار بايدىڭ نەسيەشىلەرى بارماق باسىلعان ۇلكەن كىتاپتى قاپشىعىنا سالىپ الىپ، بارماق باسقان ادامداردان نەسيە جينايتىن. حالىقتىڭ ادالدىعى سونشالىقتى بورىشىن سوزگە كەلمەي تولەيتىن. جينالعان قويلار قىستان شىققان سوڭ، كوكەك ايى تۋىسىمەن تاعى دا جارمەڭكەگە اپارىپ ساتىلاتىن. وسىنداي اينالمالى ساۋدا مامان بالالارىنىڭ ءىرى بايلىققا جەتۋىنە جول اشتى (مامانيا: تاريحي دەرەكتەر، ەستەلىكتەر، ولەڭدەر، قۇجاتتار، پىكىرلەر (قۇراست.: ج.قاليۇلى). – الماتى: اتامۇرا، 1991 – 272 بەت.).

مامان ۇرپاقتارى داۋلەتىن ەسەلەۋدى الدارىنا ماقسات ەتكەن تۇستا، تەك بايىعاننىڭ ۇستىنە باي تۇسسەك دەگەن ويدا بولماپتى. داۋلەتتەرىڭ ەسەلەۋ ارقىلى قازاق ەلىن بيىك بەلەستەرگە جەتەلەۋدى ماقسات ەتكەن. مامان قۇتتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ يگى ىستەرى التى الاشقا ءمالىم بولىپ، ەسىمدەرى ەل جادىندا جاقسى جاعىنان ساقتالدى.

قاراجان ۇكىباەۆ (1868-1931) -سەمەي قالاسىنداعى ەت جانە تەرى ونەركاسىبىنىڭ نەگىزىن قالاعان، ءارى ماسكەۋدەن ءبىرىنشى گيلديالى كوپەس قۇجاتىن الىپ، اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن قالتاسى قالىڭ، اسا باي ميلليونەرلەردىڭ ءبىرى. ءوزى بۇرىنعى شىڭعىستاۋ وڭىرىندەگى سارجال ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپتى. اكەسى ۇكىباي اسقان باي ادام بولعان. ونىڭ 11 مىڭ جىلقىسى بولعان.

قاراجان ۇكىباەۆ حح عاسىر باسىندا قوياندى جارمەڭكەسىندە ساۋدا-ساتتىق جاساعان. سول جارمەڭكەدە رەسەيدىڭ «اقشا ساندىعى» بوتوۆ دەيتىن مال ساتىپ جۇرگەن ءىرى كوپەس، ءبىرىنشى گيلديالى ساۋداگەرمەن قاراجان ءبيدىڭ تانىسۋىنىڭ ءساتى تۇسەدى. بوتوۆ «الەكساندر نەۆسكي»اتتىجولاۋشى تاسيتىن پاروحودىن ساتىپ الىپ جولاۋشى تاسۋدا ماردىمدى پايدا تابا الماي جۇرگەن ەكەن.سەمەيدە ق. ۇكىباەۆپەن كەزدەسكەن سوڭ ەت تاسۋ كاسىپكەرلىگىنە اۋىسادى. قاراجاننىڭ ەتى ءومىرى بۇزىلىپ كورمەپتى. سودان سوڭ ول ۇكىباەۆقا قۇپياڭدى اشساڭ، اقشا تولەيمىن دەيدى. قاراجان ەتتى قالاي بۇلدىرمەي ساقتاۋ قۇپياسىن ايتادى. بۇل ءۇشىن بوتوۆ ۇكىباەۆقا 1,5 ملن رۋبل اقشا تولەپتى. سول كەزدەگى باعا بويىنشا ەڭ قىمبات جىلقى 10 رۋبلدەن اسپايتىن ( ەركىن راحمەتۋللين. الاشوردا مەتسەناتى – قاراجان ۇكىباەۆ. //e-history.kz).

قاراجاننىڭ زامانىندا وزىمەن قاتارلاس داۋلەتتى كىسىلەردەن وزىق بولۋىنا وسىنداي ەت ساقتاۋدىڭ تەحنولوگياسىن ءبىلۋى ءبىر سەبەبىن تيگىزگەن بولار. سەبەبى ول كەزدە قازىرگىدەي توڭازىتقىشتىڭ جوق كەزى ەدى. ۇزاق ۋاقىت ەتتىڭ بۇزىلماي بالاۋسا (ورىس. سۆەجي) قالپىندا تۇرۋى ساۋداگەر مەن كوپەس ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

يا، قاراجان جانە باسقا دا بايلار تاريحتا وتكەن. ولاردىڭ اراسىندا ءتورت تۇلىكتەن بولەك باسقا دا كاسىپتىڭ سىرىن يگەرگەن ىسكەر ازاماتتار از كەزدەسپەگەن. بۇل تاقىرىپتا الداعى ۋاقىتتا الىدە ىزدەنىپ،زەرتتەۋ نىسانىن بايىتا تۇسەمىز دەگەن ويدامىز.

رۋسلان احماعانبەتوۆ

Abai.kz