بۇقارالىق سانانى وزگەرتۋگە ارنالعان باعدار
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى «ەلىم، جەرىم، قازاقستانىم» دەپ ەمىرەنگەن پاتريوتتارىنا قۋانىش سىيلاپ، رۋحاني كۇش-جىگەرىن قاناتتاندىرىپ ءدۇر سىلكىندىردى. ءبىز ەلباسىنان وسى ءسوزىن، وسى يدەياسىن كۇتىپ ەدىك. دەمەك وسى ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت 25 جىل تولعاتقان بولار. اسىعىستىق ەتسەك اپاتقا كەتەسىڭ. كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانىپ، ىشكى سىرتقى فاكتوردى ەسەپكە الا وتىرىپ ءبىر اتتاپ، ءبىر شۇقىپ وتىرىپ العا جىلجۋ قاجەت بولدى.
رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىن ۇسىنۋ وڭاي دۇنيە ەمەس ەكەنىن سەزىنەمىز. تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگى كەدەرگىلەر دە، كەڭ ويلانىپ شەشەتىن ماسەلەلەر دە مول بولدى.
ولار:
- كەڭەستىك يدەالوگيامەن ۋلانعان حالىقتىڭ (ۇلتىنا قاراماي) ساياسي تانىم تۇسىنىگىن، تۇيسىگىن وزگەرتۋ;
- جاڭا نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەي وتىرىپ، جاڭا ساياسي يدەولوگيانى ەڭگىزۋ، ءسىڭىرۋ، ۇيرەتۋ، شىعارماشىلىقپەن (تۆورچەسكي) يگەرۋ;
- كەڭەستىك رەجيم كەزىندە حالىق قورقىنىش پەن ۇرەيدە ءومىر ءسۇردى. سول رەجيمنەن كەتكەلى 25 جىل بولسا دا حالىقتىڭ ساناسىنان ءالى دە تولىق ارىلا قويعان جوق. ونىڭ دا ءوز سەبەبى بار...
- ۇرەيدە ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ الەۋەتى تومەن، جاڭا قوعامدى الىپ ءجۇرىپ كەتەتىن ادامي كاپيتال ناشار، ساپاسى قۋاتسىز، رۋحى ولگەن. تەكقانا ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ ءبىر ءتىلىم نان ءۇشىن كۇرەستى. حالىقتى وسى ۇرەيدەن ارىلتۋعا ۋاقىت قاجەت بولدى.
- وداق كۇيرەگەننەن كەيىن ەل ەكونوميكاسى قۇردىمعا كەتتى. تونالدى، قۇلادى، قۇلدىرادى. وسى ەكونوميكانى ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ ەڭبەك ەتكەنىمىزگە 25 جىل بولدى. ەلباسىنىڭ شەبەر ۇيىمداستىرۋىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكامىز اياقتان تۇردى.
ساياساتتىڭ شەبەر زەرگەرى ەلباسىمىز وسىعان دەيىنگى 25 جىل بويى «ءبىر حالىق، ءبىر ەل، ءبىر تاعدىر» دەگەن ۇستانىمدى حالىقتىڭ زەردەسىنە قوندىردى. ناتيجەسىندە ەلىمىز ءوزىنىڭ جەكە دارا سۋۆەرەنيتەتى بار، تۇلعالى مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. الەمنىڭ ساياسي ارەناسىندا «قازاقستان» دەپ اتالاتىن جاس مەملەكەت بەيبىتشىلىكتىڭ، ىنتىماقتىقتىڭ، ادامي گۋمانيزمنىڭ سيمۆولىنداي ەلەستەپ، باقىت پەن باياندىلىقتىڭ بەسىگىندەي تۇسىنىك قالىپتاستىردى.
ءبىز كورشىلەرىمىزدى دا، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ارىستاندى ەلدى دا دوس سانادىق. وسىلار وكپەلەمەسىن، وسىلاردىڭ قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاماسىن دەپ ءبارىن بەردىك. نيەتىمىزدىڭ كەڭدىگىنەن سۇراعانىن بەرە وتىرىپ، وزىمىزدە ەپتەپ كوتەرىلىپ، ەكونوميكامىزدى ءبىر ىزگە سالدىق. بەرەگەن قولىم الاعان. وسىلايشا سىرتقى دوستاردى دا، ءبىر جولعا قويىپ الدىق. ولاردى سەنىم قۇنداعىنا بولەدىك. وسىلايشا الىس، جاقىنداعى ەلدەرمەن بەيبىت، قاتار ءومىر ءسۇرىپ ساياسي كەم-كەتىگىمىزدى تۇزەپ الدىق. بۇعان دەيىن وسى ارالىقتا ەكونوميكانى الدىڭعى كەزەڭگە قويىپ، ەل ەكونوميكاسىن كوتەردىك. ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسى بۇدان 25 جىل بۇرىڭعى دەڭگەيىنەن كوتەرىلىپ جاڭا ساپاعا يە بولدى. بۇل ۋاقىتتى يگەرگەننىڭ كۋاسى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ وسىناۋ ۇشتاسقان جايلى مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، ەندى رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى كوتەرەتىن ۋاقىت كەلگەنىن ەلباسى نىساناعا الىپ، كوپ جىل تولعاتقان ءىسىن بۇگىن مىنە الدىمىزعا جايىپ سالدى.
ەلباسى بۇدان بۇرىن جاريالاعان بەس ينستيتۋتتىق رەفورماسىندا «رەفورمانىڭ ءمانى – ۇلتتى جاڭعىرتۋدا. ۇلتتىڭ ساپاسى، حالىق رۋحىنىڭ كۇشىندە...» دەگەندى. كورىپ وتىرسىزدار، ەلباسى سونداعى ايتقان فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى تانىمدىق، ادىسنامالىق ماقالاسىندا تەرەڭدەتىپ، ءىس جۇزىندە قولدانۋ فۋنكتسيالارىن كورسەتىپ بەرگەن.
ماقالانىڭ تۇپكى ماقساتى: قازاقستان حالقى ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى بۇقارالىق سانانى وزگەرتۋ، ادامي كاپيتالدى ساپالاندىرۋ، ونى رۋحاني جاڭعىرتۋ. ەلباسىنىڭ ماقالاسى گازەت بەتىنەن ورىن العاننان كەيىن قۇپتاعان، قۋانعان، قولداعان ۇسىنىستار ايتىلدى. ءالى دە ايتىلا بەرەتىن سياقتى. دەمەك، ومىردە سول رۋحاني جاڭعىرتۋدى قاي ىستەن باستاۋىمىزدى ەڭ اۋەلى نەنى قولعا الۋىمىزدى كورسەتىپ، وي بولىسكەن ۇسىنىستار از. وسىعان وراي ءوز ۇسىنىسىمدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىم.
- ۇلتتىق كود: ەلباسى ماقالاسىندا «ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ» دەپ ناقتىلاپ بەرگەن.
ۇلتتىق كود دەگەن نە؟ وسى ۇعىمدى ءبىز ەڭ اۋەلى انىقتاپ العانىمىز دۇرىس بولار. ۇلتتىق كودتى قۇراۋشى ۇعىمدار ءتىل، ءدىل، ءدىن، تاريح جانە مادەنيەتىمىز، رۋحاني بايلىعىمىز. وسىلار ارقىلى قازاقستان حالقىنىڭ بەت-بەينەسى ەرەكشەلەنەدى. ءبىز كوپ ۇلتتى ەلمىز. سونىڭ ىشىندە توتالنىي ۇلت- قازاقتار ەلىمىزدىڭ 70% قۇرايدى. دەمەك، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت-قازاق. بۇل ۇعىمدى رەسپۋبليكامىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىپ بەرگەن. ەشكىم داۋ ايتا المايدى. مىنە، وسى ۇلتقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءومىر سۇرەتىن باسقا ۇلت دياسپورالارى توپتاسىپ، ۇيىسىپ ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدى تاعدىر دا، تاريح تا، بۇگىنگى بولمىس تا ءبىزدىڭ پەشەنەمىزگە جازعان ەكەن. مەن ۇلى ۇلت-قىتايمىن، اعىلشىنمىن، نەمىسپىن، ورىسپىن، ۋكراينمىن دەپ ءۇي ىشىنە ءۇي تىگىپ جىك شىعاراتىن مۇمكىندىك جوق. وسى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ما؟ وندا وسى ەلدە ولار دياسپورا. ازشىلىق كوپشىلىكتى مويىنداۋ كەرەك. ول بۇگىنگى زاڭدىلىق. ويتسە، بيلىك تە، قوعام دا، دياسپورالار دا قازاق ۇلتىنىڭ ادامي ساپاسىن كوتەرۋ كەرەك. ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، تاريحىن، مادەنيەتىن كوتەرۋ ارقىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەت-بەينەسى ەرەكشەلەنەدى. بۇل ەرەكشەلىك بۇكىل رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ ماقتانىشى بولۋ كەرەك. سوندا عانا بۇقارالىق سانا وزگەرەدى. سوندا عانا ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسى جاڭعىرادى، جاقسارادى. سوندا عانا ءبىرتۇتاس ۇلت بولا الادى.
