لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ يدەياسىن سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءابدۋالي قايدار اعامىز كوتەرگەن بولاتىن. ورىستان كەتسەك، وڭباي قالامىز دەپ، ورە تۇرەگەلگەندەردىڭ قاراسى ول كەزدەردە وتە كوپ ەدى. سولاردىڭ بەل ورتاسىندا قازاق رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن العان اتاعىنان ات ۇركەتىن، بىراق بالا-شاعاسىمەن ورىسشا سويلەسەتىن ءتىلشى عالىم اعا-اپالارىمىز دا جۇرەتىن. پالەن عاسىرعى جازۋشىمىز ارابقا ورالساق قايتەدى دەيتىن بىرەن-ساراندارمەن قاتار ءتۇبى ءبىر تۇركى تۇگەندەلىپ، ورحونعا قايتسا ءجون بولار ەدى- دەگەن اسقاق ارماندار دا بولعان ەدى. بۇگىنگى قازاق قوعامى ورىس، اراب، لاتىن، كونە تۇركى (رۋنيكا) سياقتى ءتورت ءالىپبيدىڭ ىشىنەن لاتىنعا توقتاپ وتىر. بىراق ارامىزدا ونى جاقتىرتپايتىندار ءالى دە بارشىلىق. ولار ءالىپبي ماسەلەسىنە قاتىستى وسىنداي جيىندارعا كەلىپ 20 جىل بۇرىنعى اڭگىمەنى قوزداتىپ العا جىلجىماي تابانداپ جاتىپ الادى. وعان م.شاحانوۆ اعامىز باستاعان القالى توپتىڭ وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى حاتى دالەل. بۇنىڭ ءوزى لاتىننىڭ تيىمدىلىگىن قوعامدا ناسيحاتتاۋ جۇمىسىنىڭ وتە ناشار دەڭگەيدە جۇرگىزىلەتىندىگىن كورسەتەدى. لاتىنعا قاتىستى رەسمي جيىنداردىڭ ورتاعا تاستاعان تاقىرىبى مەن تالقىلايتىن ماسەلەلەرى «لاتىنعا قالاي وتەمىز- دەپ ەمەس»، ءالى دە لاتىنعا ءوتۋ قاجەت پە – دەپ قويىلاتىندىعى قىنجىلتادى. مۇندايدا ادەتتە ءجۇرت ەكى جاققا ءبولىنىپ الىپ، «ءوتۋ كەرەك – كەرەك ەمەس»- دەپ، قىزۋ تالاسىپ، اقىرىندا ءبىر شەشىمگە كەلە الماي، بەت جىرتىسىپ قايتادى.

ءوتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، جوبا ۇسىنىپ جاتقانداردىڭ قاراسى دا كوپ. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قورجىنىندا 100-دەن اسا جوبا سىنعا ءتۇسىپ، توپ جارۋعا دايىن جاتىر. ىشىندە ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى دەگەندەي، اقاڭ سياقتى ءوزىنىڭ ءالىپبيىن ءتۇزىپ تاريحتا قالعىسى كەلەتىندەر دە جوق ەمەس. كەيبىرى كەزىندە زورلىقپەن ەنگىزىلگەن 42 ارىپكە دالمە-ءدال ەتىپ تاڭبا جەتپەسە قوساقتاپ سول 42 تاڭبادان تۇراتىن لاتىن نۇسقاسىن جاساپ قويىپ، ءىس ءبىتتى دەپ وتىر. قازاقتا قانشا دىبىس بارىن اقاڭ وتكەن عاسىردا تۇگەندەپ كەتسە دە جانە ونىڭ ەڭبەگى كوپشىلىككە قول جەتىمدى بولا باستاعانىنا 25 جىل بولسا دا، كەيبىر ءالىپبي جاساۋشىلار بىزدەگى ءتول دىبىستاردىڭ سانى 28 ەكەندىگىن ەندى ءبىلىپ جاتقان جايى بار. كوپ جىل الىپبيمەن اۋرەلەنىپ، اۋىرىپ دەسە دە بولادى، جۇرگەن ءىت-ماماندار مەن ناقتى عىلىم وكىلدەرى ءوز جاڭالىقتارىن اسىعىس شەتەلگە اپارىپ پاتەنتتەپ الۋدى باستى جۇمىس دەپ ەسەپتەپ، سونىڭ جولىندا ءجۇر. قىرىق ەكى ارىپتەن تۇراتىن ءالىپبي قازاقتىكى ەمەستىگىنە كوبىنىڭ كوزى ەندى جەتە باستاعاندا ورتاق تۇركىلىك ەلىپبي دەگەن تاعى بىردەڭە شىقتى. قويشى ايتەۋىر، قازىر تالاس قىزىپ تۇر. تالاس بولعاندا عىلىمي تالاس جانە اركىمنىڭ ءوز ءۋاجى بار. ماسەلەن، ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى زور ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ ءوزى بار پىكىرگە كەلە الماي، بەس ءتۇرلى جوبا ۇسىنىپ وتىر.

لاتىنعا قاتىستى اڭگىمە باستالعاننان ءبارى، ونى زەرتتەۋگە ۇكىمەتتەن عىلىم كوميتەتى ارقىلى قىرۋار قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. ەندىگىدە ونى 20 جىلدان بەرى قورجىنعا تۇسكەن لاتىن الىپبيىلەرىنىڭ جۇزدەن اسا جوبالارىن ساراپتاپ، سايت اشىپ، كوپشىلىك اراسىندا پىكىرتالاس الاڭىن قۇرىپ ءبىر توقتامعا كەلەتىن باتىلى ءسوز، ىرگەلى عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا جۇمساۋ قاجەت. ويتكەنى كوپشىلىك جوعارىدا ايتقان ءتورت ءالىپبيدىڭ (ورىس، اراب، لاتىن، ورحون) ىشىنەن لاتىنعا توقتاپ وتىرعانىمەن ماماندار مىنا ولشەمدەردىڭ قايسىسىن قازىق ەتىپ ۇستاۋ كەرەكتىگىن ءالى شەشە الماي وتىر:

ك – 42 (كيريلليتساداعى قازاق ءالىپبيى)

ق – 28 (قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى)

ت – 34 (تۇركىگە ورتاق دىبىس قورى)

ا – 26 (پەرنەتاقتاداعى لاتىن تاڭباسى)

سوندىقتان لاتىنعا قاتىستى ەندىگى جۇمىستار وسىنىڭ اينالاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. كيريلليتساداعى قازاق ءالىپبيىن (ك-42) سول كۇيىندە لاتىن تاڭباسىنا كوشىرە سالۋعا بولماس. جاڭا الىپبيدە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى (ق-28) عانا جەكە-جەكە تاڭبامەن بەينەلەنۋى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە ءبىر تەڭگە دە ارتىق جۇمساماي جاھاندى جالپاعىنان باسۋ ءۇشىن ءتول ءالىپبيىمىزدىڭ ارىپتەرى پەرنەتاقتاداعى بار تاڭبالاردان (ا-26) اسپاۋى ءتيىس. ەگەر الەمدەگى ەكى ءجۇز ملن. تۇركى وزگەنىڭ وزەگىن ورتەپ، بابا جازۋىمىز ورحونعا وتۋگە ءپاتۋالاسسا، ونى قوس قولداپ قولداۋعا بولادى. ال ءبىر-ءبىرىمىزدى لۇعاتسىز-اق ءتۇسىنىپ كەتەمىز دەگەن جەلەۋمەن قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيىن تۇركىگە ورتاق دىبىستارعا (ت-34) ىڭعايلاۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. ءبىز جالپاق شەشەيلىكتى قويىپ، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ تابيعي ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ جايىن ويلاۋىمىز كەرەك.

ماسەلەن، ەلباسى بۇل ماسەلەنى العاش كوتەرگەن جىلدارى بولىنگەن مول قارجىعا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى تۇگەلگە جۋىق لاتىنعا وتكەن تۇركى ەلدەرىنىڭ تاجىريبەمەن تانىسامىز – دەپ ءبىر ساياحاتتاپ الدى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن عىلىم كوميتەتىنەن ينستيتۋتقا لاتىندى دامىتۋعا تاعى 40 ملن. تەڭگە ءبولدى.

ودان بەرى نە جاسالدى؟ ەسەپ سۇرايتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىز.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz