ءسىبىريا مەن دالا ولكەسىنەن كەلگەن ءىى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر توبى. وتىرعانداردىڭ سول جاقتان ءبىرىنشىسى – تورعاي وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى احمەت ءبىرىمجانوۆ، ءۇشىنشىسى – اقمولا وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، وڭ جاقتان ەكىنشىسى – سەمەي وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ.

حح عاسىردىڭ باسىنان زاماناۋي وركەنيەتكە ساي ورىستەگەن، بۇگىندە الاش اتىمەن اتالاتىن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا ءدىني قايراتكەرلەر تۇرعان ەدى. ۇزاق ۋاقىت وتارلىق ەزگىدە كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ   ازاتتىقتى اڭساعان جاڭا تۇرپاتتى ساياسي ويى مەن ارەكەتى، شىنىندا، ءدىني-رۋحاني قىزمەتشىلەردىڭ وت تاستاۋىمەن تۇتاندى. قوزعالىس ءدىن ادامدارىنىڭ قارسىلىق ىستەرىنەن باستاۋ الىپ، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن جاڭاشا مازمۇندا دامي باستادى.

بۇل جاڭاشا دامۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى – رەسەي يمپەرياسى ورناتقان وتارلىق ەزگىگە قارسى ارەكەتتەردىڭ  زيالى قاۋىم تاراپىنان كەڭ قولداۋعا يە بولا باستاۋىندا ەدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ءومىرى، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارى جيىرماسىنشى جۇزجىلدىقتىڭ قارساڭى مەن باستالار شاعىندا ءىرى وزگەرىستەرگە ۇشىراعانى ءمالىم. 1861 جىلعى رەفورما بويىنشا ىشكى رەسەيدەگى قۇل يەلەنۋشىلىك – شارۋالاردىڭ باسىبايلىلىعى جويىلعان سوڭ، ەركىندىك العان شارۋالار ىشىنەن قازاق جەرىنە كۇنكورىس قامىمەن كوشىپ كەلۋشىلەر سانى ارتا تۇسكەن. ودان، 1891 جىلعى دالا ەرەجەسىنە سايكەس، پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەر-سۋىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاعاننان كەيىن، سىرتتان ورىس شارۋالارىنىڭ قازاق اراسىنا باق-داۋلەت ىزدەپ كەلىپ قونىستانۋى، سوسىن وكىمەتتىڭ ماقساتتى تۇردە كورسەتكەن كومەگى ارقاسىندا شۇرايدى جەرلەردە ءوز قوجالىعىن قۇرۋى ءورىس الدى.

بۇل ناۋقاننىڭ قانات جايۋىنا، تۋراسىن ايتقاندا،  «جاڭا جەرلەردى» يگەرۋگە قونىستانۋشىلاردى ۇيىمداسقان تۇردە كوشىرىپ  اپارۋعا، ءىس جۇزىندە قازاق جەر-سۋىن كۇشتىنىڭ قۇقىمەن وتارلاۋعا ۇكىمەت مۇددەلى بولدى. وسىلاي ەتۋ ارقىلى پاتشالىق بيلىك ىشكى ورىس گۋبەرنيالارىندا شيەلەنىسە تۇسكەن شارۋالار قوزعالىسىن السىرەتۋدەن ۇمىتتەنگەن ەدى. سول ويمەن 1901 جىلى «قازىنالىق جەرلەردى» (قازاق جەر-سۋىن) جەكە ادامدارعا ءبولىپ بەرۋ تۋرالى زاڭ شىعاردى. شارۋالاردى ورتالىق وبلىستاردان شەت ايماقتارعا كوشىرىپ اپارىپ قونىستاندىرۋ باسقارماسىن قۇرىپ، قازاقتاردان تارتىپ الىنعان جەرلەردى «قونىس اۋدارۋ قورى» ەسەبىنە الدى. قازاقستان جەرىنىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىقتارعا تۇگەل تۇزاق سالىنىپ، ءبارىن ورىس جانە شەتەل كاپيتالى بيلەدى. قازاقتىڭ جەر قويناۋى جانە ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرى ارسىزدىقپەن تالانىپ، قاناۋشىلىق جولمەن سىرتقا تاسىپ اكەتىلە بەردى. بىرتىندەپ، قازاقتار رەسەي ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە قاجەت ارزان شيكىزات ءوندىرىپ الاتىن تاۋ-كەن جانە اۋىلشارۋاشىلىق بازاسىنا اينالدىرىلدى. قازاقتاردان بارلىق ورمان-توعايلار، قۇنارلى، شۇرايلى جەرلەر، ءىرى سۋلاردىڭ (جايىق، ەرتىس، ت.ب.) جاعالاۋلارى، ەگىنشىلىككە قولايلى اتا-قونىستارى تارتىپ الىندى. قازاقتار ءشول جانە شولەيت ايماقتارعا ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءشوبى شۇيگىن جايىلىمدار مەن شابىندىقتاردان ايرىلۋ جايىلا كوشىپ مال باعۋدى كاسىپ ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنا قيعاشتىقتار، تەرىس وزگەرىستەر ەنگىزىپ، شاش-ەتەكتەن زيان تيگىزدى. تۇرمىس جاعدايىن كۇرت تومەندەتتى. الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىگىنە، رۋحاني ومىرىنە ولشەۋسىز زور زارار كەلتىردى. كەدەيلەنگەن، قايىرشىلىققا ۇشىراعان كوشپەندىلەر جاتاققا اينالدى. ولاردى پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىندە اشىلعان ءتۇرلى كاسىپشىلىكتەرگە جالداپ، ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە، اۋىر جۇمىستارعا سالىپ پايدالاندى.