ءبىزدىڭ ءسوز ەتكەن وسى ۇعىمداردى جيناقتاپ، توپتاستىرىپ سيمۆوليكالىق (نىشاندىق) فورماعا ءتۇسىرىپ ەلتاڭبا، تۋىمىزدى جاسادىق. ونى كونستيتۋتسيامىزدا بەكىتتىك. ۇلتتىڭ جانى، ءتانى بولعان ءتىلى، ءدىلى، تاريحى، مادەنيەتى، رۋحاني قۇندىلىعى وسى نىشانعا ەنىپ ۇلتتىڭ ۇلىقتايتىن، ەل بولىپ باس يەتىن، حالىق بولىپ قاستەرلەيتىن نىشانىمىزعا اينالدى. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن قايرايتىن، جىگەرىن ۇشتايتىن، ەلىنىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن جەتەلەيتىن، ماقتانىش تۋدىراتىن وسى ەلتاڭبامىز بەن تۋىمىز. دەمەك، ۇلتتىق كودتىڭ نىشاندىق ابستراكتىق بەلگىسى ەلتاڭبا مەن تۋىمىز. ءبىز وسىنىڭ الدىنا جۇگىنەمىز، باس يەمىز، تىزە بۇگەمىز، ۇلىقتايمىز. كوك تۋىمىز كوك اسپاننىڭ استىندا جەلبىرەپ شىعا كەلگەندە كوزىمىزگە جاس الامىز. نەگە؟ وندا مىڭجىلدىق، ەكى-ءۇش مىڭجىلدىق بابالارىمىزدىڭ كوز جاسى كول بوپ جاتىر، قانى سۋداي اعىپ جاتىر، ارۋاقتارىمىز اھ ۇرىپ اۋناپ ءتۇسىپ جاتىر. ءيا، ءبىزدىڭ كودىمىز-ءتىلىمىز، ءدىلىمىز ەلتاڭبا، كوك تۋىمىز. قاتە جىبەرسەم، قاعىس كەتسەم ەلتاڭبام، كوك تۋىم كەشىرە كور! دەپ جۇگىنەمىن.
- ەلباسى «ۇلتتىق جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ تۋرالى سونشاما جاقسى تۇسىنىك بەرگەن. ول ماقالادان اسىرىپ ايتا المايمىز. لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋگە بايلانىستى دايىندىق جاسالىپ جاتقانى تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە (№70 (29051), كەزىندە حالىق قالاۋلىسى بولعان، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بەلگىلى جازۋشى الدان سمايل جاقسى جازدى. دەمەك، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ عىلىمي نەگىزى دايىن بولىپ قالعان. وسى دۇنيەلەردى ساراپتاپ ساياسي شەشىم شىعارۋ عانا الدا تۇرعان جۇمىس سياقتى.
الفاۆيت دەگەنىمىز اسا قۋاتتى، كۇردەلى ساياسات. كەزىندە كوك تۇرىك يمپەرياسى بىرعانا بىتىگ (رۋنا) الىپبيىمەن بۇكىل ءبۇتىن يمپەريانى ءبىر تۋدىڭ استىنا ۇيىستىرا، توپتاستىرا الادى. شىعىسى مانچجۋريادان باتىسى ەدىلگە دەيىنگى 10 000 كم، وڭتۇستىك شىعىسى قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنان، گيمالاي، گانسۋ، حانتاڭىرىنەن، سولتۇستىگى لەنا بويىنداعى تۇنەلىنە (ياكۋتيا) دەيىن 8000 كم الىپ ايماقتا ەكى ديالەكتىدە سويلەيتىن بۇكىل تۇركىلەردى ءبىر عانا الفاۆيتكە جۇگىندىردى. بۇلار نەگىزىندە «ي» جانە «ج» ءتىلدى حالىقتار ەدى. سول الىپ يمپەريانىڭ قۋاتى، رۋحى تۇركى حالىقتارىن XXI عاسىرعا الىپ كەلدى. دەمەك، ءبىزدىڭ قولدانعالى وتىرعان حالىقارالىق لاتىن ءالفاۆيتىمىز قازاقستان حالىقتارىن ۇيىستىراتىن بىردەن ءبىر قارۋ جانە قۋاتتى ساياسات بولماق. ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز مىڭ قىتاي حالقى التى ديالەكتىدە سويلەيدى. باتىسى شىعىسىن، شىعىسى باتىسىن، وڭتۇستىگى سولتۇستىگىن اۋىزشا قاتىناستا تۇسىنبەيدى. بىرعانا يەروگليفپەن تۇسىنىسەدى. سول ءبىر عانا يەروگليف بۇكىل قىتاي حالقىن ۇيىستىرىپ وتىر. لاتىن ءالىپبيى دە ءبىزدىڭ حالقىمىزدى سول دەڭگەيدە توپتاستىرا الادى. وسىعان بايلانىستى ويىمدى ايتسام، قازاقستاننىڭ الەمگە تانىلعان، مويىندالعان جالعىز فونەتيگى ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ ۆاريانتىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ ءجون سياقتى. بۇقارالىق سانانى وزگەرتۋگە بايلانىستى ەلباسى ماقالاسىندا ەرەكشە توقتالادى. ۇنەمى فيلوسوفيا ايتىپ، ۇگىت ناسيحات جۇرگىزە بەرسەڭ حالىق مەزى بولادى. سوتسياليزم زامانىندا بۇنداي ۇگىت ناسيحاتتىڭ نەبىر ءتۇرىن كوردىك. ناتيجە بولمادى. «ادام» اتتى پەندە ەڭبەكتەنۋمەن قاتار كوڭىلدى دەمالىپ، ويناپ، كۇلۋ كەرەك. تويلاۋ كەرەك، شالقىپ-تولقىپ قۋانۋ كەرەك. ونسىز ءومىر ءمانسىز. ادام سۇلۋلىققا، ادەمىلىككە، ۇيلەسىمدىككە قۇشتار. وسى قۇمارلىعىن، قۇشتارلىعىن ۇلتتى ۇيىستىرۋعا ءبىز نەگە پايدالانبايمىز. ۇنەمى قامشى ءۇيىرىپ، ۇرەيدە ۇستاۋدى كىم جاقسى كورسىن. ادامنىڭ، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ تىلەپ تۇراتىن تىلەگىن ورىنداپ، ارمانىن ۇزارتىپ، توق سەزىممەن ۋايىم-قايعىسىز ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. سوندا نە ىستە دەيسىز عوي؟
بىزدە مەرەكە كوپ، دەمالىس كوپ. سولاردى ىڭعايىنا قاراي پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك سياقتى.
باسقاسىن ايتپاعاندا ءۇش ۇلكەن مەرەكە بار:
- جاڭا جىل. بۇل مەرەكە ءوز مەجەسىندە وتكىزىلىپ كەلەدى.كەيدە اسىپ توگىلىپ شەكارادان شىعىپ كەتىپ جۇرگەن جاعدايى بار.
- تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى: بۇل قاستەرلى مەرەكەمىزدى قاسيەتتى مەرەكەگە اينالدىرۋ ماسەلەسى تۇر. بۇگىنگى جاعدايدا جاڭا جىل مەرەكەسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، حالىق تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇدىرەتىن سەزىنە الماي ءجۇر. سوندىقتان قازان، قاراشا ايلارىنا اۋىستىرۋ قاجەت سياقتى.
مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن مەملەكەتتىك ماراپاتتار، بارلىق سىي-سياپات وسى مەرەكە قارسانىڭدا بەرىلسە...
- ناۋرىز مەرەكەسى.
بۇل مەرەكە بۇكىل حالىقتى قامتيتىن قوعامدىق مەرەكە، قوعامدىق شارا بولعاندىقتان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قتكىزىلسە دۇرىس بولار ەدى.
ا) ۇلتتىڭ سپورتتىڭ تۇرلەرىن - بايگە، كۇرەس، كوكپار، ساداق اتۋدى بۇكىل حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرۋ.
سوناۋ ارتتا قالعان الىس عاسىرلاردان بەرمەن قاراي ءبىزدىڭ حالقىمىز ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن سىنايتىن كۇرەستى، ەر قاناتى اتتى، شەبەرلىگىن شەندەستىرەتىن ساداقتى، ازاماتى مەن اتتىڭ كۇشىن سىنايتىن كوكپاردى ۇلتتىق توي-مەرەكەسىنىڭ القاسىنداي القاپ، ۇلىقتاپ كەلگەن. وسى سايىس تۇرلەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق بەت-بەينەسىن باسقالاردان ەرەكشەلەندىرىپ كەلگەن. ءاربىر مەرەكەدە قازاق سپورتتىڭ وسى ءتورت ءتۇرى وتكىزىلۋى كەرەك. اۋىلدان باستاپ، اۋدان، وبلىس، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە سپورتتىڭ ۇلتتىق تۇرلەرى قايتكەن كۇندە دە ورىندالعان بولۋ كەرەك. بۇل سايىستار تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى مەن ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ العاشقى 3 كۇنىندە ءوتىپ تۇرسا ءجون بولار-اق ەدى.
مەملەكەتتىك سايىستارعا اۋدان، وبلىستان جەڭىپ شىققان تاڭداۋلىلار قاتىسىپ سايىسادى.
بايگەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەل پرەزيدەنتى، «نۇر وتان» پارتيا باسشىلارى، پرەمەر مينيستر، سەنات جانە پارلامەنت توراعالارى تاپسىرسا قاراپايىم حالىقتىڭ رۋحى كوتەرىلەدى.
وبلىس، اۋداندا دا جەڭىمپازداردى وسى ۇلگىمەن بايگەسىن ۇسىناتىن بولسا، بۇكىل حالىققا ماقسات ەتكەن يدەيامىز جەتەتىن بولادى.
بۇل دەگەنىڭىز ۇلتتىق ءداستۇردى مەملەكەتتەندىرۋ، قوعامداندىرۋ، الەۋمەتتەندىرۋ دەگەن ءسوز. سوندا عانا قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇر-سالتى قوعامنىڭ ءار مۇشەسىنە جەتىپ، سول ءىس-قيمىلعا، سايىسقا ارالاسىپ، سودان ءلاززات الىپ، جۇبانىش تابادى.
بۇل شارا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن جاڭعىرتۋمەن بىرگە ۇلتتىق بەت- بەينەمىزدى قازاقي كەيىپكە كەلتىرەتىن بىردەن ءبىر قۋاتتى كۇش بولماق.
ب) بۇگىنگى قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىك كيىمىنەن ايىرىلىپ قالدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمىز وزدەرىن مادەنيەتتىمىز دەپ ەسەپتەيتىن ۇلتتاردىڭ كيىمىنەن كەم بولعان جوق.
قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى سوناۋ كوك تۇرىكتەر داۋىرىنەن قالىپتاسقان. سول داۋىردەگى كيىم ۇلگىسى مۇسىندەر مەن قىش تەرراكوتتاردا، تاريحي دەرەكتەردە ساقتالعان. ارحەولوگيالىق قازبالاردا دا تابىلىپ وتىر.
