بيىل الاش قوزعالىسىنىڭ جەڭىستى شىڭى بولىپ تابىلاتىن الاش-وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. بۇگىندە الاش قوزعالىسى دەپ اتالۋىمەن ءمالىم  قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى يمپەرياداعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان قۋات الىپ، جالپىمۇسىلمان قوزعالىسىمەن استاسا ورىستەدى. الاش ازاماتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن 1917 جىلى وتكەن ءبىرىنشى جالپىمۇسىلمان سەزىنە دە بيىل ءبىر عاسىر تولىپ وتىر. وسى قۇبىلىسقا ءجىتى نازار اۋدارىپ، شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتكەن جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ تاريحي-تانىمدى «الاش جولى» ريسالاسىنەن ءۇزىندى بەرەمىز.

 ماسكەۋ، 1–11.5.1917

تاريحي مينياتيۋرا

باسى

ءى. كۇرەس بارىسىنداعى سىزاتتار

1

1917 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي ماسكەۋگە شارتاراپتان بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارى سەزىنىڭ دەلەگاتتارى كەلە باستادى.

ماسكەۋ قۇرىلتايى اسادۋللاەۆ ۇيىندە وتەتىن بولعان. و باستا، سەزدى ازىرلەۋ ءۇشىن ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسى  سايلانعان كەزدە سولاي ۇيعارىلعان-دى. ويتكەنى رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن جاندانعان ءدۇبىرلى پيتەردە سان ءتۇرلى پارتيا ساياسي جۇمىسىن قىزدىرىپ جاتقان. وسىناۋ وت-جالىنى كۇيدىرىپ تۇرعان الىپ قازان ىشىنەن تىنىش جۇمىس ىستەۋگە مۇرسات بەرەتىن بۇرىش تابۋ وڭاي بولمايتىن. جان-جاقتان جينالاتىن دەلەگاتتار ءۇشىن، ال ولار سەگىز جۇزدەي بولماق، توقتايتىن جانە الاڭسىز ءماجىلىس قۇراتىن قولايلى مەكەن-جاي ىڭعايلاستىرۋ، اقشاڭ بولسا دا قيىننىڭ-قيىنى ەكەنى ءسوزسىز. شىنداپ كەلگەندە، ورتالىق بيۋرو ۇيىسقان كەزدە قاجەت قارجى كوزدەرى دە كورىنىپ تۇرعان جوق ەدى.  ال  مۇسىلماندار مۇراتىنا كوپتەن قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ماسكەۋدەگى مىنا عيمارات سۋ تەگىنگە تۇسەتىنىن ارنايى بيۋرو قۇرعان جينالىس بىردەن ەسكەرگەن-ءدى.

احمەد تساليكوۆ

ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسى العاشقى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارىن احمەد تساليكوۆتىڭ توراعالىعىمەن، بۇرىنعى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى ۇيىندە جۇرگىزدى. تەك سوڭعى اپتادا عانا بيۋرونىڭ پەتروگرادتا تۇراتىن مۇشەلەرى مەن قىزمەتكەرلەرى تولىعىمەن ماسكەۋگە كەلىپ، اسادۋللاەۆ ۇيىنەن ورىن تەپكەن. سولار قاتارلى، سالىمگەرەي ءجانتورين سۇلتانعا كومەكشى بولا شىققان وتەمىس تە، مۇنداعى بيۋرو مۇشەسى عاياز يسقاقي ىسكە قوسقان جىگىتتەرمەن بىرگە،  سەزدىڭ سوڭعى دايىندىق جۇمىستارىن پىسىقتاۋمەن شۇعىلدانۋعا كىرىستى.

ءاليماردان بەك توپچيباشەۆ

سەزد اشىلار قارساڭدا باكۋدەن ءاليماردان بەك توپچيباشەۆ كەلدى. باعزى جولداسى  ءجانتورين ەكەۋى قىزۋ قاۋىشىپ، جاعداي سۇراسا باستاعانى سول، ولارعا تاشكەنتتەن سەرالى لاپين، ورالدان باقىتجان قاراتاەۆ كەلىپ قوسىلدى. مۇسىلمان قوزعالىسىندا سوناۋ العاشقى رەۆوليۋتسيا جىلدارىنان بىرگە كەلە جاتقان ۇزەڭگىلەستەردىڭ ۇستانىمدارى ۇقساس، تيىسىنشە، الداعى جيىننان كۇتەر ماقساتى ورتاق بولاتىن. ولار بىرەر ۋاقىت اقپان رەۆوليۋتسياسىنان بەرى ساياساتقا دۇركىرەي كىرگەن جاستار شوعىرى جايىن ءسوز ەتتى. سوسىن ءاليماردان-بەيدىڭ داڭقتى جەرلەسى،  داۋلەتىن مۇسىلمان جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە ارناعان ءشامسي اسادۋللاەۆتى ىلتيپاتپەن ەسكە الىستى.

ءشامسي اسادۋللاەۆ

باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ ءشامسي اقساقالدى ەرتەدەن بىلگەن-ءدى. كەزىندە ونىڭ اعايىندى نوبەلدەرمەن* قاتار جارىسا مۇناي وندىرگەنىنەن، ولاردان قالىسپاي، ۇلكەن تابىسقا جەتكەنىنەن حاباردار جۇرگەن. قوعامدىق شارۋالارعا وراي، كەي رەتتە باكۋدەگى ازاماتتارمەن بايلانىسۋ قاجەت بولعاندا، سول كىسىنىڭ جىلى ءسوزىن ارقا تۇتىپ ءبىراز ءىس تىندىرعانى دا بار-تىن.

باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ

Cالىمگەرەي ءجانتورين

*رەسەيدە تۇرىپ ەڭبەك ەتكەن شۆەدتىك ونەرتاپقىشتار مەن ونەركاسىپشىلەر اۋلەتى; اۋەلدە اكە-ەممانۋەل نوبەل ونەرتاپقىشتىق ىزدەنىسىمەن سۋاستى مينالارىن جاساعان، پەتەربۋرگتە مەحانيكالىق زاۋىت اشقان; ونىڭ ۇلكەن ۇلى ليۋدۆيگ اكەسىنىڭ زاۋىتىن ءىرى ماشينا جاساۋ كاسىپورنىنا اينالدىردى، باۋىرلارىمەن بىرگە باكۋدە مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىن اشتى; ال ليۋدۆيگتىڭ ۇلى نەمەرە-ەممانۋەل نوبەلدەر وتباسىنىڭ رەسەيدەگى كاسىپورىندارىن رەۆوليۋتسياعا دەيىن باسقارىپ تۇردى; ليۋدۆيگتىڭ ءىنىسى الفرەد ءديناميتتى ويلاپ تاپقان، جارىلعىش زاتتار شىعاراتىن كوپتەگەن كاسىپورىندار اشقان، ايگىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ قۇرىلتايشىسى بولعان.

ءشامسي اقساقال اسادۋللاەۆ ءازىربايجان ەلىندەگى قيال-عاجايىپ ەرتەگى ءتارىزدى تىرلىكتى – مۇناي كاسىپشىلىگىن جولعا قويعان اسىل دا ەرەك تۇقىمنان ەدى. ولاي دەيتىنى، بۇل كىسى قاراتاەۆ ءتارىزدى جاستايىنان وقۋ قۋعان تەكتى تۇقىمنان ەمەس، قارابايىر ەڭبەككەر، ءجاي عانا ارباكەش بولاتىن. ءجاي  ارباكەشتىڭ ءىرى مۇناي كاسىپكەرىنە اينالۋىن قالايشا ەرتەككە بالاماسسىن. بىراق ونىڭ ءىرى الپاۋىت-ونەركاسىپشىل دارەجەسىنە جەتىپ ءوسۋى – ەرتەگى ەمەس، ناقتى ءومىر شىندىعى-تىن.

ويلاپ قاراسا، باقىتجاننان جيىرما شاقتى جاس ۇلكەن ەكەن. باكۋدىڭ تۇبىندەگى اميرادجان دەگەن كىشكەنە اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپتى. ەس بىلگەننەن كىشكەنە ەسەك ارباسىمەن مۇنايشىلاردى مۇنارالارعا تاسىپ ەڭبەك ەتە باستايدى. ودان سول كەزدەگى ءىرى مۇناي الپاۋىتىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ونىڭ كاسىپشىلىگىنىڭ اربا ايداۋشىسى بوپ ىستەيدى. بىرەر جىلدا تاپقان ەڭبەكاقىسىنا بىرنەشە اربا الىپ، كادىمگىدەي مەنشىك يەسىنە اينالادى. مۇناي كاسىپشىلىگىنىڭ تاسىمال جۇمىستارىندا ونىڭ كولىك شارۋاشىلىعى ەلەۋلى ورىنعا يە بولادى. ۇيىمداستىرۋشىلىق، كاسىپكەرلىك قابىلەتى ۇناسا كەرەك، ۇزاماي وعان كاسىپورىن پريكازچيگى* لاۋازىمى ۇسىنىلادى. وسىلاي، جاستايىنان، ءشامسي مۇناي ءوندىرىسىنىڭ قىر-سىرىن كورىپ وسەدى.

*قوجايىننىڭ سەنىمحاتىمەن كاسىپورىننىڭ ءتۇرلى بايلانىس، ساۋدا، تاسىمال، كاسىپشىلىك سالالارىنىڭ قيلى شارۋاشىلىقتارىن جۇرگىزەتىن جالدامالى قىزمەتكەر.

سوسىن، وزىنە دەگەن ءوز سەنىمىنىڭ بىرتىندەپ ارتا تۇسكەندىگىنەن شىعار، بىرەر جىلدان كەيىن جەكە ءىس اشۋعا قۇمارتقان ءبىر اۋىلداسىمەن كۇش قوسىپ، تۇز وندىرىسىنە كىرىسەدى. جۇمىستارى ساتىمەن ءجۇرىپ كەتەدى. تۇراقتى تابىس ءتۇسىپ، ەداۋىر قوڭدانادى. بىراق وعان قاناعاتتانبايدى. اقىرى، بالا كۇنگى ماڭدايتەر توككەن كاسىپشىلىگىن قۋعا وتىز ءتورت جاسىندا بەل بايلاپ، تاپقان تابىسىنا باكۋدە مۇناي ءوندىرۋ كونتورىن اشادى. قارابايىر تاسىلمەن مۇناي وندىرە باستايدى.

الايدا مۇندا سىرتتان كەلگەن وزگە  حالىق وكىلدەرى قوجايىندىق ەتەتىن. ويتكەنى ولار زامان تالابىنا لايىق ءىستىڭ كوزىن بىلەتىن، بانكتەگى كاپيتالى وراسان كوپ فيرمالارمەن قىزمەتتەس بولاتىن. ال اسادۋللاەۆ سەكىلدى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى، قانشا تىرىسسا دا، ءوز بانكتەرى بولماعاندىقتان، ەلەۋلى قارجىلىق قور جيناي المايتىن-دى. زەرەك كاسىپكەر مۇنى ۇققان دا، شىداممەن، جيىرما جىلعا تاقاۋ ماقساتكەرلىكپەن ەڭبەك ەتىپ، اقىرى، ءوزىنىڭ كونتورىنىڭ نەگىزىندە، 1893 جىلى جاڭا تەحنولوگيانى قولدانىپ جۇمىس ىستەيتىن مۇناي ءوندىرۋشى فيرما قۇرۋعا قول جەتكىزگەن ەدى.

«شامسي اسادۋللاەۆ» فيرماسى العاش قۇرىلعان كەزدە، كاپيتالى بار بولعانى بەس ءجۇز سوم بولعان ەكەن. پاتشا اۋلەتىنىڭ تاققا وتىرۋىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق تويى قارساڭىندا ول ون ميلليون سومعا جەتىپتى. وقۋ-توقۋ كەمىستىگىن تابيعي زەردە كەڭدىگىنىڭ ىزدەنىسىمەن تولىقتىرا بىلگەن شامسي شارۋاسىن زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە الارلىق دەڭگەيدە، وتە ءتيىمدى جۇرگىزە العان. وزىق يدەيالاردى زاماتىندا قاعىپ الىپ وتىرىپتى.

– ماسەلەن، نوبەلدەردىڭ الەمدەگى ەڭ العاشقى مۇناي قۇياتىن «زورواسترا» اتتى تانكەرى تەڭىزگە تۇسكەندە، ول دا قاراپ قالماعان، – دەدى باقىتجان سۇلتان. – تاسىمالدىڭ بۇل ءتاسىلىنىڭ كەلەشەگىن شامسي اعامىز تەز دىتتەدى. ارتىنشا  سونداي ءۇش تانكەر جاساتتى. ولار كاسپي ايدىنىندا فيرماسىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ، ايبىندانا جۇزگەن كورىنەدى. كاسىپورنىنا وسىناۋ جاڭا ءداۋىردىڭ ماڭىزدى سۇيىق وتىنىن مۇناي قۇبىرىمەن تاسىمالداۋ سىندى وزگە جاڭالىعىن دا تەز ەنگىزدى. 1907 جىلى «اعايىندى نوبەلدەردىڭ مۇناي ءوندىرىسى سەرىكتەستىگى» سالعان مۇناي قۇبىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى ون جەتى شاقىرىم بولسا، «شامسي اسادۋللاەۆ» فيرماسىنىڭ قۇبىرى ون ەكى جارىم شاقىرىمعا جەتكەن ەكەن...

قاراتاەۆ ول جايىندا «رومانوۆتار ءۇيىنىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ 300-جىلدىعى» اتتى التىندالعان كىتاپتان دا وقىعان كورىنەدى. «ساۋدا جانە ونەركاسىپ» بولىمىندە وتاندىق ونەركاسىپشىل اگا شامسي اسادۋللاەۆ تۋرالى تاماشا، ءادىل، ءىرى سوزدەر جازىلعان ەدى. ەسىندە، ونىڭ مۇناي ەلىندە تۋىپ-وسكەنى اتاپ ايتىلعان-دى. ال ونداي ەلدە ادامدار وزدەرىنىڭ جاراتىلىستان دارىعان اقىلىمەن تەز ءوسۋى ىقتيمال.  اسادۋللاەۆ مىرزا قۇداي بەرگەن پاراساتىنىڭ ارقاسىندا كۇش-قۋاتىن جانە ەرىك-جىگەرىن تاس-ءتۇيىن جۇمىلدىرا وتىرىپ، كەدەي-كەپشىكتەر اراسىنان ادام سەنگىسىز عالامات جىلدامدىقپەن ميلليونەرگە اينالا الدى.

– جانە ارتىنا قانداي عيبراتتى ءىز قالدىردى! – دەپ، ريزاشىلىقپەن قوشتاي جونەلدى ونى ءاليماردان توپچيباشەۆ. – ءبىز وعان شەكسىز رازىمىز...

باقىتجان سۇلتان ەسكە الىپ وتىرعان تاماشا كىتاپتى قادىرمەندى اسادۋللاەۆتىڭ ءوزى كورمەدى، ونداعى جۇرەك ەلجىرەتەرلىكتەي ءادىل سوزدەردى وقي المادى، ارينە. ول سول ون ءۇشىنشى جىلى قايتىس بولدى. بىراق الگى كىتاپ ونىڭ ءىسى اۋقىمدى، ولمەيتىن دارەجەدە بولعانىن بارشا جاھانعا ايگىلەدى. ال ونىمەن قىزمەتتەس بولعاندار، ونىڭ شاپاعاتىن كورگەندەر ودان كۇنى كەشە عانا، وسىدان بار بولعانى ءۇش-ءتورت-اق جىل بۇرىن ايرىلعاندارىن ۇمىتار ما. ول كوزدەن كەتكەنمەن، كوڭىلدەن كەتپەيدى.  بۇگىندە ارامىزدا ونى بىلگەندەر، ونىڭ شاپاعاتىن كورگەندەر ءجۇر. سولار ارقىلى ونىڭ قادىرى بۇگىنگى ۇرپاققا ءمالىم. ونىڭ ىزگىلىكتى كاسىپكەرلىگىنە بارشا جۇرت ءتانتى. تاپ قازىرگى تاڭدا يمپەرياداعى كۇللى مۇسىلمان جۇرتتارىنىڭ وكىلدەرى باس قوسىپ جاتقان وسىناۋ ءتورت قاباتتى تاس عيمارات ونىڭ قاشاندا قاتارىمىزدا ەكەنىن كورسەتەدى...

توپچيباشەۆ ەرەكشە ىلتيپاتپەن ونىڭ ىزگىلىكتى ىستەرىنىڭ ولمەۋشىلىكپەن قول ۇستاستىرعان تاعى ءبىر پاراسىن ەسكە الدى.

ءشامسي اقساقال ءوزى تياناقتى ءبىلىم الماعانمەن، ارتىنان وكشەلەپ كەلە جاتقان بۋىننىڭ ءبىلىمدى بولۋىن قالاعان-تىن. سەبەبى بولاشاقتىڭ يەسى وقىعان جاستار بولارىنا كۇماندانباعان. بولاشاق تىزگىنىن قولدارىنا وركەنيەتتى زامانا تالاپتارىنا ساي تاربيەلەنگەندەر عانا الا الماق. سونى ۇققاندىقتان دا، جاستاردىڭ تەحنيكالىق ءبىلىم الۋىنا باسا نازار اۋداردى. سوندىقتان دا ول مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ارالارىنان ينجەنەرلەر دايارلاۋدىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە ءمان بەردى. ولاردى باۋراپ، ىرىكتەپ،  كوپتەپ وقۋعا جىبەرە باستادى. ونىڭ قارجىسىمەن تالاپتى جاستار گەرمانيا مەن فرانتسيا قالالارىندا، رەسەيدىڭ ءوز ىشىندەگى ۆارشاۆادا، قازاندا، كيەۆتە، ماسكەۋدە، ودەسسادا، پەتەربۋرگتە، حاركوۆتا وقىدى. ءاليماردان بىلەدى، ول باكۋدە رەالدى ۋچيليششە عيماراتىن سالۋعا قوماقتى قارجى ءبولدى. زاكاۆكازەدەگى اسا ءىرى وقۋ ورىنى بولىپ تابىلاتىن الەكساندر پاتشا اتىمەن اتالاتىن تيفليس* مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن قامقورلىعىنا الدى، وندا ءوز اتىنان مۇسىلمان-ستۋدەنتتەرگە ستيپەنديالار تاعايىندادى...

*تبيليسي.

اسادۋللاەۆتىڭ كاسىپكەرلىك ءىس جۇرگىزۋ تاجريبەسىنەن بۇدان جەتى-سەگىز جىل ىلگەرىدە، ءوزىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندە ىسكەرلىك سەرىكتەستىك قۇرۋى كەزىندە، سەرالى دە ۇيرەنۋگە نيەت قىلىپتى. سول كەزدە ول وسىناۋ ءىرى  ءىس ادامىنىڭ مۇناي ونەركاسىبىمەن قاتار دامىتقان ساۋدا-ساتتىق شارۋالارىنىڭ قۇرىلىمىنا زەر سالعان ەكەن.

وسى ماسكەۋدە «شامسي اسادۋللاەۆتىڭ ساۋدا ىستەرى» كومپانياسىنىڭ باس كەڭسەسى بولدى. سوعان سەرالى بىرنەشە كەلگەن، سوندا كوزى كوردى: كومپانيانىڭ جارنامالىق قاعازدارىندا، رەسمي فيرمالىق بلانكىنىڭ جوعارعى جاعىندا، قوجايىننىڭ اتى-ءجونىنىڭ، فيرما اتاۋىنىڭ ۇستىندە پارسى ەلىنىڭ گەربى سالىنعان،  ونى وراعىتا بەينەلەنگەن، ادەتتە ۇران جازىلاتىن تاسپا ىسپەتتى جولاقتا «پەرسيا شاھىنىڭ سارايى قۇرمەتىنە يە بولعان» دەگەن سوزدەر جازىلعان-دى... سول ىسكەرلىك قاتىناس قاعازى بەتىنە ماسكەۋدەن باستاپ باكۋ، استراحان، تساريتسىن، ساراتوۆ، سامارا، قازان، تومەنگى نوۆگورود، كينەشما، ياروسلاۆل، كۋنتسەۆو، ۆارشاۆا، بەلوستوك... دەپ كوپ قالا اتى  تىزىلگەن. ولاردا قۇرمەتتى اعامىزدىڭ ساۋدا كومپانياسىنىڭ فيليالدارى ورنالاسقان كورىنەدى...

ءيا، ول كىسىنىڭ قۇلاشى كەڭگە سەرمەلگەن-ءدى، شارۋاسى شالقىپ تۇردى. ءاليماردان بەك قانداسى رەتىندە بۇل رەتتە كوپ مىسال ايتا الادى. وسىندا وتىرعان ازاماتتار ءبىلسىن، ونىڭ كاۆكازداعى ەلگە جاساعان جاقسىلىقتارىن بىلاي قويعاندا، وسىنداعى يگىلىكتى ىستەرى، قايىرىمدىلىق شارالارى ءوز الدىنا ءبىر توبە.  ول مۇسىلماندى تايپاعا بولگەن جوق. وعان ءوزىنىڭ ءازىربايجانى دا، تاتار دا، وزگە تۇركىلەر دە ءبىر بولاتىن. ماسكەۋدەگى ۇيلەرىنىڭ ءبىرىن كوزى تىرىسىندە مۇسىلمان قاۋىمىنا سىيعا تارتقان ەدى. مەشىت تە سالىپ بەرگەن. ال «اسادۋللاەۆ ءۇيى» اتالىپ كەتكەن بۇل عيماراتتى اقساقال جاس ۇرپاق ءۇشىن ءوزى ارنايى سالعىزا باستاعان-دى. بىراق ءۇي قۇرىلىسىن ءبىتىرىپ ۇلگەرە الماي قالدى. قۇرىلىس 1913 جىلى، تەك ول قايتىس بوپ كەتكەننەن كەيىن اياقتالدى. سول جىلى اقساقالدىڭ ءوزى امانات ەتكەن شارتپەن وسىناۋ اسادۋللاەۆ ۇيىندە مۇسىلمان قاۋىمى قارجىسىنا جۇمىس ىستەيتىن مەكتەپ  ەسىگىن اشتى. سونىمەن بىرگە وسىندا مۇسىلمان جاستارىنىڭ ءتۇرلى كەشتەرى وتكىزىلە باستادى. كەشىكپەي باسپاحانا ورنالاستىرىلدى.

قىستا عانا وسىندا ايماق مۇسىلماندارىنىڭ باسقوسۋى وتكەن ەكەن. ەندى، مىنە، جاڭا جاعدايدا، تولىق ساياسي ەركىندىك، بوستاندىق احۋالىندا، بۇكىل يمپەريا شارتارابىن مەكەندەيتىن مۇسىلمان جۇرتتارى وكىلدەرىنىڭ ۇلكەن قۇرىلتايى وتكەلى تۇر. سەزدىڭ وسىندا وتۋىنە مۇرىندىق بولعان كورنەكتى قايراتكەر عاياز يسقاقي اۋەلى پيتەردە «ەل» دەگەن گازەت شىعارعان ەدى. ونىسى پاتشالىقتىڭ كارىنە ۇشىراپ، جابىلىپ قالعان سوڭ، ماسكەۋ كەلىپ، تاپ وسى عيمارات ىشىندە، مىنە،  ەكى جىلداي بوپ قالدى، «ءسوز» دەگەن گازەت شىعارىپ كەلەدى...

باقىتجان سۇلتان ءشامسي اسادۋللاەۆ پەن سول سەكىلدى ءازىربايجان ميلليونەرلەرىنىڭ كاسپيگە سۇعىنعان اپشەرون تۇبەگىندەگى جۇماعىن ارالاپ كورگەن، قايران قالعان، تامسانعان. سولار  سەكىلدى ءىس قىلاتىن ازاماتتار قازاق اراسىنان دا تابىلسا عوي دەپ قيالداعان. بىراق كوشپەندى جۇرت باستان كەشىپ جاتقان اۋىر جاعداي ءدال قازىر وعان مۇمكىندىك بەرەر مە دەگەن. اكىمشىلىك تەگەۋىرىنى اياۋسىز تىقسىرعاندىقتان، قازاق ورماندى، شۇرايلى جەرلەرىنەن دالاعا قاراي ىعىسقان ەدى عوي. قولدا جەتكىلىكتى مال دا قالماعاندىقتان، تازا كوشپەلىلىكتەن دە ارىلا باستاعان. كوبى جاتاق بولا باستاعان. وسىنداي كەدەيشىلىككە ۇشىراعان حالقىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت ەدى. سونى ويلاعان. وزگە كاسىپ يگەرمەسە بولمايتىنىن ۇققانداردىڭ ءبىر پاراسى تەڭىزدە بالىق كاسىپشىلىگىنە جۇمىلعان. تاعى ءبىر پاراسى دالادا پايدا بولعان جاڭا جۇمىس كوزىنە جالدانعان – ءازىربايجاننىڭ ءوز ىشىنەن الپاۋىتتار شىعىپ باسەكەلەس بولعاندىقتان با، نوبەلدەر مۇنايدى قازاق جەرىنەن دە سورۋعا كىرىسكەلى قاشان... سولاردىڭ قارا جۇمىسىندا ماڭداي تەرىن توگىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر بۇگىندە كوپ، تەك تاپ سول الپاۋىتتارعا ءازىربايجان قارىنداسشا تەكەتىرەس تىرلىك قىلار ازامات قازاقتان قاي كەزدە شىعارى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم...

قاراتاەۆ گۇرجى ەلىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جىلدارى باكۋگە ات باسىن الدەنەشە تىرەگەن. ءازىربايجان قانداستارىندا مەيمان بولعان. كەشەگى ارباكەش، جۇمىسشى، قولونەر شەبەرلەرى مەن ۇساق بولشەك ساۋدا جاساپ دۇكەن ۇستاعان قاراپايىم ادامداردىڭ مۇناي كاسىپشىلىگىنە قالاي ارالاسقانىن، ونى قايتىپ  دامىتقانىن، سونىمەن بىرگە تيىسىنشە داۋلەتكە، بايلىققا كەنەلگەندەرىن، ابىرويعا يە بولعاندارىن ەستىپ بىلگەن. ءبىر كەزدەگى حاندىقتىڭ استاناسىن، رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگىزىلگەننەن كەيىن قولعا الىنعان وركەنيەتتى شارۋاشىلىق جۇرگىزە باستاعالى بەرى، قالاي اسەمدەندىرە، اباتتاندىرا تۇسكەندەرىن ءوز كوزىمەن كوردى.

ءازىربايجاننىڭ مۇناي ميلليونەرلەرى باكۋدە سىنىق-قالا، قىز-قالا مۇنارالارىمەن، كونە سارايلارمەن كورىك تالاستىراتىن ءزاۋلىم ۇيلەر سالدى. قالانى قويىپ، قالا سىرتىنا عالامات ساياجايلار ورناتتى. تاۋ-تاستى، شولەيت، قۇمداۋىت، كۇن كوزى شاقىرايعان قۇنارسىز جەردى جۇماققا اينالدىردى. ءيا-ءيا، قۇدايدىڭ شاپاعاتىمەن اقىل-ەستەرىن ۇتىمدى پايدالانىپ بايىعان ءىس ادامدارى ەل كورىپ، جەر كورىپ، الەمنىڭ اسەم قالالارىن تاماشالادى. شەت ەلدەردىڭ قىمبات قوناقۇيلەرىنە توقتاپ، ەڭ وزىق قىزمەت كورسەتەتىن كۋرورتتارىندا تىنىعىپ قايتىپ ءجۇردى. بىراق سول كورگەندەرىنە ماردامسىماي، سونداي يگىلىكتى ءوز ەلىندە دە وزدەرىنە جاساۋعا تىرىستى. مۇنى ءاليماردان بەك جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا باقىتجان سۇلتاننىڭ تامسانىسىن تولىقتىرا ءتۇسۋدى پارىزى تۇتۋدا...

شىنىندا، تۇبەكتە قيىرشىق تاس ارالاس توپىراق قانا بار ەدى، نازار توقتاتار وسىمدىك تە، جول دا جوق بولاتىن. اقشالى ازاماتتاردىڭ ەرىك-جىگەرىمەن اپشەروننىڭ قيىرشىق قۇم باسقان توسىنە تەڭىزبەن، اربامەن، تۇيەلى كەرۋەنمەن جان-جاقتان قاپ-قاپ قۇنارلى توپىراق تاسىمالداندى. سان ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى، ءساندى بۇتالار ەگىلدى، گۇلزارلار جاسالدى، بۇرقاعى اسپانعا شاپشىعان حاۋىزدار سوعىلدى. باق ىشىندە ءانشى قۇستار سايرادى.

العاش باق ەككەن، مارداكيانعا ءوز قارجىسىنا تاس جول سالعىزعان، باعباندىق مەكتەبىن اشقان  زەينەلابدين قاجى بولاتىن. ونىڭ وسىنشا تاڭعاجايىپ باۋ-باقشاسى باكۋدەن ءبىراز جەر شىققاندا بىردەن مەن مۇندالاپ، سونادايدان كوز تارتاتىن. سايالى، كولەڭكەلى اعاشتارعا، سايراعان قۇستارعا، ءمولدىر سۋلى حاۋىزعا، سۋبۇرقاقتارعا، تىنىعىپ، وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىن جايلى ورىندارعا تولى ماۋەلى باق ورتاسىندا كەرەمەت ادەمى ءۇي سالىنعان-دى. مۇندا ودان دا باسقا نەبىر تاماشا قالاسىرتىلىق ساياجايلار ورىن تەپتى. اسىرەسە عاجابى، ون بەس گەكتار القاپتى جايناتىپ جىبەرگەن ءشامسي باعى ەدى. ونىڭ باۋ-باقشاسىنىڭ اۋماعى بارىنىكىنەن ۇلكەن بولاتىن. كۇتىمى زور ساياجايداعى جاسىل جەلەك نازاردى ايالاپ، جۇمساق سامال جاندى جادىراتىپ تۇرۋشى ەدى...

ءشامسي اقساقالدىڭ تاماشا سارايى مەن باعىنىڭ شارۋاشىلىعىن جۇرگىزەتىن قوسالقى ءۇي-جايلاردىڭ ءوزى جارتى شاقىرىمعا جەتە-عابىل ۇزىندىقتى الىپ جاتاتىن. ساياجايدى قورشاعان شارباعىنىڭ بيىكتىگى مىسىڭدى باساتىن. كىرەبەرىس قاقپا ءوزىنىڭ ويۋ-ورنەگىنىڭ كەرەمەتتىگىمەن ەرىكسىز سۇيسىنتەتىن. جەمىس اعاشتارىنىڭ سان-ءتۇرلى جانە وتە كوپتىگى ەستەن تاندىراتىن. الما، المۇرت، انار، ايۆا ءيسى مۇرىن جاراتىن. بۇل ساياجايدان شيە دە، شابدالى دا، الشا دا كورۋگە بولاتىن.

باقىتجان سۇلتان قاتتى تاڭعالعان.  بۇراتانا حالىق وكىلدەرىنىڭ زاماناۋي كاسىپورىن قۇرىپ الپاۋىتقا اينالۋى ءوز الدىنا، تاپقان بايلىعىن وسىنشا جاسامپازدىق تىرلىككە جۇمساۋى تاڭىرقاتقان ەدى. كوپ ۇزاماي، تەرگەۋشىلىك قىزمەتپەن كۋتايسيدە وتكىزگەن جىلدارى دا ارتتا قالعان. ەلگە ورالعان. جەر-سۋدان ايرىلىپ بارا جاتقان  ەل جاعدايىن، كوز الدىندا تۇرعاندىقتان دا، كوبىرەك ويلاعان، ۋايىمداعان. سوندا تىنىس-تىرشىلىكتەرىمەن ءوزى تىكەلەي تانىسقان ءازىربايجان زيالىلارى كوز الدىنا كولبەڭدەي بەرگەن بولاتىن.

قازاق جەرىنە اعايىندى نوبەلدەردىڭ كاسىپشىلىكتەرى سۇعىنا باستاعانىن، الايدا ءازىربايجان قارداشتار* سەكىلدى ولارمەن تايتالاسار كاسىپكەر قازاقتان شىقپاي تۇرعانىن قينالا زەردەلەيتىن. بىراق اسا وزەكتى دە ءزارۋ ماسەلە قۋسىرىلىپ بارا جاتقان اتامەكەن، اتاقونىس جايى ەكەنى انىق-تى. سول سەبەپتى،  شۇرايلى جەر-سۋىنان ايرىلعان بەيشارا نومادقا** قولدا قالعان از مالىمەن قۇلازىعان دالاعا قاڭعىپ كەتە بەرمەي، جاڭا ءداۋىر تالابىنا بەيىمدەلۋى قاجەتتىگىن ويلاعان. سول ءۇشىن وزىنشە قالا سالىپ، ولارعا ونەگە دە كورسەتۋگە تىرىسقان. ءشامسي سەكىلدى تابىسقا جەتكەن كاسىپكەرى جوق، بولا قويۋى دا نەعايبىل قازاقتىڭ تىم بولماسا جارتىلاي وتىرىقشىلانۋىن قالاعان.

*تۋىسقاندار.

**كوشپەندىلەر.

قاراتاەۆ سوڭىنان ءبىر قاۋىم ەلدى ىلەستىرىپ، ءوز اتىنداعى پوسەلكەسىن سالدى. زاماناعا ساي جاڭا تۇرمىس سالتىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدى. بىراق جاقسى تاجىريبەسى تارالمادى. جۇرتقا ونەگە بولمادى.  قازاقتىڭ ءوزى دە ارعى جاعىن ويلاماستان، ەن دالاعا كوشىپ كەتۋگە بەيىم تۇرعانىن تانىتا بەردى. ال كوشپەندىلىكتەن ايرىلعىسى كەلمەيتىندەر، دۇرىسىندا، قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىنان ايرىلماۋىن ناسيحاتتاپ جۇرگەندەر ول جايىندا  كەكەسىندى ماقالالار جازىپ، مازاق قىلدى...

ءجا، ونىڭ ءبارى باسقا اڭگىمە، ماسەلە وسىناۋ ءشامسي اقساقالدىڭ ارتىنا قالدىرعان ونەگەلى ىسىندە بولىپ تۇر عوي. مىنە، ول دۇنيەدەن وتكەلى تالاي سۋ اققانمەن، اتىن اتاپ، ارۋاعىن قوزعاپ جاتىر قالىڭ جۇرت. جاقسى جاعىنان. يگىلىگىن كۇللى مۇسىلمان كورىپ تۇر ەمەس پە. قايتسەك ەل بولامىز دەگەن ماسەلەنى وسىناۋ عيماراتتا – سونىڭ ۇيىندە تالقىلاۋدىڭ ءوزى كوپ نارسەگە، ابدەن ويلانۋعا جەتەلەمەي مە...

– ءارى وسى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ بارشاسىنا ءتان شاڭىراق استىندا سول ەل بولۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت اشىق تالقىلاماقپىز عوي، – دەدى سالىمگەرەي سۇلتان. – سوندىقتان دا بۇل جيىن بۇرىنعى باس قوسۋلارىمىزدان مۇلدەم وزگە سيپاتتا وتەتىن شىعار...

وعان  داۋ جوق. بىراق، باقىتجان ورالدان، ءاليماردان باكۋدەن كەلگەندىكتەن، پەتروگرادتا جۇمىس ىستەگەن ورتالىق بيۋرو نە دايىنداپ اكەلگەنىنەن ازىرگە بەيحابار. سالىمگەرەي باسىن شۇلعىدى. ونى رەتكە كەلتىرۋ وڭايدىڭ وڭايى دەدى. قازىر وسى باسقوسۋلارىن پايدالانىپ، بۇلار ءبىر پىكىرگە كەلىپ السىن، ەندەشە...

سالىمگەرەي سۇلتان وتەمىستى جۇمساپ، ورتالىق مۇسبيۋرو سەزگە ازىرلەگەن ماتەريالداردى – كۇن ءتارتىبى مەن وزگە دە قۇجاتتار جوباسىن الدىردى. ولار الدىن-الا پىسىقتالعان ماسەلەلەر تىزىلگەن قاعازدارعا ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن قارادى. بۇدان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە تۇڭعىش مارتە جەر-جەردەن جيىلىپ، كەمەمەن سەيىل جاساۋ جەلەۋىمەن بيلىكتەن جاسىرىن وتكىزىلگەن قۇرىلتاي وسى وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ ەسىندە. سودان  بەرگى ون ەكى جىلداي ۋاقىت ءتۇرلى وقيعاعا تولى بولدى، الايدا پاتشانىڭ بيىلعى تاقتان كەتۋى سونىڭ ءبارىن باسىپ كەتتى. دەمەك، جاڭا جاعدايداعى العاشقى جيىن بۇگىنگى جانە بولاشاق تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەلەرىن قاراۋعا ءتيىس...

ولار ۇزاق اڭگىمە-دۇكەن قۇرىستى...

 

2.

اسادۋللاەۆ ءۇيىنىڭ كەڭ زالى اۋزى-مۇرنىنا شىعا لىق تولدى. تىركەلگەندەر سانىن الىپ تۇرعان عاياز يسحاقيگە قاراپ، وتەمىس:

– جينالىس زالىنا توعىز ءجۇز ادام سىيىپ كەتتى، اياز اعا، – دەدى، – بارىنە دە ورىندىق جەتكىزدىك...

اياز اعاسى قاناعاتتانا باس يزەپ، تىركەۋ دەرەكتەرىن جازىپ الدى دا، تورالقا بولمەسىنە كەتتى.

دەلەگاتتار سەگىز جۇزدەي بولدى، وزگە شاقىرىلعاندار دا ءجۇز قارالى ەدى. ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسى ءتاۋىر-اق ۇيىمداستىرسا كەرەك، سەزگە گازەت قىزمەتكەرلەرى جان-جاقتان، اسىرەسە، پەتروگرادتان كوپ كەلدى. ورىستىڭ بەلدى باسىلىمدارىنىڭ تىلشىلەرى، پەتروگرادتا اعىلشىن ەلىنەن، امەريكادان وكىلدىك ەتىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جۋرناليستەر دە وسىناۋ ءدۇبىرلى توڭكەرىس تۇسىنداعى كۇللىمۇسىلمان قاۋىمى قۇرىلتايىنا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى پارىز ساناسا كەرەك.

جۋرناليستەر اراسىندا سۆياتوسلاۆ پرەوبراجەنسكي بار ەدى. وتەمىستىڭ بايىرعى دوسى. دۇرىسىندا، وتەمىسكە اعالىق جولمەن سوناۋ العاشقى رەۆوليۋتسيا جىلدارىندا قامقورلىق كورسەتىپ، ۇلكەن قالا ومىرىمەن تانىستىرعان  جاساي قۋاتوۆتىڭ  ستۋدەنتتىك دوسى بولاتىن. ۇزاماي مۇنىمەن دە دوستاسىپ كەتكەن. ۇشەۋى جۇبى جازىلماس جولداستار بوپ تالاي ۋاقىتتارىن بىرگە وتكىزگەن. سولاردىڭ ارقاسىندا وتەمىس ساياسي تىرشىلىك ارنالارىن اجىراتىپ قاراۋدى ۇيرەندى. العاش تانىسقاندارىنان بەرى تالاي مەزگىل وتكەنىنىڭ بەلگىسى سول، جاساي باياعى شەتىن ويلارىمەن قىزۋ ايتىسقا بەلسەنە قويىپ كەتۋ ادەتىن  تاستاعالى كوپ بولدى. دەنساۋلىعى سىر بەردى. ەشقايدا شىقپايدى، جولداستارىمەن كوپ كەزدەسپەيدى. الدەبىر كەڭسەنىڭ جان اۋىرتپاس جۇمىسىن ىستەپ قايتادى ايتەۋىر. سوسىن ۇيگە تىعىلىپ جاتادى دا قويادى. ءوزىن مۇقيات كۇتەتىن ءبىر ايالى قولعا قاراپ قالعان...

– مەن وعان جولعا شىعار الدىندا كىرىپ شىقتىم، – دەدى سلاۆا. – ءبىز وسىناۋ  بۇكىلروسسيالىق مۇسىلمان قۇرىلتايى جايىندا پىكىر الماستىق.

– ول مۇسىلمان قوزعالىسىنا ەشقاشان سەنگەن ەمەس، – وتەمىس كۇلدى، – ساعان نە ايتقانىن شامالايمىن...

سلاۆا جىميدى. دوسىنىڭ قارىنان اقىرىن قاعىپ قويدى: وتەمىس قاتەلەسىپ تۇر. جاسايدىڭ مۇسىلمان قوزعالىسىنا بۇگىنگى كوزقاراسى باسقاشا. 1905 جىلعى تومەنگى نوۆگورود سەزىنەن بەرگى ۋاقىتتاردا بىرتىندەپ ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراعان. كەيىنگى پايىمدارى ونىڭ بۇل ماسەلەگە كەڭىرەك قارايتىنىن كورسەتەدى. وتەمىس بىلەدى عوي، جاساي سوتسيال-دەموكراتيالىق ويلاردى، ولاردىڭ ىشىنەن ەڭ شەتىن جوسپارى بار باعىتتاردى، اسىرەسە بولشەۆيكتەردى قۇلشىنا قولداپ جۇرەتىن.  ەسىندە شىعار، سىرقاتىنىڭ سالدارىنان ول بەي-جاي كۇيگە ەنگەن-ءتىن. دوستارىنان دا قاشقاقتايتىن. راس، بۇلارمەن بىرگە ءجۇرۋدى سيرەتكەن ەدى عوي. ال اندا-ساندا ءبىر كەزدەسكەندە، كادەتتەر جايىندا كوپ ايتىپ تاڭىرقاتقانىن ۇمىتپاپ پا؟ ەكەۋى دە باس يزەستى. جاقسى، ال وتەمىس ونىڭ ءمانىن بىلە مە ەكەن؟ قانداي ءمانىسى بولۋى مۇمكىن دەي مە؟ سۆياتوسلاۆ تاماعىن كەنەدى.

ءمانىسى مىنادا، وتەمىس مۇقيات تىڭداسىن. جاسايدىڭ جانى قالاعان قۇربىسى گرافينيا پانينانىڭ قايىرىمدىلىق ىستەرىنە كومەكشىلىك جاسايتىن قىزداردان-دى. ال گرافينيا – كونستيتۋتسيوناليست-دەموكراتتار پارتياسىنىڭ سوناۋ 1905 جىلدارعى العاشقى سەركەلەرىنىڭ ءبىرى، ال بۇگىنگى قۇرمەتتى كوسەمى يۆان يليچ پەترۋنكەۆيچتىڭ قىزى. دۇرىسىندا – وگەي قىزى، بىراق تۋعان قىزعا بەرگىسىز.

گرافينيانىڭ شەشەسى اناستاسيا سەرگەەۆنا پانينا جاستاي جەسىر قالىپ، دەموكراتياشىل كۇرەسكەر پەترۋنكەۆيچپەن باس قوسقان كورىنەدى. وعان وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى جاس كەلىنشەكتىڭ رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا ەلىگىپ، جاسىرىن جينالىستارعا قاتىسىپ ءجۇرۋى سەبەپ بولعان سياقتى. وتىز جىلدان بەرى ەكەۋى تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ كەلەدى. ەكەۋى دە قىزى دەگەندە جاندارى قالمايدى.

سوندىقتان دا شىعار، گرافينيا دا پەترۋنكەۆيچتى ءوز اكەسىندەي كورەدى ەكەن. ول رەسەيدەگى جۇرتتى دا، بيلىكتى دە ساياسي پايىمعا، جاڭا ازاماتتىق سەزىمدى تۇيسىنۋگە باستايتىن، قوعامدىق ار-وجداندى وياتاتىن ەڭ سولشىل پارتيانى باسقارىپ وتىرعان وگەي اكەسىنىڭ باس قامقورشىسى ىسپەتتى بولىپتى. قىرىمدا ۇلكەن يمەنيەسى ساقتالعان تۋعان اكەسىنىڭ داۋلەتىن  شايقالتپاي، ارتتىرا تۇسە العاندىعىنان دا شىعار، كومەگىن ايامايدى.

پەترۋنكەۆيچ پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماجىلىستەرىن ءوز ۇيىندە وتكىزەدى ەكەن. سوندايدا جارى اناستاسيا سەرگەەۆنا مىندەتتى تۇردە داستارحان جايىپ، حالىق بوستاندىعى قامىن جەگەن كادەتتەردىڭ قىزىل كەڭىردەك بوپ ايتىسۋىنا جاعداي جاساپ وتىراتىن. ال قىزى سۆەتلانا اناسىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جەمىس-جيدەك، اسپازدىق ونەر ونىمدەرىنەن تۇراتىن داستارحان ءمازىرىن ءاردايىم قامتاماسىز ەتىپ، قىزمەت كورسەتۋگە ءوز كومەكشىلەرىن جىبەرىپ تۇرعان. سونداي شاقتاردىڭ بىرىندە جاساي دا گرافينيانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋشى قۇربىسىنا سەپتەسە بارىپ،  پەترۋنكەۆيچتىڭ زالىندا ايتىلىپ جاتقان اقىلدى سوزدەردى قۇلاعى شالسا كەرەك. سودان ولارعا قىزىعۋشىلىق تۋادى. ونى بولشەۆيكتىك جولدان وسى كەزدەيسوقتىق قايىرادى. قايىرىپ قانا قويمايدى، كادەتتەردىڭ ليبەرالدىق ويعا تۇنعان ايدىنىنا بۇرادى. ال ودان سوڭ، جالپى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستى ۇلتتىق قوزعالىسپەن بايلانىستىرا ساراپتاۋعا تىرىسۋ، ودان ءوز تامىرىنا كوبىرەك كوز جۇگىرتۋ سونشالىقتى قيىن بولماعان ءتارىزدى...

سۆياتوسلاۆ بىلەدى، وتەمىس ەكەۋىنىڭ دوسى ۇستاناتىن بۇل رەتتەگى پايىمدار اۋقىمى ءا دەگەندە ورىس ساياسي قايراتكەرلەرىنىكىندەي-اق كولەمدە بولاتىن. ال ول مىنا تۇرپاتتا... ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا كەزىندە بايقالعان قۇبىلىس – يمپەريانىڭ مۇسىلمان تۇرعىندارى اراسىندا ورىن العان قوبالجۋلار پانيسلاميزم* يدەيالارى نەگىزىندە تۋدى. ءپانيسلاميزمنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى – بارشا مۇسىلمان الەمىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا تۇركيا توڭىرەگىنە بىرىكتىرۋ. جانە مۇنىڭ تۇپكى ماقساتى – بۇكىلتۇركى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ.

*جاپپاي يسلامشىلدىق.

وتەمىستىڭ وسىناۋ ساياساتقا جۇيرىك جۋرناليست دوسى بۇلاردى بىلسە بىلەر، وزگە جۇرتقا اسا ءمالىم ەمەس تالاي جايتتان دا حاباردار-اق بولار... ايتسە دە، بارشا مۇسىلمان تۇركى تۋى استىنا جينالا قويماسىن ويلاعانى ءجون. ويتكەنى يسلام ءدىنىن تۇتىناتىندار تۇركىلەردەن الدەقايدا كوپ...

ساسپاسىن وتەمىس، قۇرىعاندا پانتيۋركيزم** اعىمى تاپ سول تۇرىك ەلىن باعدارشام ەتەدى، وعان كۇمانى بولماسىن. جانە بۇل ەكى باعىتتىڭ ماقساتتارى وتە ۇقساس. سلاۆانىڭ جاقسى تانىسى بولىپ تابىلاتىن اعىلشىن ءجۋرناليسى ۆيليامس تا، روسسياداعى مۇسىلماندار ءومىرى حاقىندا وسىنداي ويدا. ولار پويىز ۇستىندە وسىندا جەتكەنشە پىكىر الماسىپ كەلدى، سوندا انىق كوزى جەتتى بۇعان...

**جاپپاي تۇركىشىلدىك.

– ءجا، مۇنىڭ ءبارى كىرىسپە عانا... بىلەسىڭ بە، وتەمىس، مۇسىلمان دۇنيەسىندە ەلەۋلى ءۇش كەزەڭ ايقىن بىلىنەتىنىن جاساي سوڭعى كەزدە مۇلدەم مويىنداعان، – دەپ سلاۆا اڭگىمەنى دامىتا ءتۇستى. – ءبىرىنشىسى – مۇسىلمان الەمىنىڭ ەڭ قۋاتى ارتقان، عىلىمى مەن وركەنيەتى اسا دامىعان كەزەڭ. مۇنى جاساي كەيىنگى كەزدەرى ءتاپ-ءتاۋىر ءبىلىپ قاپتى، مەنىڭ دە كوزىمدى اشتى. ال ەكىنشى كەزەڭ –  مۇسىلماندىقتىڭ ابدەن السىرەگەن، ناداندىققا ۇرىنعان شاعى. كوزىنە وسى بەلەس كورىنىپ، كۇنىنە كولبەڭدەپ تۇرعاندىقتان دا، ول ازاتتىققا جەتۋدىڭ سوتسيال-دەموكراتيا ۇسىنعان ءتۇرىن عانا دۇرىس دەپ ۇعىنسا كەرەك.

– ءيا، ول مۇسىلمانداردىڭ ءوز كۇشىنە سەنگەن جوق. – وتەمىس كۇلدى. – ونىڭ سىني سوزدەرىن ءوزىم دە تالاي ەستىگەنمىن.

– دۇرىس، ەگەر ونى اۋرۋ اۋىزدىقتاماعاندا، ول وسى تاڭدا پەتروسوۆەت بەلسەندىلەرىنىڭ جۋان ورتاسىنان تابىلار ەدى. وكىنىشتى! – جيرەن شاشىن ءبىر سيپادى دا، سلاۆا وتەمىسكە ويلانا قارادى. – ەسىڭدە مە، العاشقى دۋما جۇمىسى تۇسىندا ول مەنىمەن بىرگە ءتۇرلى ساياسي پارتيالاردى ارالاپ كەتكەندى ۇناتاتىن ەدى عوي. شىنىمدى ايتسام، جاسايدىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جينالىستارىنا بارعانىن ءبىر دە ءبىر ەستىگەن ەمەسپىن. ول مۇسىلمان دۇنيەسىندە ءبىرازدان ورىن الا باستاعان، ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا جىلدارىندا-اق قۋاتتى قوزعالىسقا اينالعان ءۇشىنشى كەزەڭگە – ويانۋ كەزەڭىنە كۇنى كەشەگە دەيىن كوز جۇما قارادى. بىراق، كەش تە بولسا، وعان ىقىلاس اۋداردى، ونى ءوز مانىندە ءتۇسىندى. اسىرەسە جاڭا رەۆوليۋتسيا ونىڭ كوزقاراسىنىڭ وزگەرۋىنە ەرەكشە سەرپىن بەردى.

اڭگىمە جاسايعا وراي تۋعانمەن، قازىرگى قۇرىلتايدىڭ ءمان-ماڭىزىنا ءوز-وزىنەن اۋىستى. سلاۆا جاقسى تۇسىنەدى، كەشەگى مونارحيا تۇسىندا جالپىيسلامشىلدار مەن جالپىتۇركىشىلدەر الدىندا تۇرعان باستى مىندەت – سانالى مۇسىلمانداردى، سونىڭ ىشىندە تۇركىلەردى ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋ جولىنا تۇسۋگە شاقىرۋ بولدى. سونداي-اق، ونداي ءىس-ارەكەت جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن باستى كەدەرگىگە –  يمپەريادا ورىن الىپ تۇرعان وزبىر دا وتارشىل مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا قارسى ساياسي كۇرەس جۇرگىزۋى ءۇشىن توپتاستىرۋ بولدى. ال بۇگىن سول مىندەت رەۆوليۋتسيا جەڭىسىنە وراي دامىتىلىپ، جاڭا بيىككە قويىلدى. وتەمىس قالاي ويلايدى، ايتسىنشى، مىنا قۇرىلتاي سونداي تالاپ ۇدەسىنەن تابىلار ما ەكەن؟

ەندى قالاي، پيتەردە ورتالىق بيۋرو جاڭا ساياسي احۋال مەن سوعان ساي بولۋ جايىندا تالاي باس قاتىردى عوي. وتەمىسكە بۇل ابدەن ءمالىم، ويتكەنى بيۋرو  تاراپىنان بەرىلگەن ءبىراز تاپسىرمانى ءوزى دە ورىنداعان. ۋاقىتشا ورتالىق مۇسبيۋرو الداعى مىندەتتىڭ جەر-جەردە تالقىلانۋىنا دا، ءوز ويلارى بار وكىلدەردىڭ وسى سەزگە دەلەگات رەتىندە سايلانۋىنا دا  قوزعاۋ سالىپ وتىردى. مىنە، دەلەگاتتاردىڭ ءبارى شارتاراپتان باس قوسىپ جاتىر. ماقساتتارى ءبىر. ەندەشە، نەگە زامان تالابى ۇدەسىنەن شىقپاسقا...

– شىنىندا، ويلاپ قاراساق، كەشە عوي – ساياسي پوليتسيا مۇسىلماندار قوزعالىسىن يمپەريا قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن قۇبىلىسقا بالاپ، قىراعىلىقپەن باقىلادى. قولدارىنان كەلگەنىنشە قانات جايعىزباي، تامىرىنان قيىپ وتىرۋعا تىرىستى. ال بۇگىن جاعداي تۇبىرىمەن وزگەردى ەمەس پە! سونى وسى سەزدە  پايدالانا ءبىلۋ كەرەك...

سلاۆا پرەوبراجەنسكي، ءسوز جوق، مۇسىلماندارعا جاني اشي قارايتىن جىگىت. العاشقى دۋما تۇسىندا-اق جاساي مەن وتەمىس ونى مۇسىلمان قايراتكەرلەرىنىڭ وزدەرى بىلەتىن بىرازىمەن تانىستىرعان. سودان سلاۆا مۇسىلمان قوزعالىسىن جاسايدان ارتىق تۇسىنەتىن، ءارى بولاشاعىنا سەنەتىن بولىپ كەتتى. عاجاپ. تاعى ءبىر عاجابى، وتەمىستىڭ ءبىرازدان بەرى كەزدەسپەي جۇرگەن شەتىن كوزقاراستاعى ەڭ سولاقاي اعا-جولداسىن مۇسىلمانشىلىققا سەنىممەن قارايتىن بولدى دەگەن حابار ايتىپ وتىر. ارينە، ءدىن تۇرعىسىنان ەمەس، دالىرەك ايتقاندا، مۇسىلمان اتىمەن تاڭبالاناتىن ورىس ەمەس بوداندار حاقىنداعى اڭگىمە بۇل...

ايتكەنمەن، سەز مۇسىلمان داعدىسى بويىنشا قۇران وقۋدان باستالدى. ساقال-مۇرتى قىسقا قىرقىلعان، بيىك اق سالدەلى، عۇلاما كەسكىندى ءدىني قىزمەتشىنىڭ اشىق قوڭىر ءۇنى زال ءىشىن جۇرەكتى تەبىرەنتە كەرنەپ كەتتى. داۋسىن  اسەم ماقاممەن اندەتە سوزىپ  وقىعان سۇرەسىن تامامداي بەرگەندە، جۇرت جاپپاي قول جايىپ، دۇعا قىلدى.  سوسىن تورالقا ۇستەلىنە ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ توراعاسى احمەد تساليكوۆ پەن كورنەكتى ءدىني عۇلاما مۇسا بيگي كوتەرىلدى.

قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان مۇسا بيگيەۆ ءدىننىڭ وقىمىستىسى عانا ەمەس، مۇسىلمان قوزعالىسى بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى.  جاسىندا روستوۆتا، قازاندا، بۇحارادا وقىعان. ودان شەتەلگە كەتىپ، ءبىلىم الۋىن كاير ۋنيۆەرسيتەتىندە جالعاستىرعان. مىسىرمەن شەكتەلمەي، مەككە مەن مەدينەگە بارعان. سوسىن، اراب ەلدەرىن قويىپ، ۇندىستانعا اۋىسقان. نە كەرەك، ونىڭ دۇنيە كەزىپ ءبىلىم قۋى ۇزاققا سوزىلدى. اقىرى  ەلگە 1904 جىلى ورالدى. پەتەربۋرگتە تۇراقتادى. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان بەرى ءوتىپ كەلە جاتقان بارلىق مۇسىلمان سەزدەرىنە قاتىسىپ كەلەدى. ءاردايىم جۇيەلى ءسوز سويلەپ، ورنىقتى پىكىر ايتۋىمەن جۇرتتى رازى ەتۋدە. ونىڭ عۇلامالىق ورىنى بيىك بولعاندىقتان دا، ماسكەۋ سەزىندە كىرىسپە ءسوز سويلەۋ قۇرمەتى سوعان جۇكتەلگەن-ءدى.

قايران يسمايىل گاسپرالى اقساقال ەدى عوي مۇنداي مىندەتتى العاشقى سەزدەردە اتقارعان... وتەمىستىڭ ويىنا بۇدان بار بولعانى ءۇش جىل ىلگەرىدە دۇنيە سالعان ۇلى ۇستاز ءتۇسىپ كەتتى.  ول ءاردايىم وقۋ-اعارتۋ ءىسىن دامىتۋدىڭ ماڭىزىنا ءمان بەرۋشى ەدى. ءتىل  بىرلىگىن ۇران ەتەتىن. قايران يسمايىل اعا... وتەمىس ءدىر ەتتى.

مامەدامين راسۋلزادە

ۇلى  ۇستازدى مۇسا بيگي دە ەسكە الدى.  ونىڭ ولمەس ەڭبەگىن اتاپ ءوتتى. شەتەلگە اۋىسۋعا ءماجبۇر بولعان راشيد يبراگيمدى، كوپتەگەن وزگە قايراتكەرلەردى اتادى، ولاردىڭ قاجىرلى قىزمەتى اقتالعانىن، ەندى كۇللى مۇسىلمان جۇرتتارىنا سونى جاڭا تۇرپاتتا وركەندەتۋ مۇمكىندىگى تۋعانىن تىلگە تيەك ەتتى. ءدىن مۇسىلمان ءبىر بوپ، جاڭا ءومىر قۇرۋعا كىرىسسىن. اللا وسىناۋ جيىلىپ وتىرعان پەندەلەرىنە سونىڭ دۇرىس جولىن تابۋدى ءناسىپ ەتسىن...

ول سەز جۇمىسىنا تابىس تىلەپ، ورنىنا وتىردى. دەلەگاتتاردىڭ قول شاپالاقتاۋى باسىلا بەرگەندە  احمەد تساليكوۆ تۇرەگەلدى.

– مۇسا ءافاندىم ورىندى اتاپ كەتكەندەي، ءبارىمىز باستان كەشىپ وتىرعان بوستاندىق كۇندەرىن تاقالتۋ ءۇشىن تالاي ابزال ازاماتىمىز ومىرلەرىن قيدى، – دەدى ول، ءار ءسوزىن سالماقتاي سويلەگەن قالپى، جاعالاي قاراپ تۇرىپ. – ازاتتىق جولىندا  شەيىت بولعاندار رۋحىن ورىندارىمىزدان تۇرىپ ەسكە الۋدى ۇسىنامىن.

كۇللى زال تىك تۇرىپ، ءبىر ءسات سىلتىدەي تۇندى.

سوسىن احمەد بيۋرونىڭ وسى سەزدى دايىنداۋ بارىسىندا، كەشە جانە بۇگىن، تىركەۋ بارىسىندا، جەر-جەردەن كەلگەن دەلەگاتسيالارمەن اقىلداسا كەلە، سەز تورالقاسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديداتتار ءتىزىمىن جاساعانىن حابارلاپ، وقىپ شىقتى. بەكىتۋدى سۇرادى. جينالىس ازىرلەنگەن كانديداتتاردى تورالقا مۇشەلىگىنە سايلادى.

اياز يسحاكي

تورالقاعا پەتروگراد، ماسكەۋ، قازان، ۋفادان كەلگەن بيگيەۆ، تساليكوۆ، يسحاكوۆ، گاباشوۆ، الكين، احتياموۆ، قىرىمنان جاعىپار سايداحمەتوۆ، باكۋدەن – ءاليماردان  توپچيباشەۆ، تۇركىستاننان – ۋبايدۋللا حودجاەۆ، ورىنبوردان – فاتيح كاريموۆ سەكىلدى مۇسىلمان قايراتكەرلەرىمەن قاتار، قازاقتاردان ورال وبلىسىنان – بەلگىلى دارىگەر حالەل دوسمۇحامەدوۆ سايلاندى.

وتەمىس ونى 1905 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورالدا وتكەن ساياسي پارتيا قۇرۋ جينالىسىندا كورگەن. جاس شاماسى بۇدان ءسال عانا ەرەسەك بولعانمەن، وتە بايىپتى، ەسەيىڭكى مىنەزگە يە، سالماقتى جىگىت ەكەنى اڭعارىلىپ ەدى. ول ستۋدەنت ەكەن. ال ودان ءبىر-ەكى عانا جاس كىشى، ۋچيليششە وقۋشىسى جانشا الدەقايدا ەلگەزەك كورىنگەن، وتەمىستى سىرتتان كەلگەن قوناق رەتىندە تەز باۋىرىنا تارتىپ، جولباسشىسى سياقتى بولىپ كەتكەن بولاتىن. حالەلدى ول كەيىن پيتەردە جەرلەستەردىڭ باس قوسۋىندا كەزدەستىرىپ، جاقىنىراق تانىعان. ونىڭ ساياسي ومىرگە ارقاشان سەرگەكتىك كورسەتىپ جۇرەتىن، ءار قۇبىلىستى تالداي بىلەتىن، قازاق جايىنا نەمقۇرايدى قاراي المايتىن كۇرەسكەر ەكەنىنە كوزى جەتتى. تاتار، ورىس گازەتتەرىنە ساياسات تۇرعىسىنان اعارتقىش ماقالالار جازىپ جۇرگەنىن ءبىلدى. سولاردى بىلگەندە، العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ءبىرىنشى جىلىندا  قازاق كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتارى قۇرعان پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرامىنا ونىڭ دا سايلانىپ،  باقىتجان سۇلتاننىڭ پارتيالاس سەنىمدى جاس سەرىگىنە اينالۋ سىرىن ايقىن ۇقتى.

حالەل سانكت-پەتەربۋرگتىڭ يمپەراتورلىق اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىندا وقيتىن. بىتىرگەننەن كەيىن دارىگەر رەتىندەگى اسكەري مىندەتىن وتەۋ ءۇشىن اۋەلى پەرم گۋبەرنياسىنا جىبەرىلدى. ودان تۇركىستان، سوسىن ورال كازاكتارىنىڭ اتقىشتار باتالونىندا اسكەري دارىگەر قىزمەتىن اتقاردى. ورال وبلىسىن وبا ىندەتى جايلاعان جىلدارى جۇقپالى اۋرۋعا قارسى كۇرەسكە بەلسەنە قاتىسىپ، ۇكىمەت ماراپاتىنا يە بولدى. پاتشا اۋلەتىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىنان سوڭ اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلىپ، تەمىر ۇيەزىنە دارىگەرلىك قىزمەتكە تاعايىندالدى. سول جىلدان باستاپ ەل ىشىندە اتقارعان  ناقتى ءىس-تاجىريبەلىك قىزمەتىمەن قاتار، «قازاق» گازەتىنە ۇزدىكسىز جاريالاپ تۇرعان  مەديتسينالىق-اعارتۋشىلىق ماقالالارى ونى حالىققا ابدەن تانىمال ەتتى. ول ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا بولدى. سول سەزدە قۇرىلعان قازاق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعان-دى. كۇللىرەسەي  مۇسىلماندارىنىڭ وسىناۋ ماسكەۋ جيىنىنا جىبەرىلگەندەر ساپىنا دا سول سەزدە ەنگىزىلدى. قازاق دەلەگاتسياسى قۇرامىنداعى يمپەريا مۇسىلمان قوزعالىسىنا بەلگىلى بەدەلدى ازامات رەتىندە، مىنە، سەزد تورالقاسىنا كوتەرىلدى...

تورالقا مۇشەلەرى ۇستەلگە جايعاسىپ بولعان سوڭ، توراعالىق تىزگىندى ءاليماردان توپچيباشەۆ قولعا الدى. ول بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ رەۆوليۋتسيادان كەيىن وتكىزىپ وتىرعان تۇڭعىش سەزىن جاڭا ۇكىمەت وكىلى قۇتتىقتاۋعا كەلىپ وتىرعانىن حابارلادى. وعان ءبىرىنشى كەزەكتە ءسوز بەردى.

ماڭعاز دا شەشىمتال كەسكىندى ۋاقىتشا ۇكىمەت وكىلى جىگەرلەنە ادىمداپ بارىپ، مىنبەگە كوتەرىلدى. ول ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندەگى سلاۆيانداردان وزگەلەر مەن بوتەن دىندەگىلەر دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى سەرگەي اندرەەۆيچ كوتلياروۆسكي ەدى.

قىرىق  ءۇش جاسار كادەت. كەزىندە ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى بولعان. دەپۋتاتتىققا حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ تۇعىرناماسىمەن سايلانعان ەكەن، ءتىپتى، سول كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولعان كورىنەدى. ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويىپ، ءجۇز جيىرما كادەت قاتارىندا سوتتالدى. سودان باستاپ  ساياسي قىزمەتتى تاستاپ كەتتى. توڭكەرىسكە دەيىن تاريحشى، قۇقىقتانۋشى، حالىقارالىق قۇقىق پروفەسسورى رەتىندە ساياساتتان تىس جۇمىسىن ىستەي بەرگەن سياقتى. كەرەك دەسەڭ، پارتيادان دا شىققان...