قازاق ەلىنە تەرەڭدەي ەنگەن رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك ەكونوميكاسى، وسىلاي، جەرگىلىكتى حالىقتى اياۋسىز قاناۋ جانە ەزۋ جولىمەن دامۋ باعىتىن ۇستاندى. يمپەريا بيلىگى قازاقتىڭ XV–XVIII عاسىرلارداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن ءبىرجولاتا جويىپ، ورنىنا – ەل باسقارۋدىڭ رەسەيلىك جۇيەسىن ورناتتى. حالىقتى جەر-سۋىمەن بولشەكتەپ، بىرنەشە ورىس گۋبەرنياسى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارىنا قاراتتى. ەكونوميكالىق جانە رۋحاني تۇساۋلار سالدى. مەشىتتەر، مەدرەسەلەر اشقىزبادى. بۇرىننان جۇمىس ىستەپ تۇرعاندارىن جاپتى. ودان دا سوراقىسى سول، ءتىپتى، حالىقتى شوقىندىرۋ  باعىتىن ۇستاندى. ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرى جۇيەسىن جاساپ، كەڭەيتۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتى ورىستاندىرۋ ءىسىن قولعا الدى. نە كەرەك، جالپاق كوشپەندى ەلدەگى كۇللى تىنىس-تىرشىلىكتى  يمپەريا ومىرىنە بەيىمدەپ، سان-الۋان اكىمشىلىك شارالارىن جۇرگىزۋ ارقىلى، وتارشىل كۇشتەر قازاقستاندى حح عاسىرعا  دەيىن-اق رەسەيدىڭ باسىبايلى وتارىنا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى العاشقى ازاتتىق اڭساعان قوعامدىق-ساياسي ويلار مەن يدەيالاردىڭ تۋىنا وسىناۋ وتارلىق قامىت باسقا سالعان قۇقىقسىزدىق جانە قاراڭعىلىق احۋال تۇرتكى بولعان ەدى. ساياسي وي جانە ازاتتىق يدەياسى دەپ ءبىز ومىردەگى ناقتى جاعدايدىڭ، وبەكتيۆتى اقيقاتتىڭ كورىنىستەرى مەن قۇبىلىستارىن پايىمعا سالىپ تۇسىنۋگە ۇمتىلۋشىلىقتى ايتىپ وتىرمىز. بۇل، ءسوز جوق، قوعامدا وزبىر ساياسات جەتەگىمەن ورىن الىپ تۇرعان ناقتى احۋالدى جانە ادامنىڭ  ءوز قۇقتارىن قورعاپ ادىلدىككە جەتۋىنە ەشقانداي مۇمكىنشىلىك قالماعان جاعدايدى اقىلعا سالىپ پارىقتاۋدىڭ ءتۇرى ەدى. ونداي ۇمتىلىستىڭ دۇنيەگە كەلۋى مەن دامۋىنىڭ باستى سەبەبى – قازاق قاۋىمى باستان كەشىپ وتىرعان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني كەمسىتۋشىلىكتەردىڭ شەكتەن شىعا شيەلەنىسۋىندە جاتقان-تىن. ويلى ازاماتتاردى بۇعان قانداي امال قولدانباق كەرەك دەگەن وزەكتى ماسەلە تولعانتقان ەدى. سونداعى تولعانۋدىڭ ناتيجەسىندە زيالى ازاماتتاردى باس قوسۋعا شاقىرۋ، كەڭەس قۇرۋ، ورتاق مۇددەنى ايقىنداۋ جانە سول ماقساتتا بۇقارانىڭ كوزىن اشۋ جونىندەگى ساياسي مۇرات ومىرگە كەلدى. اتاپ ايتاتىنى سول، اعىمداعى ساياساتقا سىني كوز سالۋعا شاقىراتىن وسىنداي يدەيانى كوتەرىپ، تاراتۋ ارەكەتىن ءبىرىنشى كەزەكتە ءدىني قىزمەتشىلەر قولعا الدى.

سودان بىرنەشە جىل عانا بۇرىن، جاڭا عاسىر قارساڭىندا، دالىرەك ايتقاندا 1897 جىلى، اندىجانداعى ءدىن قىزمەتكەرلەرى «كاپىرلەرگە قارسى قاسيەتتى سوعىس – عازاۋات» جاريالاعان. مۇسىلمانداردىڭ ەلدى وتارشىلداردان ازات ەتۋىن ماقسات ەتكەن كوتەرىلىسىن باستاۋعا پارمەن ەتكەن-ءتىن. تۇركىستان ولكەسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى (قازاق، قىرعىز، وزبەك، ت.ب.) باس قوسىپ اتسالىسقانمەن، كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الا الماي، تەز ارادا قاتىگەزدىكپەن باسىپ-جانشىلدى. بۇل جاعداي دىنباسىلارعا دا، كوكىرەگى وياۋ بارشا وقىعانعا دا كورنەكى ساياسي ساباق بەرگەن ەدى. عازاۋاتتىڭ بوستاندىققا جەتۋ جولى بولا المايتىنىن كورسەتكەن. سودان بارىپ زيالىلاردىڭ ساياسي تۇرعىدا وركەنيەتكە سايكەستەنە ويانۋ كەزەڭى باستالدى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندە وتارشىلداردىڭ وزبىر زورلىق-زومبىلىعى قالجىراتىپ، شاراسىزدىقتان ماۋجىراعان حالىقتى ساياساتقا سەرگىتۋ، ساياسي كۇرەس امالدارىن تۇرلەندىرۋ ارەكەتتەرى بەلسەندىرەك جۇرگىزىلدى. سولاردىڭ ىشىندە كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرى، اتاپ ايتقاندا، ءدىنباسى ناۋرىزباي تالاسوۆ پەن مەدرەسە مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ايرىقشا دارالانادى. ولار 1903 جىلى قازاقتىڭ بەلگىلى زيالىلارىن ەل مۇقتاجىن تالقىلايتىن باسقوسۋعا شاقىردى. سول ورايدا وزەكتى ساياسي-قۇقىقتىق يدەيالار مەن ويلار تۇجىرىمدالعان ۇندەۋ-حات (پروكلاماتسيا) ازىرلەدى. ونى گەكتوگرافپەن كوبەيتىپ، حالىق اراسىنا جاسىرىن تاراتتى.

وسى ءدىن ادامدارىنىڭ پاتشا اكىمشىلىگىنەن قۇپيا تۇردە ازىرلەپ، ولكەدەگى كوزى اشىق ازاماتتارعا جولداعان ۇندەۋ-حاتىندا يمپەريا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندە زىميان ماقسات كوزدەگەن اعارتۋ ءىسى تالدانعان بولاتىن. وندا قازاق بالالارىنا ارناپ اشىلعان رەسمي اۋىل مەكتەپتەرىندەگى زالالدى باعىت سىنالدى. عاسىرلار بويى قولدانىلىپ كەلگەن اراب ءالىپبيىن وقىتۋعا تىيىم سالىپ، ونى، ءتىپتى، ۇمىتقىزۋعا تىرىسقان ارەكەت اشكەرەلەندى. بالالاردى تەك ورىس ارىپتەرىمەن وقىپ-جازۋعا ۇيرەتۋ شارالارىنىڭ استارى اشىلدى. بيلىك    تاراپىنان   مۇسىلماندىق ءىلىمدى وقىتۋعا رۇقسات بەرىلمەي وتىرعانى، قازاقتاردىڭ ءوز تىلىندە جازعان وتىنىشتەرىن اكىمشىلىك بۋىندارىنىڭ ەشبىرى قابىلداماۋى دا ناقتى مىسالدارمەن تالداندى. 1902 جىلى اقمولا وبلىسىندا شارۋا (كرەستيان) باستىقتارى اتتى جاڭا لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر تاعايىندالعان، وسى شارۋا باستىقتارى ينستيتۋتىنىڭ ومىرگە ەنگىزىلۋىنە وراي قازاققا قاتىستى بەلەڭ العان  قاتەرلى ءىس-داعدى اشىپ ايتىلدى. شارۋا باستىقتارى  امىرشىلدىگىنىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قوجالىقتارى جاڭا كۇيزەلىسكە ۇشىراعانى كورسەتىلدى. اتالعان كەلەڭسىزدىكتىڭ ءبارى ۇكىمەت تاراپىنان سانالى تۇردە جۇرگىزىلۋدە دەپ قورىتىلدى. پروكلاماتسيا اۆتورلارى بۇلاردى ۇكىمەتتىڭ قازاقتاردى ورىستاندىرۋ، ءدىن-يسلامنان ايىرىپ، شوقىندىرۋ، تۇرمىسىنا كادىمگى ورىس تىرشىلىگىن تاڭىپ، مۇجىقتاندىرۋ باعىتىنا بەت العان ارامزا ساياساتىنىڭ سالدارى دەگەن وي ايتتى. وسىلاردى بايانداي كەلە، ەلىن دە، جەرىن دە العان وتارشىلداردىڭ جىمىسقى پيعىلىنا قارسى تۇرۋعا بارشا جۇرتشىلىقتى شاقىردى.

ارينە، يمپەريا اكىمشىلىگىن پروكلاماتسيانىڭ ساياسي يدەياسى شوشىتتى. قازاق دالاسىنا لەزدە تاراپ كەتكەن استىرتىن ۇندەۋ-حاتتى جاندارمەريا شارق ۇرىپ ىزدەستىرىپ، سوعان بايلانىستى ەلگە سىيلى الدەنەشە ونداعان زيالىلاردىڭ ۇيلەرىنە ءتىنتۋ جۇرگىزدى. كىتاپحانالارىن، جەكە باستارىنىڭ جازبالارىن، ساقتالعان حاتتارىن تاركىلەدى، وزدەرىن تەرگەۋگە الدى. كوپشىلىگىن ءتۇرلى اكىمشىلىك جازاعا تارتتى. بىرقاتارىن وزگە ولكەلەرگە جەر اۋداردى. باستى ايىپكەرلەر دەپ تابىلعان ءدىني قىزمەتشىلەر ناۋرىزباي تالاسوۆ  – ءسىبىر ولكەسىندەگى ەنيسەي گۋبەرنياسىنا، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ياكۋت وبلىسىنا ايدالدى. مىنە، وسى وقيعا جاڭا تۇرپاتتى الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىنا اينالدى دەۋگە بولادى.

ءىى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ.

كوكشەتاۋداعى ەل-جۇرتقا اسا قادىردى ءدىنباسى ناۋرىزباي تالاسوۆتى حالىق ايرىقشا قۇرمەتتەپ، ناۋان حازىرەت دەپ اتاپ كەتكەن-ءدى. ول ءحىح عاسىردىڭ 60–70-جىلدارى شاماسىندا، جاس كەزىندە، باسىنا تۇسكەن ۇلكەن قيىنشىلىقتارعا مويىماي،  بۇقاراعا وقۋعا بارعان. ءوزىنىڭ قابىلەتتىلىگى مەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا سول جاقتا مەكتەپ، مەدرەسە تاۋىسقان. ون بەس جىل وقىعان. ءدىني ءىلىمدى تەرەڭ يگەرىپ، جوعارى مەكتەپتە ءدارىس بەرىپ جۇرگەن. سول شاقتا، تۇركىستان ولكەسىندە عۇلاما عالىم رەتىندە شىققان اتاق-داڭقىنان حاباردار كوكشەتاۋلىق جەرلەستەرى وعان قايتا-قايتا ارنايى ەلشى اتتاندىرىپ، ەلگە شاقىرتادى. ول شاقىرۋدى قابىل الادى دا، كوكشە وڭىرىنە ورالعان بەتتە حالىقتى مۇسىلمانشا ساۋاتتاندىرۋ ىسىنە كىرىسەدى. مەشىت ۇستايدى، مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتادى. ناۋان حازىرەتتەن ءدارىس الىپ، ونىڭ لايىقتى ءىزباسارى بولا بىلگەن، ءبىلىمىن بۇقارادا جەتىلدىرىپ كەلگەن ءدىني قىزمەتشى جانە مەدرەسە مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى – شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ەدى. (ونى شاھماردان، شايكە مولدا دەپ تە اتايدى، ورىس قۇجاتتارىندا – شايماردان كوششەگۋلوۆ). مىنە وسى ەكى زيالىنىڭ – كوكشەتاۋ مەشىتىندە قىزمەت ەتەتىن اسقان ءبىلىمدى، ءومىر تاجىريبەسى مول ءدىنباسى مەن ونىڭ وتىزدارداعى جىگەرلى شاكىرتىنىڭ اتالعان ۇندەۋدى جازۋشى، نەگىزگى ساياسي ويدى تۇجىرىمداۋشى تۇلعالار بولۋى مۇلدەم تابيعي ءجايت ەدى.

شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ۇندەۋدە پاتشالىق بيلىكتىڭ سۇرقيا ساياساتىن اشكەرەلەدى، سوعان بايلانىستى العا تارتىلعان ساياسي يدەيانى تۇجىرىمدادى. سونداي-اق، وزىندىك پىكىرى بار زيالى ازاماتتاردى كۇن تارتىبىندەگى ءزارۋ دە وزەكتى ماسەلەگە وراي باس قوسىپ كەڭەسۋگە شاقىرۋدى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ، جۇرگىزدى. تولعاندىرعان ءجايت بويىنشا ول ءوز قولىمەن كەمەڭگەر اقىن جانە اعارتۋشى اباي قۇنانباەۆقا ارنايى حات جازدى. قوسشىعۇلوۆتىڭ سول حاتىن جاندارمدار ۇلى ويشىل ابايدىڭ اۋىلىن، حاكىم ابايدىڭ ءوزى مەن قاسىنداعى ادامداردىڭ قويىن-قونىشتارىن ەش قىسىلماستان تىنتكىلەپ، تاۋىپ العان.

ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ تەگەۋىرىنى يمپەراتوردى ءبىرشاما شەگىنىستەرگە ماجبۇرلەگەنى بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا، 1905 جىلعى 18 اقپاندا ىشكى ىستەر مينيسترىنە رەسكريپت جولداپ، حالىق وكىلدەرى قاتىساتىن مەملەكەتتىك دۋما قۇرۋ جايىندا زاڭ دايىنداۋدى تاپسىردى، حالىقتىڭ ءوز مۇڭ-مۇقتاجدىقتارى، تالاپ-تىلەگى جونىندەگى ءوتىنىش حاتتارىن ۇكىمەت باسشىسى اتىنا جولداۋىنا بيلەۋشى سەنات ارقىلى پۇرسات بەردى، ال 21 ساۋىردەگى رەسكريپتىمەن ار-وجدان بوستاندىعىن جاريا ەتتى. وسى قۇجاتتاردى ارقا تۇتقان قازاق قايراتكەرلەرى پەتيتسيا ناۋقانىنا بەلسەنە اتسالىستى. جەر-جەردەن بيلىككە جۇرت تىلەگى جازىلعان حاتتار جولداۋدى ۇيىمداستىرعان، سونداي ارەكەت ارقىلى جاڭا سيپاتتى ازاتتىق قوزعالىسىن ورىستەتە تۇسكەن. ماسەلەن، 1905 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قوياندى جارمەڭكەسىنە كەلگەن قالىڭ حالىق قارقارالى پەتيتسياسىندا قول قويعان ەدى.  بۇگىندە جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ءمالىم، سول تىلەك-حات ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جازىلعان بولاتىن. وندا ۇكىمەتتىڭ قازاققا ءدىن ىستەرىندە جاساپ وتىرعان قياناتى، كوكشەتاۋ ءدىني قىزمەتشىلەرى ناۋان حازىرەت پەن مەدرەسە مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ ايدالىپ كەتكەنى اتاپ ايتىلدى. ار-وجدان ەركىندىگى، ءدىني ىستەرگە كەدەرگى كەلتىرمەۋ، ۇلتتىق مەكتەپ-مەدرەسەلەر اشۋعا شەكتەۋ قويماۋ ماسەلەلەرى پەتيتسيادا ۇكىمەتكە قويىلعان تالاپتاردىڭ نەگىزگىلەرى قاتارىندا تۇجىرىمدالدى. وتارشىل كۇش وزبىرلىقپەن تۇنشىقتىرىپ وتىرعان رۋحاني ماسەلەلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى ۇكىمەتباسىنا باتىس ولكەدەن جولدانعان پەتيتسيادا دا سۇرالدى. ولكەنىڭ ءدىنباسىلارى مەن باس ادامدارى ەنگەن قازاق دەلەگاتسياسىن قوعام قايراتكەرى باقىتجان قاراتاەۆ 1905 جىلعى جازدا سانكت-پەتەربۋرگكە باستاپ باردى. دەلەگاتسيا گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانوۆتىڭ كومەگىمەن ءىى نيكولاي پاتشانىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ءدىني احۋالعا قاتىستى مۇڭدارىن شاقتى، شاقىرىلماق مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق وكىلدەرىن دە سايلاۋ مۇمكىندىگى ەسكەرىلۋىنە قول جەتكىزۋگە تىرىستى.

شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ايداۋدان رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن تۋعان 1905 جىلعى «17 قازان مانيفەسى» جاريا بولىسىمەن بوسانىپ، اقمولا وبلىسىنا ورالدى دا، ءدىني-اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە كىرىستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسپاعى مەن قۋعىن-سۇرگىنى ونىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن ارتتىرا تۇسكەن. حالىق ونى سۇيىسپەنشىلىكپەن شايكە مولدا دەپ اتاپ كەتتى. شايكە مولدا ساحا ەلىندە ايداۋدا جۇرگەندە، ورىس رەۆوليۋتسياسى رۋحتاندىرعان مۇسىلمان قوزعالىسى يمپەريادا ورىستەي تۇسكەن. قوزعالىس بارىسىندا، 1905 جىلعى تامىزدا، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى سەزى بولدى. وكىمەت رۇقسات بەرمەگەندىكتەن، سەزد جاسىرىن جاعدايدا، سەرۋەن جاساۋشىلاردى الىپ،  وكا وزەنى بويىمەن جۇزەتىن كەمە ۇستىندە وتكىزىلگەن.  ونىڭ ازاتتىق يدەياسىن شايمەردەن مولدا بىردەن قولدادى.  ۇزاماي كەزەكتى ءىى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلاندى. بۇل جيىنعا دا بيلىك  رۇقسات بەرگەن جوق، سوندىقتان دا سەزد 1906 جىلعى قاڭتاردا پەتەربۋرگتە جاسىرىن جاعدايدا ءوتتى. سەزدە مۇسىلمانداردىڭ حالىقتىق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ وسىنداي قاجەتتىلىك جايىندا وڭ پىكىر بىلدىرۋشىلەر قاتارىنان تابىلدى. قۇرىلماق مۇسىلمان پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرامىنا سايلاندى. وسىلاي ول مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرىنە اينالدى.

ءىى دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر توبى. وتىرعانداردىڭ سول جاقتان ءبىرىنشىسى – شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ. تۇرەگەپ تۇرعانداردىڭ سول جاقتان ەكىنشىسى – فراكتسيا توراعاسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ.

اقمولا وبلىسىنداعى تاڭداپ سايلاۋشىلار 1906 جىلى جازعىتۇرىم شايكە مولدانى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلادى. الايدا اكىمشىلىك ونىڭ ورىس ءتىلىن ءبىلۋ دارەجەسى جەتىمسىز دەپ تانىپ، سايلاۋ ناتيجەسىن بەكىتپەي قويدى. سول تۇستا ءى دۋما دا تارقاتىلدى. ونىڭ ارتىنشا كەزەكتى مۇسىلمان سەزى شاقىرىلدى. ءىىى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزى 1906 جىلدىڭ تامىزىندا نيجني نوۆگورودتا ءوتتى. وعان دەلەگات بوپ بارعان شايكە قوسشىعۇلوۆ سەزدىڭ تورالقاسى قۇرامىنا سايلانىپ، جيىندى باسقارىستى. اعىمداعى ساياسي احۋال، وقۋ جانە ءدىن ىستەرى جونىندەگى سەزدىڭ تالقىلاۋلارىنا ءۇن قوستى. ءتيىستى قاۋلىلار ماتىندەرىنىڭ اقىرعى رەداكتسياسىن جاساۋعا، اعىمداعى ساياسي سيپاتى بار تالقىلاۋلارعا بەلسەنە اتسالىستى. سەزدە بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان پارتياسى ۇيىمدىق تۇرعىدا «رەسەي مۇسىلماندار وداعى» بولىپ راسىمدەلدى. ونىڭ  جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جابىق داۋىسپەن ورتالىق كوميتەت جاساقتالدى. سوندا قۇرىلعان ورتالىق كوميتەتكە شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى دا ءبىر اۋىزدان مۇشە بوپ سايلاندى.

بۇكىلرەسەيلىك ءۇشىنشى مۇسىلمان سەزى راسىمدەگەن رەسەي مۇسىلماندار وداعى باعدارلاماسىنىڭ مەملەكەتتىك، قوعامدىق، اعارتۋشىلىق، ءدىني، ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىككە قاتىستى ىرگەلى ماسەلەلەردى قوزعايتىن تارماقتارى شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنىڭ كوزقاراستارىنا سايكەس-ءتىن. ال سوناۋ ۇجىمدىق ساياسي ويدىڭ نەگىزگى ارناسى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني ىستەر بويىنشا ەركىندىككە، حريستياندارمەن تەڭدىككە قول جەتكىزۋدى كوزدەگەن ەدى. وندا  بارلىق بالالاردى مىندەتتى تۇردە وقىتۋ جانە باستاۋىش سىنىپتاردا ساۋات اشۋدى اۋەلى انا تىلىنەن باستاۋ شەگەلەپ ايتىلعان بولاتىن. باعدارلامانىڭ ءتۇپ ماقساتى يمپەرياداعى كۇللى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بارشا ساياسي، ازاماتتىق، ءدىني قۇقتارىن شەكتەيتىن ەرەجە، ءتارتىپ، زاڭ بىتكەندى جويىپ، ولاردى زاڭنامالىق رەتپەن ورىس حالقىنىڭ قۇقتارىمەن تەڭەستىرۋگە قول جەتكىزۋ ماسەلەلەرىنە ساياتىن.

1907 جىلى قوسشىعۇلوۆ ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولدى. سايلاۋ  قورىتىندىسىن بەكىتەردە ونىڭ ورىس ءتىلىن  ءبىلۋ دارەجەسى تاعى دا داۋلى ماسەلەگە اينالعان، دەگەنمەن  بۇل جولى دەپۋتاتتىعى مويىندالدى. شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى سانكت-پەتەربۋرگكە اتتاندى. دۋمادا ول مۇسىلمان فراكتسياسىنا تىركەلىپ، ءوز ساياسي پىكىرىنە سايكەس جۇمىس اتقاردى. ءىى دۋمانىڭ مۇشەسى رەتىندە، تاتارلاردىڭ «ءۇلفات» گازەتىنە قوسىمشا ەتىپ قازاقشا «سەركە» گازەتىن شىعارۋعا اتسالىستى.

وسى كەزەڭدە قازاقتىڭ ۇلى اباي سىنايتىن تەرىس مىنەز-قۇلىقتارى  شەگىنە جەتە شارىقتاعان بولاتىن. ءىرى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى باقىتجان قاراتاەۆ اتاپ ايتقانداي، قازاقتىڭ «باس  ادامدارى» بىردە-ءبىر ءىستى پارە المايىنشا شەشپەيتىن دارەجەگە دەيىن ازعىنداعان. پاراقورلىق ۇلتتىق سوت جۇيەسىن –   ادەت قۇقىعىمەن جۇمىس ىستەيتىن بيلەر سوتىن دا جايلاعان ەدى. ەل ءىشىن دەندەگەن پاراقورلىقتىڭ حالىق سوتىن  شىرماعانىنا، ءسويتىپ،  ادىلەت سىندى قاسيەتتى ۇعىمنىڭ قادىرى كەتكەنىنە جانى اۋىرعاندىعى بولار، بالكىم، مۇسىلماندىق ءىلىمدى ءتاپ-ءتاۋىر بىلگەندىكتەن شىعار، ايتەۋىر، قازاق اراسىنداعى سوت جۇيەسىنىڭ  ادەت-عۇرىپ قۇقىعى  نەگىزىندە جۇمىس ىستەۋىنە شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ قارسى بولىپ، سوت ىسىندە شاريعات زاڭدارىن باسشىلىققا الۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەدى. ول بۇل تۇرعىدا دۋماداعى  كوپتەگەن  مۇسىلمان   قايراتكەرلەرىمەن ءبىر ساپتا ەدى. (بىرقاتار قازاق ازاماتتارى، سونىڭ ىشىندە ءىى مەمدۋما مۇشەسى باقىتجان قاراتاەۆ، قوعام قايراتكەرى سەرالى لاپين سەكىلدى زايىرلى جوعارى ءبىلىم العان زاڭگەرلەر دە قازاق ەلىندە شاريعات سوتىنىڭ جۇمىس ىستەۋىن قالايتىن).

ءىى نيكولاي پاتشانىڭ 1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىنداعى «ءۇشىنشى ماۋسىم توڭكەرىسى» اتانىپ، قازاقتاردى زاڭ شىعارۋ مەكەمەسىنە وكىل سايلاۋ قۇقىنان ايىرعان ايگىلى مانيفەسى شىعۋى سالدارىنان، ءىى مەمدۋما قۋىلعان سوڭ،  شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى اقمولا وبلىسىنا ورالىپ، ءدىني جانە اعارتۋشىلىق ىستەرمەن شۇعىلداندى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى كادر تاپشى العاشقى كەزەڭدە كوپتەگەن ءدىن قىزمەتشىلەرى قاتارىندا  بىرەر مەزگىل احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋ تاسىلىمەن جۇمىس ىستەيتىن سوۆەتتىك مەكتەپتەردە مۇعالىم بولعان. دەگەنمەن مولدا رەتىندە ۇدايى تۇرتپەكتەلىپ، ساياسي قىسپاقتا ءجۇردى دە، اقىرى، 30-شى جىلدارى دۇنيەدەن وزدى.

مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى ءتورت شاقىرىلىمدا دا جۇمىس ىستەدى. ول پاتشالىق ىشىندەگى بودان حالىقتاردىڭ ازاتتىق كوكسەگەن قوزعالىسىنىڭ ورتالىعى ىسپەتتى قىزمەت اتقارعان ەدى. مۇسىلمان قوزعالىسىمەن قاتار الاش قوزعالىسىنىڭ دامۋىنا دا ۇدايى دەم بەرىپ تۇردى. ءبىرىنشى دۋمادا فراكتسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان ۋفالىق دەپۋتات سالىمگەرەي ءجانتورين پيتەرگە دۋما تارقاتىلعان شاقتا عانا كەلىپ جەتكەن سەمەيلىك دەپۋتات ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پاتشا شەشىمىنە نارازى توپپەن بىرگە ۆىبورگكە اتتانىپ، ايگىلى ۇندەۋگە قول قويۋىنا اسەر ەتتى. ەكىنشى دۋمادا باقىتجان قاراتاەۆ فراكتسيانىڭ قولداۋىمەن بيىك مىنبەدەن قازاق جەر-سۋى جانە ونىڭ وتارلانۋى حاقىنداعى اتاقتى  ءسوزىن سويلەدى. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى دۋمالارعا قازاق حالقىنىڭ دەپۋتات سايلاي الماعانى بەلگىلى،  بىراق ۇلت قايراتكەرلەرى قازاق ماسەلەسىن مۇسىلمان فراكتسياسى ارقىلى كوتەرىپ ءجۇردى. ماسەلەن، قاراتاەۆ، سەرالى لاپين جانە باسقا دا ازاماتتار ءىىى دۋمادا كوشپەندى جۇرتتى جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەن ەلگە جايلى زاڭ قابىلداتۋعا فراكتسيا ارقىلى ارەكەتتەندى. مۇسفراكتسيا ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنىڭ حاتشىسى مۇستافا شوقاەۆ 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءىV  مەمدۋما كوميسسياسىنىڭ قۇرىلۋىنا جانە ونىڭ تۇركىستان ولكەسىندە جەمىستى جۇمىس اتقارۋىنا اتسالىسىپ، ءىV دۋما مۇشەسى مامەد-يۋسۋف جافاروۆتىڭ كوتەرىلىس جايىندا جاسايتىن بايانداماسىن جازۋعا كومەكتەستى.   مونارحيا قۇلاعاننان كەيىنگى العاشقى ايلاردا مۇسىلمان فراكتسياسى، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءبىرتۇتاس ورتالىعى رەتىندە، جالپاق يمپەرياداعى وتار حالىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دا  جەر-جەردە جينالىستار وتكىزىپ، ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعايتىن ۇيىمدارعا ۇيىسۋىنا مۇرىندىق بولدى.

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ 1-ءشى ورىس رەۆوليۋتسياسى اۋقىمىندا جاڭاشا ورىستەۋى جايىندا مەن «1905 جىل» اتتى تاريحي-تانىمدى رومان جازعان ەدىم، جۋرنالدىق نۇسقاسى 1989 جىلى جاريالانعان، كىتاپ بولىپ 1993 جىلى شىقتى.  سودان بەرگى ۋاقىتتاردا، 1905 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن ءبىر مۇشەل بويى ورىستەگەن الاش قوزعالىسى مەن ونىڭ جەڭىستى شىڭى – 1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزى الاش اۆتونومياسى جانە ونىڭ الاشوردا اتالعان ۇكىمەتىن قۇرعانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتىعان شىعارمالار توپتاماسىن جازدىم. بۇلاردا مۇسىلمان قوزعالىسى جانە ونىمەن تىعىز بايلانىستا دامىعان الاش قوزعالىسى قاراستىرىلىپ، جوعارىدا اتالعان جانە اتالماعان باسقا دا ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ بىرقاتارى جايىندا اڭگىمەلەندى. ون بولىكتەن تۇراتىن وسى توپتاما ەتيۋدتەرىنىڭ كوپشىلىگى «رۋح-ساراي» اتتى تاريحي-تانىمدى كوپتومدىقتىڭ 2004–2010 جىلدارى شىققان العاشقى ءتورت تومىندا باسىلدى. («1905 جىل» رومانى توپتامانىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە ەندى). سولاردىڭ ءبارى جيناقتالىپ، «الاش جولى» ءريسالاسىن قۇراپ وتىر. ولار وقىرمانعا وتانشىلدىق رۋح بەرەتىن تاعىلىمدى تاريحي داستان، الاش قوزعالىسىنىڭ  ەپوپەياسى تارىزدەنىپ، جاستاردى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسۋى ءتيىس. الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان بۇل جۇمىستا ءدىن قىزمەتشىلەرىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنە دە ەداۋىر كوڭىل بولىنگەن.

الاش قوزعالىسىنا ارالاسقان ءدىني قايراتكەرلەر (يشاندار، يمامدار، احۋندار، دامۋللالار، مولدالار) سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءتۇرلى رەفورمالارى مەن ساياسي ناۋقاندارى كەزدەرىندە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلدى.  كوبى ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالدى، جەر اۋدارىلدى، بىرقاتارى اتىلىپ كەتتى. «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەي وتىرىپ، «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي» دەگەن تاقىرىپپەن ساياسي رەپرەسسيالار  قۇرباندارى جايىنداعى دەرەكتەردى توعىز كىتاپ ەتىپ شىعارعان بولاتىن. ونداي باسىلىمدار وبلىستاردا دا جۇزەگە اسىرىلدى. سولاردىڭ ىشىندەگى جازىقسىز جازالانعان ءدىن قىزمەتكەرلەرىن انىقتاپ، ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋ وڭ ءىس بولار ەدى. ۇلگى رەتىندە، ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى ميتروپوليتتىك وكرۋگىنىڭ «ادىلەت» قوعامىنىڭ قولداۋىمەن جاڭالىق قورىمىنداعى مەموريالعا ساياسي رەپرەسسيالار قۇربانى بولعان سۆياششەننيكتەردىڭ ءتىزىمى قاشالعان ەستەلىك تاقتا قويعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى.  الماتى تۇبىندەگى جاڭالىق قورىمىنا 30–40-شى جىلدارى ءتورت مىڭنان استام اتىلعاندار كومىلگەن. «ادىلەتتىڭ» الدىندا تۇرعان ءبىر مىندەت – سونداعى مەموريال جانىنان مۇسىلماندار مەن حريستياندارعا ارنالعان عيبادات ەتۋ ورىندارىن (شاعىن مەشىت پەن چاسوۆنيا) تۇرعىزىپ،  ارۋاقتاردى ەسكە الىپ ازا تۇتۋعا كەلەتىندەرگە جاعداي جاساۋ. مۇنى ءدىني ۇيىمدار ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولارى انىق. وسى كۇندەرى شىركەۋ بۇل ىسكە ازىرلىگىن ءبىلدىرىپ، بىلەك سىبانىپ وتىر. سونداي ىقىلاس ەلىمىزدىڭ ءدىن باسقارماسى، ءدىني وقۋ ورىندارى، مەشىتتەر تاراپىنان دا تانىتىلسا ورىندى بولار ەدى.

الاش قوزعالىسىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان، ستالينيزم جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ ءدىن-يسلام قىزمەتشىلەرىن ەسكە الىپ، الاشوردانىڭ بيىلعى عاسىرلىق مەرەيجىلى ورايىندا رۋحتارىنا تاعزىم ەتۋدى تاۋەلسىزدىك ازاماتتارىنىڭ پارىزى دەپ بىلەيىك.

بەيبىت قويشىباەۆ،

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ

ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

19.04.2017

ادەب.: پوليتيچەسكايا جيزن رۋسسكيح مۋسۋلمان دو فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي، وكسفورد، 1985; بويوۆيچ م.م. چلەنى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى. سوزىۆ II (پورترەتى ي بيوگرافي), سپب، 1907; بەكتۇروۆ ج. شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى//انا ءتىلى، 18.03.1993; قويشىباەۆ ب. 1905 جىل، ا.، 1993; وزگانباي و. گوسۋدارستۆەننايا دۋما روسسي ي كازاحستان، ا.، 2000; قويشىباەۆ ب. رۋح-ساراي، 1–4-تومدار، ا.، 2004–2010; قويشىباەۆ ب. الاش جولى، ا.، 2015.

Abai.kz