تۇركيادا پارلامەنتتىك بيلىك جۇيەسىنەن پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋگە  بايلانىستى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ جاتىر. تۇرىك حالقى كونستيتۋتسياعا پەرزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىن كۇشەيتەتىن وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەرسە،  تۇركيانىڭ بولاشاعى قانداي بولماق؟  2002 جىلدان بەرى تۇركيانىڭ پرەمەر-مينيستر رەتىندە باسقارعان

ەردوعان ەلدىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىندا جەتكەن جەڭىستەرى مەن جەڭىلىستەرى  دە بارشىلىق. تۇركيا رەسپۋبليكاسى ەردوعان بيلىك باسىنا كەلگەلى ەلەۋلى ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە جەتتى. ونەركاسىپ، تۋريزم، ساۋدا سالاسىندا وسۋلەر بولدى. ءىرى جولدار، كوپىرلەر سالىنىپ، ءىرى قۇرىلىس نىساندارى بوي كوتەردى. ەكسپورتتان بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىس كولەمى ارتقان. حالىقتىڭ ءال- اۋقاتى جاقساردى. ءدىني مەكتەپتەن تۇلەپ ۇشقان ەردوعان حالىققا ءدىني ەركىندىك بەردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وسى وڭ وزگەرىستەر ەردوعاننىڭ حالىق قولداۋىنا يە بولۋىنا سەبەپ بولدى.

ەكونميكالىق قارقىندى دامىعانىمەن سوڭعى جىلدارداعى تۇركيانىڭ تىنىشتىعى بۇزىلا باستادى. تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى بولىپ جاتقان وقيعالار بۇل ەلگە دە ءوز اسەرىن تيگىزىپ كەلە جاتىر. سيرياداعى جانجالدارى، باس ساۋعالاعان بوسقىندار، ەلدەگى كۇرد ماسەلەسى، سىرتقى ەلدەرمەن ساياسي سالقىندىقتار تۇركيانىڭ ساياسي ەسەبىندە كوپ جاڭىلىستىردى.

ەردوعان 2012 جىلى سيريادا كوتەرىلىس باستالعاندا: «بۇيىرتسا اساد بيلىكتەن تايدىرىلىپ، حالىق كوتەلەرىلىسى جاقىن ارادا بىتەدى، شامدا ءاماۋي مەشىتىندە جۇما نامازىن وقىپ، سالاحاددين ايۋبي، ءبىلال حاباشي، يبن ءارابيدىڭ مازارىن زيارات ەتەتىن بولامىز» دەگەن ەدى.

ارادا بەس جىل ءوتتى. سيريالىقتار بيلىكتەن كەتكەن اسادتى، جاقىن ۋاقىتتا بىتە قالعان كوتەرىلىس، ەل ارمانىنداعى ۇكىمەتتى كورمەدى. سيريانىڭ توز-توزى شىقتى. سيريالىقتار دا قازىر تۇسىنە باستادى. تۇركيادا نان جەپ وتىرعاسىن ىشكى ويلارىن ايتا بەرمەيدى، ارابشا بىلسەڭ سۋىرتپاقتاپ سۇراساڭ تۇركيا ۇكىمەتىنە رەنجىشتەرىن ايتىپ ءجۇر.  اسادتىڭ بيلىكتەن كەتۋىن تالاپ ەتىپ وتىرىپ العان ەردوعان، قازىر اسادتىڭ بيلىكتە قالۋىنا دا كونىپ وتىر. ەلدىڭ ويرانى شىعىپ، جارتى ميلليون ادام ءولىپ، ەل بوسىپ كەتتى. قايدا ەردوعاننىڭ اسادتى تاقتان تايدىرتام دەگەنى؟

2015 جىلى رەسەيدىڭ ۇشاعىن اتىپ ءتۇسىردى. ونىسى سيريا جاققا قۇلاپ ءتۇستى. وسى رەتتە ناتو-نىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ رەسەي مەن تۇركيانىڭ اراسىنداعى كوزاراس ماسەلەسى دەپ داۋدان تەرىس بۇرىلدى. تۇرىك باسشىسى ورىستار تاعى بۇزسا تاعى اتام دەپ، ەرتەسى رەسەيدىڭ ۇشاعى ەكەنىن بىلمەدىك دەپ ءبوستى. پۋتينگە ءدوڭ ايبات شەگىپ ەدى، بالەنباي ايدان سوڭ اقىرى كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. تاريحتا تۇرىكتەر ەشكىمنەن كەشىرىم سۇراماعانىن بىلەمىز. باسشىسى دۇرىس ساياسي تاكتيكا جاساي الماي ەلىن ۇياتقا قالدىردى. ورىستىڭ ۇشاعىن تۇرىكتىڭ ۇشاعىمەن ەمەس، اناۋ سول قورعاپ وتىرعان تۇركىمەندەرىڭە مىقتى قارۋ بەرىپ، جاتتىقتىرىپ سولارعا اتقىزىپ تۇسىرتسە رەسەي تۇسىنەتىن ەدى عوي؟!

جاقىندا ەردوعان سيريالىق 3 ميلليون بوسقىنعا تۇركيا ازاماتتىعىن بەرەتىنىن مالىمدەدى. مۇنىسى كونستيتۋتسياعا دا قاراما-قايشى. كەز-كەلگەن ەل بولسىن،  وتىنىش بەرگەن ادامنىڭ وزىنە ازاماتتىقتى وڭاي بەرمەسى بەلگىلى. تىپتەن مۇنشا ادامعا دا. الدە بۇل ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ سيريالىق بوسقىنداردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ قاتە ساياساتىن اقتاپ العىسى كەلگەن كەزەكتى امالى ما؟

جاقىندا مينيستر نۋمان كۋرتۋلمۋش تا سيريانىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسۋىنە اۋەلدەن ءبىزدىڭ دۇرىس ساياسات جۇرگىزبەگەنىمىزدەن بولدى دەپ مويىنداپ وتىر. ەلدەگى بولىپ جاتقان وقيعالار مەن پروبلەمالار دا بارلىعى سيريا ماسەلەسىمەن بايلانىستى دەيدى.

2003 جىلى اقش «يادرولىق قارۋى  بار»  دەپ  يراكقا كىرگەنى ءمالىم. سول كەزدە پرەمەر-مينيستر بولعان  ەردوعان اقش اسكەرىنىڭ يراكتا اسكەري وپەراتسيا جۇرگىزۋى ءۇشىن 62 مىڭ كواليتسيا اسكەرى مەن اسكەري ۇشاقتاردىڭ ينجيرلىك اۋە بازاسىن پايدالانۋىنا رۇقسات بەرۋ قاۋلىسىن ماجىلىستەن وتكىزۋگە تىرىستى. الايدا 533 دەپۋتات قاتىسقان داۋىس بەرۋدە  250 قارسى، 264 ماقۇل، 19 قالىس قالۋ ناتيجەسىندە بۇل قاۋلى قابىلدانباي قالعان-تۇعىن. تۇركيا ءماجىلىسىنىڭ بۇل قاۋلىسى وداقتاسى اقش-تىڭ كوڭىلىن قالدىردى. يراكتاعى اسكەري وپەراتسيالارعا اسكەر مەن اسكەري ۇشاقتارىن ساۋد ارابياسى مەن ءۇندى مۇحيتىندا كەمەلەر ارقىلى تاسىمالداۋىنا ءماجبۇر بولدى.

ەردوعان اقش باستاعان كواليتسيا قۇرامىندا تۇرىك اسكەرىن دە قاتىستىرۋعا ىنتالى بولدى. دەگەنمەن دەپۋتتاتتاردىڭ قارسى داۋىس بەرۋى ناتيجەسىندە تۇركيا بۇل ۇرىستارعا قاتىسپادى. تەك ءوزىنىڭ ينجيرليك اۋە بازاسىن اقش باستاعان كواليتسيا كۇشتەرىنىڭ يراكقا كىرۋ ءۇشىن پايدالانۋىنا رۇقسات بەردى.

اقش اسكەرى كىرگەننەن كەيىن يراكتىڭ توز-توزى شىقتى. كۇندە جارىلىستان ونشاقتى ادام ولەتىن، حالىق كەدەيشىلىككە ءتۇسىپ، بوسقىندار قاتارىن تولتىرۋدا.

حالىق الدىنداعى جيىنداردا – ەي امەريكا، ەي رەسەي، ەي ەۋروپا سەن.... دەپ شىرەنە سويلەيتىن ەردوعاننىڭ ساياسي كورەگەن قادامدار جاساماۋى، وركوكىرەكتىك پەن ساياسي تاياز ديالوگتارى ەلدىڭ سىرتتا دا بەدەلىن ايتارلىقتاي ءتۇسىرىپ جىبەرگەنىنە كۋامىز. 2016 جىلدىڭ جازىندا ەردوعان افريكاداعى ۋگاندا مەملەكەتىنە رەسمي ساپارمەن باردى. ۋگاندا پرەزيدەنتى ءوزى بيىكتەۋ كومكەرىلگەن اعاش تاقتا وتىرىپ، ەردوعانعا قاراپايىم ورىندىق ۇسىنىپ كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇل جايت تۇرىك باسىلىمدارىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.

ەردوعاننىڭ اقش-تا ايگىلى بوكسشى مۇحاممەد ءاليدىڭ جەرلەۋ راسىمىنە بارعاندا دا قۇرمەتسىزدىككە تاپ بولعان. تابىت ۇستىنە ءبىر شۇبەرەك قاعبا ماتاسىن قويدىرۋىنا، ەرتەسى كۇنى جانازا راسىمىندە ءسوز سويلەۋىنە دە رۇقسات بەرىلمەگەن. ال تۇركيانىڭ باس ءمۇفتيى مەحمەت مورمەز دە قۇران باعىشتاي الماي كەرى قايتتى.

تۇركيا بۇرىنعى دەموكراتيالى ەل ەمەس، ساياسي باسقارۋ تۇرعىسىنان پوستسوۆەتتىك ەلدەردىڭ قاتارىنا ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي. ەردوعان باسقاراتىن تۇركيادا بىلتىرعى اسكەري توڭكەرىستەن بەرى ەلدە ساياسي ەركىندىك پەن بيلىككە قارسى سىن-پىكىر ايتۋ قيىنداعان. اسكەري توڭكەرىسكە قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام جۇمىستان شىعارىلدى. عالامتور مەن ءباسپاسوز قۇرالدارى بيلىكتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا. ساياسي سالماقتى كادرلار دا بيلىكتەن شەتتەلدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك ەلدە بۇرىنعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ءتۇرلى قىلمىس سانى مەن الاياقتىق، زورلىق زومبىلىق، جۇمىسسىزدىق كوبەيگەنى بايقالادى.

رەفەرەندۋم قورىتىندىسىنا سايكەس بيلىك ءبىر عانا ادامنىڭ قولىنا كوشەر بولسا تۇركيا ەلى ەندىگى، ەردوعاننىڭ كەزەكتى ساياسي سوقپاق سۇرلەۋ جولدارىمەن جۇرۋىنە تۋرا كەلمەك.

ماعجان كەڭەسۇلى

Abai.kz