سلاۆانىڭ بۇل سوڭعى دەرەگىنە وتەمىس كۇدىك ءبىلدىردى. پارتيادا بولماسا، ونى ۋاقىتشا ۇكىمەت قالاي باسشى قىزمەتكە شاقىردى... ولاي ويلاپ قينالماسىن وتەمىس دوسى، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەن دۇنيەدە وعان تاڭعالۋعا بولا ما. شىققان بولسا –  قايتا كىردى، ءبىر كەزدەگى بەلگىلى كادەت رەتىندە قىزمەت الدى. ەندەشە، قازىرگى ساتتە ونىڭ ناقتى ۇستانىمى ماڭىزدى...

شىنىندا دا، ماسەلە جاڭا روسسيا ۇكىمەتىنىڭ جالپى مۇسىلمان سەزىنە قالاي قارايتىنىن ەستۋدە جاتقان. ال پەتروگرادتاعى جاڭا ۇكىمەت ماسكەۋگە ارنايى جىبەرگەن كوتلياروۆسكي ارالارىنا بۇگىنگى بيلىكتىڭ كوزقاراسىن ايان ەتۋ ءۇشىن  كەلگەن جوعارى دارەجەلى وكىل بولاتىن.

ول ءوزىن مارتەبەسىنە ساي ۇستادى. رەۆوليۋتسياشىل ۇكىمەت سالەمىن جەتكىزدى. سوسىن ءوز اتىنان دا جىلى سوزدەر ايتىپ:

– مىرزالار، بارشاڭىزدى جاڭا تۇرپاتتاعى روسسيادا تۇراتىن مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنىڭ اشىلۋىمەن شىن كوڭىلدەن  قۇتتىقتايمىن، – دەدى.

جاڭا  تۇرپاتتاعى روسسيانىڭ قالاي جاسالىپ جاتقانىن اڭگىمە قىلدى. ىشكى، سىرتقى ساياساتتاعى ۇكىمەت ۇستانىمىن بايان ەتتى. مۇسىلمان سەزىنىڭ كۇن تارتىبىنە مەملەكەتتىك قۇرىلىم ماسەلەسى ەنگىزىلگەنىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. سابىرلىلىق تانىتىپ، جوعارعى شەشىم شىعۋىن توسۋعا شاقىردى.

– ىشكى  مەملەكەتتىك قۇرىلىم جايى قۇرىلتايشى جينالىستا قارالاتىن بولادى، – دەدى ول. – قازىر ۋاقىتشا ۇكىمەت ونى شاقىرۋ دايىندىعىنا كىرىسىپ كەتتى. وعان دەيىن بەكەرگە ءسوز سايىستىرىپ دۇرلىكپەگەن ءجون بولار ەدى، مىرزالار. بارشامىزعا ايقىن ءجايت سول – رەسەي تۇتاستىعىن جوعالتپاۋعا ءتيىس! ءبىزدىڭ كۇشىمىز – بىرلىكتە! بارشامىز بىلەك قوسىپ دەموكراتيالىق روسسيا رەسپۋبليكاسىن قۇراتىن بولامىز!

ۇكىمەت وكىلىنە كۇللى زال قول سوعىپ، تيىسىنشە قۇرمەت كورسەتىلدى.

توپچيباشەۆ توراعا قۇقىمەن وعان، ول ارقىلى ۇكىمەتكە  العىس ايتتى. ونىڭ قۇتتىقتاۋ سوزىندەگى باعدارلامالىق سيپاتتاعى تۇجىرىمدار سەزدىڭ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ كەزىندە دەلەگاتتار قاپەرىندە بولاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

ودان كەيىن سەزدى كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار پارتياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى كنياز دولگورۋكوۆ قۇتتىقتادى. ونىڭ ءسوزى سالقىن قابىلداندى. كادەتتەردىڭ باستاپقىدا حالىق بوستاندىعى پارتياسى اتالىپ، مۇسىلمان قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن كەزدەرىندەگى ۇستانىمدارىنىڭ بىرقاتارىن ۇمىتۋى، ولاردى ناۋرىزدا وتكەن جەتىنشى سەزىندە ۋاقىتشا ۇكىمەت باعدارىنا سايكەستەندىرىپ وزگەرتۋى سەبەپ بولسا كەرەك.

سودان سوڭ مۇسىلمان قۇرىلتايىنا وزگە ساياسي پارتيالار جىبەرگەن قۇتتىقتاۋلار ايان ەتىلدى. سوسىن قۇرىلتاي توراعاسى ناقتى ءىستى قولعا الدى. بارىنە الدىن-الا ءمالىم بولعان كۇن ءتارتىبىن بارشاسى رەسمي باس قوسىپ، سەزدى اشىلدى دەپ جاريالاعان وسى ساعاتتا تاعى ءبىر پىسىقتاپ، بەكىتىپ الۋعا ۇسىندى.

كۇن تارتىبىنە، ۋاقىتشا ۇكىمەت وكىلى  كوتلياروۆسكيدىڭ تىلەگىنە قاساقانا، جاڭا رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قالپى قانداي بولۋى كەرەكتىگىن قارايتىن ماسەلە، جوبادا تۇجىرىمدالعان تۇرىندە، ءبىرىنشى بولىپ ەندى دە، باسقا دا ماسەلەلەرمەن بىرگە ءبىر اۋىزدان بەكىدى.

– سەزدە سەگىز ءجۇز دەلەگات وتىر، – دەدى ءاليماردان بەك زالعا قاراپ، – كۇن تارتىبىنە ەنگەن ءار ماسەلە بويىنشا جارىسسوزگە بارشاڭىز ارالاسا المايتىنىڭىز تۇسىنىكتى. الايدا تالقىلاۋعا مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك ادام قاتىسقانى ءجون بولار ەدى. نەعۇرلىم ءار ايماق وكىلدەرىنىڭ الۋان پىكىرلەرىن بىلە تۇسسەك، سوعۇرلىم بارشامىزعا ورتاق، ءبارىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدەن شىعاتىن شەشىمدەر قابىلداي الاتىن بولامىز...

ءار ماسەلەنى جالپى وتىرىسقا دەيىن تۇبەگەيلى تالقىلاپ، جەرىنە جەتكىزە انىقتاپ  الۋعا دەلەگاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قاتىستىرۋ ءۇشىن، قۇرىلتاي جۇمىسشى سەكتسيالارىن قۇرعان. وندا ەڭ الدىمەن ەلدىڭ ىشكى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قارايتىن ارنايى توپ كوزدەلدى. ول سەز قۇرعان العاشقى دا اسا ماڭىزدى سەكتسيا ەدى. جۇمىسشىلار، شارۋالار، ايەلدەر، ءدىن، وقۋ-اعارتۋ، سوعىس، اسكەري قىزمەت، قۇرىلتايشى جينالىسقا دايىندىق، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرى دە ارنايى سەكتسيالاردا ەگجەي-تەگجەيلى قارالاتىن بولدى.

دەگەنمەن، بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىم جايى بارشانى تولعاندىرعان جانە العاشقى كۇننەن قىزۋ ايتىس تۋعىزىپ، قارقىنى اپتا بويى تولاستاماعان ءماندى ماسەلە بوپ شىقتى.

 

3.

رەۆوليۋتسيالىق جاڭا جاعدايعا بايلانىستى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا پەتروگرادتا باس قوسقان مۇسىلمان قايراتكەرلەرى وسىناۋ سەزدى دايىنداۋ ءۇشىن ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىن قۇرعان بويدا، ونى باسقارۋعا وتىز بەس جاسار احمەد تساليكوۆ سايلانعان دا، ىسكە ناعىز جاستىق جىگەرمەن كىرىسكەن بولاتىن.

ول مامىردىڭ بىرىنە تاعايىندالعان سەزگە شارتاراپتان وكىلدەر سايلانۋىنان باستاپ، ولاردى موسكۆادا قارسى الۋ، ورنالاستىرۋ، جۇمىس ىستەۋگە قولايلى جاعداي جاساۋ شارۋالارىنىڭ اۋ-باۋىن تۇگەندەۋگە دەيىنگى ۇيىمداستىرۋ شارالارىن باسقارا ءجۇرىپ، پيتەردەگى قوس وكىمەتپەن دە بايلانىس جاسادى. قىزمەتتەستىكتىڭ اۋقىمى مەن نەگىزگى باعىتتارىن كەلىسىپ، ۇيلەستىرۋ ورايىندا ءبىراز كۇش-جىگەر جۇمسادى. سونىمەن قاتار جاڭا رەسەيدىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك تۇرپاتى جايىندا بايانداما ازىرلەدى. ونىسى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىن شاقىرۋ  بارىسىندا تىكەلەي ورتالىق بيۋرو تاراپىنان دايارلانعان نەگىزگى بايانداما بولىپ شىققان-دى. كۇن تارتىبىندە كوزدەلگەن وزگە ماسەلەلەر بويىنشا دا ورتالىق بيۋرو كوزقاراسىن تۇجىرىمداۋ، بولاشاق قارارلار جوباسىن جاساۋ دا ونىڭ ءوز موينىنا العان شارۋالارى ەدى.

قۇرىلتاي توراعاسى كۇن تارتىبىندە كوزدەلگەن ماسەلەلەردى قاراستىرۋعا كوشەتىندەرىن حابارلادى دا، العاشقى بايانداماشىنى مىنبەرگە شاقىردى:

– جاڭا روسسيانىڭ بولاشاق ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىسى جونىندە بايانداما جاساۋ ءۇشىن ءسوز ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ توراعاسى احمەد تسالىككاتى مىرزاعا بەرىلەدى.

احمەد تسالىككاتى بايانداماسىندا ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ  مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنان قۇرىلعان بيۋرو قىزمەتىنە توقتالا كەتتى. رەۆوليۋتسيانىڭ  بۋىرقانعان باستاپقى كۇندەرى-اق بيۋرونىڭ اۋەلى دەپۋتاتتارمەن بىرگە، ودان كەڭ كولەمدە، ءار جاقتان كەلگەن قايراتكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن جينالىس وتكىزگەنىن ەسكە الدى. مونارحيا قۇلاعاننان كەيىنگى  قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاڭا جاعدايدىڭ كەڭىنەن تالقىلانعانىن ايتتى. ەلدەگى سان ءتۇرلى پارتيالار ىقپالىمەن مۇسىلماندار دا بۇل ورايدا ءتۇرلى پىكىر بىلدىرگەن.  سولاردى سارالاپ قورىتا كەلە، بۇگىنگى سەزدىڭ نازارىنا ءوز ويىن ايان قىلدى.

بايانداماشى جاڭا روسسيانىڭ تەرريتوريالىق اۆتونوميالار نەگىزىندە كونفەدەراتسيا،* ياكي فەدەراتسيا** پرينتسيپىندە مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇزۋىن قاتە دەپ بىلەدى. ونداي ويدان مۇلدەم باستارتۋ ءجون دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى ول مۇسىلمانداردىڭ ۇلى روسسيادان ءبولىنىپ كەتكىسى كەلمەيتىنىنە سەنىمدى.

*ەگەمەندىگىن ساقتايتىن، بىراق ءبىر نەمەسە بىرنەشە ورتاق بيلەۋشى ورگان جاساۋ ارقىلى بىرىگەتىن مەملەكەتتەر وداعى.

** بىرىگەتىن بىرنەشە مەملەكەت ءوزىنىڭ بەلگىلى-ءبىر زاڭدى مەملەكەتتىك دەربەستىگىن ساقتاي وتىرىپ قۇراتىن جاڭا مەملەكەتتەر بىرلەستىگى، مەملەكەتتىك قۇرىلىم.

ونىڭ پىكىرىنشە، ورىستارمەن قاتار كۇللى مۇسىلمان جۇرتتارىنا دا ورتاق وتان بولىپ وتىرعان روسسيانىڭ كۇش-قۋاتىن حالىقتاردىڭ بىرلىگى عانا ارتتىرا الادى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ مۇسىلمان سەزىنە جىبەرگەن وكىلى كوتلياروۆسكي مىرزا وتە ورىندى اتاپ ءوتتى، روسسيانىڭ بىرلىگى بۇزىلماۋعا ءتيىس.

– روسسيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا بولادى، سامودەرجاۆيەنىڭ وزبىرلىقتارىن قايتالاتپاۋدىڭ كەپىلى سول ەمەس پە، – دەدى احمەد، – بىزگە وسى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا شاڭىراعى استىندا ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا قۇقتارىن پايدالانىپ، حالىقتارىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋمەن شۇعىلدانۋ ءجون.

ول روسسيا مۇسىلماندارىنىڭ ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋى تۇرعىسىنداعى بىردەن-ءبىر قولايلى، ەرەن دە ەرەك، جالعىز دا دارا  تۇرپات – ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا بولماعىن شەگەلەپ ايتتى. ءوزىنىڭ وسىناۋ ويىن مىنانداي ءتۇيىندى ۇسىنىستارىمەن قورىتتى:

– مىرزالار، روسسيا، بىرىنشىدەن، ورتالىقسىزداندىرىلعان، دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولۋعا كەرەك. ەكىنشىدەن، روسسيا مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسى ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىمەن كەپىلدىك الۋعا ءتيىس. ال كونستيتۋتسيا ەلىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر قۇقىقتىق-كوپشىلىك ينستيتۋتى رەتىندە تانىلادى.

سەنىمدى تۇردە، سىندارلى دايەك كەلتىرە سويلەدى.

احمەد تەمىربولاتۇلى تسالىككاتى-تساليكوۆ وسەتين مۇسىلمانى، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە زاڭگەرلىككە وقىعان، قۇقىقتانۋشى ماماندىعىن العان. جانشادان ەكى-ءۇش-اق جاس ۇلكەن، ونىمەن ءبىر فاكۋلتەتتە، بىراق ودان بىرەر كۋرس جوعارى وقىعان-تىن. دەگەنمەن ولار سول شاقتان تانىس ەدى، ستۋدەنتتىك قوزعالىستا تالاي ۇشىراسقان. الداعى ۋاقىتتاردا دا ولارعا ەداۋىر قىزمەتتەس بولۋعا تۋرا كەلەدى. ءتىل تابىسىپ بىرگە جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. الايدا تاپ قازىر ونداي قىزمەتتەستىكتىڭ بولۋى ىقتيمالدىعىن جانشا ويىنا دا العان جوق. ول بايانداماشىنىڭ ءار ءسوزىن سىني تۇرعىدا جادىنا ءتۇيىپ، جارىسسوزگە شىعۋعا دايىندالىپ وتىردى.

ايتسە دە ستۋدەنتتىك شاقتان بەرى تالاي زامان ءوتتى ەمەس پە. وقۋ ءبىتىرىپ ەلىنە ورالعان سوڭ تساليكوۆ زاڭ قىزمەتىندە كوپ ىستەي قويعان جوق، ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا باستالعان جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا ۆلاديكاۆكاز وقيعالارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. رسدجپ* مۇشەسى، مەنشەۆيك بولدى. ءتۇرلى مەنشەۆيك باسىلىمدارىنا ماقالالار جازىپ تۇردى. رسدجپ-نىڭ  كاۆكازداعى بولىمشەلەرىنىڭ جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ تۇردى. بىراق جۇمىسشى قوزعالىسىنىڭ نامىسىن جالاڭ جىرتىپ كەتپەدى. مۇسىلمانداردىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ يدەياسىن ناسيحاتتادى. دۇيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا تەرەكتەگى مۇسىلمان قوزعالىسىنا جەتەكشىلىك ەتتى. ماسكەۋدەگى عاياز ەكەۋى يدەيالاس ەكەنى بارشاعا ايان. «ءسوز» گازەتىنىڭ رەداكتورى  عاياز بولسا، بۇل – گازەتتىڭ قۇرىلتايشى-شىعارۋشىسى. وتكەن جىلى مەمدۋما مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ جانىنداعى بيۋروعا قىزمەتكە كەلدى. بيىل سونىمەن قاتار، رەۆوليۋتسياعا دەيىن، پەتروگرادتا پريسياجنىي پوۆەرەننىيدىڭ** كومەكشىسى بوپ ىستەدى. رەۆوليۋتسيادان  كەيىن، اسىرەسە روسسيا مۇسىلماندارىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق بيۋروسىنا توراعا بولىپ سايلانعاننان سوڭ، وسى سەزدى دايىنداۋ بارىسىندا،  ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا دا بايلانىستى، پەتروكەڭەسپەن تىعىز بايلانىسا باستادى.

*رەسەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى پارتياسى.

**وكرۋگتىك سوت جانىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادۆوكات.

 

بالكىم ونىڭ كوزقاراسى بيلىكپەن قارىم-قاتىناسىنان دا تۋىندايتىن شىعار...

– و، مىنا كىسى ۋنيتاريست* قوي! – دەدى سلاۆا.

 

*مەملەكەتتىڭ ەشقانداي بولشەكتەنبەي بىرىككەن بىرتۇتاستىعىن، ياعني ءۋنيتاريزمدى قولدايتىن ادام.

 

– ءيا، سولاي، – دەپ وتەمىس باسىن يزەدى. – ونىڭ بۇل كوزقاراسى پيتەردەگى جينالىستاردىڭ وزىندە-اق  ابدەن بەلگىلى بولعان، بايانداماسىندا ونىسىن ءتاپ-ءتاۋىر دايەكتەپتى، ءا؟ ول جالعىز دا ەمەس... – كوزىن ويلانا سىعىرايتتى. – احمەد سەكىلدى ويلايتىندار بارشىلىق. بىراق  ولاردىڭ قارسىلاستارى دا وسال بولماۋعا كەرەك، – سۇق ساۋساعىن ماڭعازدانا شوشايتتى، – قازىر كورەسىڭ...

ول تساليكوۆتىڭ ۇسىنعان قارار جوباسىمەن كەلىسپەيتىندەر بار دەگەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوزى بىلەتىن ۆاليدوۆتى ويلاعان ەدى. زاكيدىڭ ناۋرىزدىڭ ورتاسىنداعى جينالىستا ايتقان وتكىر وي-پىكىرىن ريزاشىلىقپەن تىڭداعان. ونىڭ تاپ قازىر دە  سونداعىداي ەكپىنمەن احمەدتىڭ پايىمىنا كەرەعار پىكىر دامىتارىنا كۇمانى جوق-تىن.  بىراق ءسوز زاكيگە ەمەس، باسقاعا بەرىلدى.

توپچيباشەۆ جەرلەسى ءارى قانداسى بوپ تابىلاتىن جاس قايراتكەرگە، سەز ءۇشىن ارنايى ازىرلەنگەن تاعى ءبىر بايانداما جاساۋ ءۇشىن، ءسوز كەزەگىن ۇسىندى. وتەمىستىڭ ەسىنە ءتۇستى – بۇل باعدارلامامەن كوزدەلگەن بايانداما بولاتىن. ويىندا ۇدايى ءوزى ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن زاكي تۇرعاندىقتان، بايانداما رەتتەرىن شاتاستىرىپ العان ەكەن. مىنبەگە قويۋ مۇرتتى ءازىربايجان جىگىت شىقتى. ونى وتەمىس بۇرىن كورمەگەن ەدى. بىراق ەستىگەن. زاكي ونى كاۆكاز قايراتكەرلەرى ىشىندەگى ۇلتتىق كوزقاراسى ايقىن ازامات رەتىندە ەسكە الىپ، ءوزى كوتەرگەن يدەيانى وعان حاتپەن حابارلاعانىن، سەزدە سونى قولداۋىن سۇراعانىن ايتىپ جۇرەتىن.

شىنىندا دا، وتەمىستىڭ العاش سالىمگەرەي سۇلتاننىڭ ساراڭ پايىمدارى مەن زاكيدىڭ قىزۋ دالەلدەرىنەن ەستىگەن پىكىرىن ەكىنشى بايانداماشى جاقسى دامىتتى. احمەدتىڭ ءۋنيتاريزمدى جاقتاعان سوزدەرىن ول مۇلدەم قولدامادى. ونى سىناي وتىرىپ، فەدەراليزم** يدەياسىن العا تارتتى.

 

**مەملەكەتتەر بەلگىلى-ءبىر زاڭدىق دەربەستىكتى ساقتاي وتىرىپ، جاڭا بىرلەستىككە ۇيىسۋ ارقىلى، ياعني فەدەراتسيا ءپرينتسيپى نەگىزىندە قۇراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم جۇيەسى.

 

بولاشاق  مەملەكەتتىك قۇرىلىس جايىندا جاسالعان وسى ەكى بايانداما سەزدە دەلەگاتتاردىڭ ايرىقشا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى. ولارداعى بىرىنە-ءبىرى قايشى كەلەتىن پىكىرلەر، ءتىپتى، دەلەگاتتاردى ەكى جارعانداي بولدى. ءبىرى جاڭا مەملەكەتتىڭ ءبىرتۇتاس بولۋىن، ەكىنشىسى ۇلتتىق بىرلىكتەردەن جاسالعان قۇراما بولۋىن قالادى. سول تاراپتاردا ءتۇرلى نەگىزدەمە ايان ەتىلدى. نە كەرەك، شەشەندەر ۋنيتاريزم مەن فەدەراليزم حاقىندا وي جارىستىرۋدا بىرىنەن ءبىرى ءوتتى.

ال احمەد تسالىككاتى-تساليكوۆتىڭ جوباسىن زامانا كوشىنەن قالىق ءتۇر رەتىندە سىنعا الىپ، قىزۋ پىكىرتالاسقا نەگىزگى تامىزىق تاستاعان باياندامانى جاساعان – ءازىربايجان قايراتكەرى مامەدامين راسۋلزادە ەدى. وتىز ءبىر جاسار ساياساتشى، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى راسۋلزادە تياناقتى دايىندالىپ كەلگەن ەكەن. ءار ويىن دايەكتەي، سەندىرە، سەنىمدى تۇردە سويلەدى.

بۇل بايانداماسىنا راسۋلزادە بۇكىل عۇمىرى بويى دايىندالعان ءتارىزدى. ول باكۋگە تاقاۋ اۋىلدا تۇراتىن ءدىني وتباسىندا تۋىپ-وسكەن. بىراق اكەسى ءدىندار بولا تۇرا، جاس مۇحامەد-ءاميندى – مامەداميندى سول كەزدە ورىس-تاتار مەكتەبى دەگەن اتاۋمەن كەڭ قانات جايا باستاعان ورىس-ءازىربايجان زايىرلى وقۋ ورنىنا وقۋعا بەرىپتى. مەكتەپ ديرەكتورى اتاقتى پەداگوگ ءسۇلتانماجيد مۇرگۋزا-ءالي وعلى عانيزادە بولعاندىقتان دا سولاي ەتسە كەرەك. مامەدامين زەرەك شاكىرت بولادى. مەكتەپتەن سوڭ باكۋ تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە وقيدى، سوندا وقي ءجۇرىپ، ون جەتى جاسىنان قوعامدىق-ساياسي جۇمىسقا بەت بۇرادى. ول مۇسىلمان جاستاردىڭ ساياسي ۇيىمىن قۇرعاندا ون سەگىز-اق جاستا ەكەن.

ون توعىز جاسىندا انا ءتىلىن تازا ساقتاۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ماقالاسىن جازىپ، يمپەريادا ءازىربايجانشا شىعاتىن جالعىز مەرزىمدىك باسىلىمدا –  «شارگي-رۋس»*   دەپ اتالاتىن گازەتتە جاريالاپ، كەمەل ويلارىمەن كوزگە تۇسكەن ەدى.

 

*«ورىس شىعىسى».

 

سودان باستاپ قولىنان قالامى تۇسكەن ەمەس. ول ساياسات، ەكونوميكا، مادەنيەت، ءبىلىم سالالارى بويىنشا قالام تەربەدى، ءارى كوركەم شىعارماشىلىققا دا ۋاقىت تابا ءبىلدى. ول ءبىر كوزى اشىقتار ساناسىن سوتسياليستىك ويدىڭ جاۋلاپ العان كەزى ەدى. سول قۇبىلىسپەن قاتار، ساياساتتا ۇلت ماسەلەسىن كۇيتتەۋ ارەكەتى دە كوزگە تۇسە باستاعان.

مامەدامين جىل باسىنان بەرى ورىن العان ءىرى قوعامدىق-ساياسي سىلكىنىستەردىڭ ءبارىنىڭ جۋان ورتاسىندا ءجۇردى دەۋگە بولادى. ول ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا مۇسىلمانداردىڭ «حۋممەت» دەپ اتالاتىن سوتسيال-دەموكراتيالىق ۇيىمىن قۇردى. بۇل ۇيىم كەڭ قانات جايىپ كەلە جاتقان رەسەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى پارتياسىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن قۇرامداس بولىگى ءتارىزدى ەدى. ءازىربايجان تىلىندە پارتيالىق گازەتتەر شىعاردى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى احمەدبەك اعاوعلىنىڭ پارتيادان تىس گازەتتەرىنە دە ماقالالار جازىپ تۇردى.

ستالين

رەۆوليۋتسيا كەزىندە كاۆكازدىق بولشەۆيكتەر ستالين، ازيزبەكوۆ، ناريمانوۆتارمەن بەلسەندى تۇردە بىرىگىپ ارەكەتتەستى. اسىرەسە يوسيف ستالينمەن بىرگە مۇناي كاسىپشىلىكتەرىندەگى جۇمىسشىلار اراسىنا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن ءجيى بارۋشى ەدى. ەكەۋى دە وزەكتى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر توڭىرەگىندە جالىندى سوزدەر ايتاتىن.