ءتورت عاسىر ءومىر ءسۇرىپ قىتاي حالقىنىڭ قىتايلىق مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرعان تاڭ پاتشالىگىنىڭ، پاتشا سارايىنىڭ حانۋمدارى مەن حانشالارى، حانزادالارى مەن سارباز-ساردارلارى سول زاماندا كوك تۇرىك، بىرىككەن تۇرىك قاعانات ورداسىنىڭ حانۋمدارى مەن حانشالارىنىڭ جانە اسكەري كيىمدەرىنە قىزىعۋشىلىق تانتىپ، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانعانى تاريحي كۇجاتتاردا ساقتالگان. سول داۋىردەگى كيىمدەرىمىزدى، ورتالىق موڭعولياداعى بىرىككەن تۇرىك قاعاناتى قۇلاگان سوڭ بەسبالىق، تۇرفان، قاشقار باعىتىنا قونىس اۋدارعان تۇرىكتەر الىپ كەتىپ، شىعىس تۇركىستاندىقتارعا جەتكىزدى، سول كيىمدەردىڭ ءبىرازىن ۇيعىر حالكى ءسال وزگەرتىپ عانا، بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلدى. وسى كيىمدەرىمىزدى كوك تۇرىكتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى قازاقتارعا قايتارۋ مۇمكىندىگى تۋىپ تۇر. ونىڭ سىرتىندا ورتا عاسىرداعى جوشى ۇلىسى مەن قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى كيىمدەرىمىز دە ۇمىتىلدى. وسىلاردى تۇگەلدەي قايتارۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن اۋىل، اۋدان، مەملەكەت دەڭگەيىندە ۇلتتىق كيىمنىڭ كونكۋرسىن جىل سايىن ناۋرىز مەرەكەسى كەزىندە وتكىزىپ، تۇرسا (تەاترلىق كيىمدەر بۇل سايىسقا قاتىسپايدى) نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
- كۇن سايىن قاراپايىم ومىردە كيىپ جۇرەتىن ەرلەر كيىمى (جازگى، قىسقى)
- قاراپايىم ومىردە كيىنەتىن ايەلدەردىڭ كيىمى (جازعى، قىسقى)
ۆ) «كارا جورعا» ءبيىن بۇكىل حالىكتىق دارەجەگە كوتەرۋ. "قارا جورعا " -
برازيالىقتاردىڭ «كارناۆالى» ىسپەتتى حالىقتىق بي.
وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتى تاۋەلسىزدىك تويىندا، ناۋرىز مەرەكەسىندە جانە سول سياقتى مەرەكەلەردە دە مىڭ ادامعا (1000) دەيىنگى قۇراممەن بيلەپ حالىققا كورسەتۋ، رۋحىن كوتەرۋ;
بۇل ءبيدى دە اۋىل، اۋدان، وبلىس دەڭگەيىندە دە توپتىق مول ء(ىرى) مولشەردە بيلەۋگە تاپسىرۋ.
سپورتتىڭ باسكا تۇرلەرىنىڭ ساڭلاقتارىن ماراپاتتاۋ ;
مەتسەناتتاردى ماراپاتتاۋ;
التىن ساپا ماراپاتى ت.س.س،
مىنە، وسىنداي باعدارلامالار ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە، ونىمەن قاتار قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن دارالاپ، الەمگە تانىستىرۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.
مۇنداي شارالاردا، بيلىك وكىلدەرى باسى قاسىندا بولۋى، كولگا العان ءىستىڭ ىلكىمدى دە سانالى ورىندالۋىنا اسەر ەتەتىنىن ۇمىپتاۋىمىز كەرەك.
سوندا عانا كوشىرمە مادەنيەتتەن الىستاپ، ۇلتتىق تاريحي تامىرىنان ءنار العان، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى بۇكىلحالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، ۇلتتى جاڭعىرتا الامىز.
- ۇلتتىق ەتيكالىق وزىق عۇرىپتارىمىزدى بۇكىل حالىقتىق دارەجەگە كوتەرۋ.
ا) قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى يبالى، ادەپتى، ىزەتتى. قىزدارىمىز ۇلكەندەرگە ءيىلىپ سالەم بەرۋ، ۇلدارىمىز ىزەتتىلىك كورسەتۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ سياقتى ۇلتتىق عۇرىپتارىمىزدى ساقتاپ قالعان. ۇزاققا بارماي-اق، اۆتوبۋستا، قوعامدىق كولىكتە، ۇلكەندەر كىرىپ كەلسە جاستارىمىز سانالى تۇردە ورىن بەرىپ، القاپ، قۇرمەتتەپ وتىرعىزادى. وزدەرىن مادەنيەتتى سانايتىن ەۋروپالىقتاردان، قىتايلار مەن جاپونداردان ونداي ىزەتتىلىكتى كورمەيمىز. تەك قانا قازاق پەن وزبەكتە ساقتالعان. بۇنى بولىمسىز، ەلەۋسىز دەۋگە بولمايدى. بۇل عۇرىپ ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى، بەت-بەينەمىزدى كورسەتەدى. وتباسىنان باستالاتىن بۇل تاربيە بۇكىل ۇلتتىڭ بەدەلىن كوتەرەدى. شەتەلدەن كەلىپ جۇرگەن عالىمدار، جازۋشىلار ءبىزدىڭ وسى ادەت-عۇرپىمىزعا تاڭقالىپ، رازى بولاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.
ب) ۇل-قىزدارىمىز اسا نامىسشىل بولىپ كەلەدى. ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ السىزدىگىن باسقاعا كورسەتكىسى كەلمەيتىن بەكزاتتىلىق بىزدە جاقسى ساقتالعان. وقىس مىنەز كورسەتپەي، باسقاعا باسىندىرماۋ، ۇلتىنىڭ جاقسىلىعىنا قۋانىپ، جايسىزدىعىنا ىشتەي رەنجىپ جۇرەتىن بەكزاتتىلىق بىزدە باسىم. بۇل ۇلتتىڭ نامىسشىلدىعىن كورسەتەدى. قازىر قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭ جاتجۇرتتىق انشىلەردىڭ، ارتيستەردىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇرادى. ولاردىڭ ءانشى قىزدارىنان ءبىزدىڭ قىزداردىڭ نەسى كەم. كەرىسىنشە قازاق قىزدارى سۇلۋ، يناباتتى، كورىكتى. نەگە ولاردىڭ سۋرەتىن ىلمەسكە. استانادا گالكيننىڭ سۋرەتىن ءار كوشەگە ءىلىپ قويىپتى. ونىڭ ورنىنا ديماشتىڭ، نۇرتاس قايراتتىڭ، تورەعالي ءتورالىنىڭ سۋرەتىن نەگە قويمايمىز؟ تاعى ءبىر عانا مىسال: قىتايدا قازاقستاندىق قازاق بوكسشى مەن قىتايداعى قازاق بوكسشى ءبىر-بىرىمەن جۇدىرىقتاسۋعا بارماعان. بۇكىل حالىق قۇلاقتاندى. بۇل نە؟ بۇل ۇلت نامىسى، ۇلت بىرلىگى. ءبىر باسەكەدە بايگە الىپ اتاق شىعارۋدان باس تارتىپ، ۇلتتىق بىرلىك، ۇلتتىق نامىستى قورعاپ شىققان. وسىنداي جاقسى عۇرىپتارىمىزدى. بۇكىل حالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرسەك ءبىزدىڭ بەت-بەينەمىز ايقىندالا تۇسەر ەدى.
- ۇلتقا بايلانىستى كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان عىلىمي تەرميندەردى قايتا قاراۋ:
ا) كەزىندە سوناۋ حۋننۋ (سيۋننۋ) يمپەرياسىنان بەرمەن قاراي (كوك تۇرىك، ءۇيسىن، تۇرگەش، قاراحاندىقتار، قىپشاق، قازاق ت.ت.س.س.) رەسەي قولاستىنا كىرگەنگە دەيىن اكىمشىلىك ءبولىنىستى وڭ قانات، سول قانات، ورتالىق (وردالىق) دەپ ءبولىپ، ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ەل باسقارۋ جۇيەسىن جاساعان ەدى. قازاق حاندىعىنان باستاپ بۇل جۇيەگە اسكەري رەڭ بەرىپ جۇزدىك دەپ اتاپ كەتكەن. سول ءۇش جۇزدىكتى رەسەي يمپەرياسى بىرىنە-ءبىرىن قارسى قويۋمەن قاتار جۇزدىكتەر ىشىندەگى تايپالار، رۋلاردى دا ءبىر-بىرىنە قارسى قويعان. بيلەۋشى جاتجۇرتتىقتار وزدەرى وت كوسەپ الىپ بۇل پروتسەستى ترايبوليزم دەپ اتاپ قازاق حالقىن مازاققا اينالدىرعان، قورلاعان.
سوندىقتان ءبىز «رۋ-تايپالىق جۇيە» دەگەن اتاۋدى «بيوالەۋمەتتىك (بيوسوتسيالنىي) جۇيە» دەپ اتاۋدى كەزىندە ۇسىنىپ ەدىك. قانداس، تۋىستاس رۋلار ءبىر-ءبىرىن قولداپ، ءوز ادامىن، ۇرپاعىن باسقاعا قورلاتپاعان. ءبىر-بىرىنە كومەك قولىن سوزىپ، جەتىمىن جىلاتپاي، جەسىرىن قاڭعىتىپ دالاعا تاستاماي اسىراپ ادام قىلعان. سوندىقتان تۋىستىق قولداۋ جاعى، الەۋمەتتىك كومەك بولۋ جاعى باسىم بولعان. وسى ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ «بيوالەۋمەتتىك جۇيە» دەپ الۋدى ۇسىنامىن.
ب) قازاق اتىن اتاسا بولدى «نوماد»، «كوشپەلى»، «قاڭعىباس» دەگەن تىركەستەر قاپتاپ كەتەدى. «نوماد» دەگەنىمىز ءۇيسىز، كۇيسىز، ەش نارسە وندىرمەيتىن، باسقانىڭ تابىسىمەن كۇن كورەتىن سىعان توبىرىن اتايدى. ال، قازاقتىڭ بابالارى باسقا ۇلتتاردىڭ بابالارى سياقتى (ورىس، ۋكرايندار، نەمىستەر، اعىلشىندار، ارابتار ت.ت.س.س.) كوشپەلى بولعانى راس.
ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەجەلگى حۋن داۋىرىنەن باستاپ قالا تۇرعىزىپ، جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ، جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى قوعام ورناتقانى بۇگىنگى كۇنى عىلىمدا ابدەن دالەلدەنگەن ماسەلە. حۋن ءداۋىرىنىڭ وزىندە 21 قالاسى بولعانىن ارحەولوگتار دالەلدەپ بەردى. كوك تۇرىك داۋىرىندە بۇگىنگى سولتۇستىك قىتاي، موڭعول ۇستىرتىندە بارلىعى 30-دان استام، سىر بويىندا 19 قالاسى بولعانى انىقتالىپ وتىر. سوندىقتان وسى سياقتى عىلىمي تۇجىرىمداردى تانىمدىق پۋبليتسيستيكاعا مولداپ ەڭگىزىپ حالىقتىڭ كوزىن اشۋىمىز كەرەك. قازاقتاردىڭ اتا-باباسى كوك تۇرىكتەردەن بەرى جاپپاي كوشپەلى بولعان دەگەن تۇجىرىمدى ىسىرىپ تاستايتىن ۋاقىت جەتتى.
وسىنداي عىلىمي تەرميندەردى قايتا قاراۋ ارقىلى ۇلتتىق ۇلتجاندىلىق ماحاباتىن ارتتىرىپ، پاتريوتتىق تۇسىنىك ۇيالاتاتىن بولامىز.
وسى سياقتى ماسەلەلەر كوپ. ءبىز سونىڭ ءبىرلى جارىمىن عانا ءسوز ەتتىك. قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى وسى ىسپەتتى ماسەلەگە اتسالىسسا بۇقارالىق سانانى جاڭعىرتۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى دەپ ويلايمىن.
ۇلتتىق كود، ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدى ماڭگى ۇلىقتاپ وتەلىك. كوك تۋىمىز اسپاندا ماڭگى جەلبىرەپ تۇرعاي!
ق.سارتقوجاۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
Abai.kz