بىردە كوبا-يوسيف ميتينگىدەگى سوزىندە كاسىپشىلىك جۇمىسشىلارىن تىزە قوسىپ ەرەۋىلگە شىعۋعا شاقىردى. ونىسى جايىندا كاسىپشىلىك قوجايىندارى سول مەزەتتە-اق حاباردار بولادى. سودان وسىناۋ بۇزىق ويلى كەزبە گرۋزيندى قۇپيا تۇردە قۇدىققا قۇلاتىپ جىبەرۋدى ويلاستىرادى. اكىمشىلىكتىڭ جاسىرىن جوسپارىن ءازىربايجان تىلەكتەستەرى ارقىلى ءبىلىپ العان مامەدامين كوبانى بۇل قاتەردەن قۇتقارىپ قالادى. ول ءتىپتى، ءوزىنىڭ دە پوليتسيا قاداعالاۋىنا ىلىككەنىن ەلەمەستەن، سول جىلدارى دەگەنمەن ۇستالىپ قالعان ءستاليننىڭ تۇرمەدەن قاشىپ كەتۋىن دە ۇيىمداستىرادى. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جەڭىلىس تاپقانعا دەيىن دە، كەيىن دە ەكەۋى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولىپ، باكۋدەگى رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتتەرىن قاتار اتقارىپ ءجۇردى.

سول دوستىق  كەيىن ناركومناتس* ءستاليننىڭ باكۋگە ارنايى سوعۋىن مۇمكىن ەتتى. 1918 جىلعى  28 مامىردا دۇنيەگە كەلگەن ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قىزىل ارميانىڭ ەرەكشە ءبولىمى قۇلاتقاننان سوڭ،** بيلىك باسىنداعى راسۋلزادەنى تۇتقىنداعان. سول وقيعاعا وراي ستالين ونى – رەۆوليۋتسياشىل بايىرعى ۇزەڭگىلەس دوسىن ادەيى ىزدەپ كەلىپ،  تۇرمەدەن بوساتقىزعان. ودان، ەسكى ۇزەڭگىلەسىنىڭ ەسىمىن باس حاتشى ستالين جولداس 1923 جىلى ۇلت قايراتكەرلەرىن تۇقىرتىپ الۋ ماقساتىندا پايدالانادى.*** بۇلاردىڭ ءبارى كەيىنىرەك ورىن الاتىن جايتتەر...

 

*ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى.

** 1920 جىلعى 20 ساۋىردە كەڭەس وكىمەتى ءازىربايجاندا بيلىككە كەلدى.

*** ركپ ورتالىق كوميتەتى وتكىزگەن 1923 جىلعى ءتورتىنشى ۇلتتىق كەڭەستە.

 

ال وعان دەيىن، العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى توقىراعاننان بەرگى ەكى ارادا، راسۋلزادە ەداۋىر ءومىر مەكتەبىنەن ءوتتى. اۋەلى ءبىراز ۋاقىت ادەبيەتپەن شۇعىلداندى. ولەڭ شىعاردى، پەسالار جازدى. ودان 1909 جىلى پارسى ەلىنە وتكەن. سوندا  تۇراتىن قانداستارى اراسىنداعى رەۆوليۋتسيالىق وقيعالارعا قاتىستى. يرانداعى دەموكراتيالىق پارتيانى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. «يراني-نوۋ»**** اتتى پارسى سوتسيال-دەموكراتتارىنىڭ پارتيالىق گازەتىندە رەداكتورلىق قىزمەت اتقاردى. الايدا، ءبىر-ەكى جىل وتەر-وتپەستە، ونداعى رەۆوليۋتسيا دا كۇشپەن باسىپ تاستالعان-دى. سوندا ول تۇركياعا كەتەدى. «تۋرك ۋردۋ»***** جۋرنالىندا قىزمەت ىستەيدى. سول باسىلىمدا يران تۇركىلەرى جايىندا زەرتتەۋ ماقالاسىن جارىققا شىعارادى.

 

**** «جاڭا يران».

***** «تۇرك جۇرتى».

.

رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ 300-جىلدىعى قۇرمەتىنە 1913 جىلى جاريالانعان امنيستياعا سايكەس، مامەدامين دە رەسەيگە ورالۋعا مۇمكىندىك الادى. باكۋگە كەلەدى. جاڭا پارتيا قۇرۋمەن اينالىسادى. تۇركىشىلدىك، يسلامشىلدىق، سوتسياليستىك يدەيالاردى توعىستىراتىن ساياسي پارتيا جاسايدى. ونى «مۋساۆات»* دەپ اتايدى. پارتيانىڭ «اچىگ سيوز»** دەگەن اتپەن شىققان گازەتىن باسقارادى.

 

* «تەڭدىك».

** «اشىق ءسوز».

 

وسى جىلدارى راسۋلزادە حالقىنىڭ دۇرىس تاريحي اتاۋىن ومىرگە اكەلۋ جونىندە ماقالالار جازىپ، «ديريليك»*** اتتى قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي-تاريحي جۋرنالدا ماسەلە كوتەرەدى. يمپەرياداعى ورىس بيلىگى كوزقاراسىمەن بۇراتانا بودانداردىڭ ءبارى ءبىر كەزدە تاتار اتالاتىن. مۇسىلمان دەپ جالپى اتاي بەرۋ دە ادەتكە اينالعان. كەيدە تۇركىلەر دەپ تە جالپىلاپ اتاي سالاتىن. بىراق ولاردىڭ بارشاسىنىڭ استارىندا، مامەداميننىڭ ويىنشا، ءبىر ءازىربايجان حالقى جاتقان-دى. مۇسىلمان مەن تۇركى اتاۋى بوتەن بولماعانمەن، تاتار دەۋ ازىربايجانعا مۇلدەم قيسىنسىز ەدى، ساياساتكەر  وسى ماسەلەنى ءوز قانداستارى اراسىندا ءبىرىنشى بوپ كوتەرىپ، ءتيىستى قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى.

 

*** «ءومىر».

زاكي ۆاليدوۆ

ول تىنىمسىز كۇرەسىن پارتيالىق جۇمىستارىندا دا، باسپاسوزدە دە تاباندى تۇردە جالعاستىرا بەردى. وزىنە پەتروگرادتان زاكي جازعان حات ويعا وي قوستى.

ۇزاماي،  ۋاقىتشا ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسى جىبەرگەن كەڭەس-نۇسقاۋلار بويىنشا، ايماقتاردا جاڭا جاعدايدى تالقىلايتىن جينالىستار ازىرلەنە باستادى. اقىرى، رەۆوليۋتسيا تولقىتقان كۇللى يمپەرياداعىداي، كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ  دا سەزى وتكىزىلدى. قۇرىلتاي ءساۋىر ايىنىڭ 15–20-شى جۇلدىزدارىندا  باكۋدە بولدى. وسىندا سويلەگەن سوزىندە مامەد راسۋلزادە جاڭا جاعدايداعى ءازىربايجان ەلىنىڭ ماقساتىن تۇجىرىمدادى. وتارلىق بۇعاۋدى قاۋساتۋ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋ – كوپتەن كوكەيدە جۇرگەن اسىل ارمان بولاتىن، سونى جۇزەگە اسىراتىن تاريحي ءسات تۋدى دەپ ەسەپتەدى.

سول ىڭعايدا جانە سونداي كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن ول مۇسىلمانداردىڭ رەۆوليۋتسيا اكەلگەن وزگەرىس جاعدايىندا ماسكەۋدە وتپەك بۇكىلرەسەيلىك ءبىرىنشى سەزىنە كەلگەن ەدى.

سەزدە توراعالىق ەتىپ وتىرعان اليماردانبەك توپچيباشەۆ ودان ون توعىز جاس ۇلكەن-ءتىن.  ءبىرىنشى دۋماعا مۇشە بولعان، كۇللىرەسەيلىك مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى قاتىسۋشىسى، ودان بەرى دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جۇمىسىنا ۇدايى اتسالىسىپ كەلە جاتقان يمپەريا اۋماعىندا تانىمال قايراتكەر-ءدى. ول ءازىربايجان ساياسي ومىرىنە الي-بەي گۋسەينزادە، احمەد اگاوعلى، ناريمان ناريمانوۆتارمەن قاتار زور ۇلەس قوسقان، مامەدتىڭ العاشقى ساياسي جولىن دا، بۇگىنگى پارتيالىق قىزمەتىن دە قاداعالاپ جۇرگەن، بىلەتىن، تىلەكتەس، پىكىرلەس اعا ۇرپاق وكىلى بولاتىن. قىسقاسى، ەكەۋى دە كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ سەزىندە ءبىر نيەتتە ەكەندىكتەرى انىق تانىلعان قايراتكەرلەر ەدى.

ءاليماردان بەك ونىڭ كۇن تارتىبىندەگى قاراستىرۋلى وزەكتى ماسەلەنى ورتالىق بيۋرو توراعاسى بايانداعاننان گورى باسقا كوزقاراسپەن تانىستىراتىنىن قىسقا عانا ايتقان. شەت ايماق وكىلى راسۋلزادە جۇرتتى تەز ءۇيىرىپ اكەتتى. ول سەزد دەلەگاتتارىنىڭ الدارىنا رەۆوليۋتسيانىڭ ناق ورتاسىنان كەلگەن تساليكوۆتان وزگەشە، شىن مانىندەگى  رەۆوليۋتسيالىق پايىمدى  جايىپ سالا باستاعان. ونىڭ باتىل دا شەتىن پىكىرلەرىن بارشاسى ۇي تىڭدادى.

مامەد راسۋلزادە الەمدەگى مەملەكەت تۇرلەرىنە شولۋ جاسادى. رەسەيدىڭ پاتشالىق تۇسىنداعى قۇرىلىمىنىڭ كەمشىلىگىنە توقتالدى. سوسىن ءوزى باسقاراتىن «تەڭدىك» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جانە كۇنى كەشە باكۋدە بولعان كاۆكاز مۇسىلماندارىنىڭ باسقوسۋىندا ايتىلعان پىكىرلەر مەن الىنعان شەشىمدەردى تالداپ قورىتا كەلە، سەزدە قابىلدانسا دەگەن قارار جوباسىن ايان ەتتى.

– مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ مۇددەسىنە جاڭا روسسيانىڭ فەدەراتسيالىق تۇردە قۇرىلۋى جاۋاپ بەرە الادى، – دەدى ول، – سوندىقتان قۇرىلتاي «مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇرى ۇلتتىق-اۋماقتىق نەگىزدە جاسالاتىن فەدەراتسيا ءۇشىن» داۋىس بەرگەنى ءجون...

ءۇشىنشى باياندامانى زاكي ۆاليدوۆ جاسادى. ول رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ەتنوستىق قۇرامىن، شىققان تەكتەرىن تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار نەگىزىندە، سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ تالدادى. ولاردىڭ قازىرگى ساياسي ومىردەگى ءرولىن قاراستىردى. رەسەيگە تاۋەلدى جاعدايعا ءتۇسىپ قالعان وسىناۋ وتىز ميلليوندىق مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتىڭ، يمپەرياداعى كۇللى تۇرعىنداردىڭ بەستەن ءبىرىن قۇرايتىن  تۇركىلەردىڭ بۇدان ارعى تاعدىرىن انىقتاۋعا تاريحي دەرەكتەردى پايىم اينالىمىنا تارتا وتىرىپ ارەكەت جاسادى. تۇركىستان مەن قازاقستاننىڭ دەربەس تەرريتوريالىق اۆتونوميا بولۋى باسى اشىق ماسەلە دەپ ەسەپتەدى ول. ورىستارى كوپ ەدىل بويىنداعىلارعا قاتىستى مادەني اۆتونوميا جايىندا ايتۋعا بولار،  ال ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى تۇركىلەر كوبىرەك قونىستانعان ايماق تەرريتوريالىق اۆتونوميا الۋ جولىندا ولارعا قوسىلا الار ەدى...

ول وسىلاي، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميالاردىڭ قۇرىلۋى قاجەت جانە مۇنداي ارەكەتتەردىڭ جەر-جەردە داۋسىز ورىن الۋى ىقتيمال ەكەنىن دايەكتەۋگە تىرىستى. سونداي اۆتونوميالىق بىرلىكتەر رەسەيدىڭ فەدەراتيۆتىك ءبىتىمىن قۇراۋعا ءتيىس. زاكيدىڭ عىلىمي شولۋ جانە ساراپتاما سىندى بايانداماسىنىڭ قورىتىندىسى وسىعان سايدى.

سەرالى لاپين

سەزگە توراعالىق ەتىپ وتىرعان توپچيباشەۆ مىنبەنىڭ قاسىنا بارىپ، جاس كۇرەسكەردىڭ قولىن ىقىلاستانا قىستى. ونىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان فەدەراتسياشىل بولاتىن. ءجانتورين مەن لاپين ۇشەۋىنىڭ پىكىرلەسۋلەرىنە كۋا بوپ جۇرگەن وتەمىس مۇنى انىق بىلەتىن. ول جۇرتتىڭ ءۇش باياندامانى دا ىقىلاستانا تىڭداعانىن كوردى. ەندىگى ماسەلە قاي جوبا وزار ەكەن دەگەن سۇراققا تىرەلىپ تۇرعان ەدى. ءجارىسسوزدىڭ قىزۋ جۇرەرى ءسوزسىز...

باياندامالاردان سوڭ كەتىپ قالماقشى بولىپ وتىرعان سلاۆا العاشقى ويىنان اينىپ قالدى. وتەمىستىڭ قايراتكەر-شەشەندەر جايلى سيپاتتامالارىن ەستي كەلە، ءجارىسسوز بارىسىن بايقاپ كورۋگە بەكىدى...

جالعاسى بار

 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz