جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.

4.

جاڭا رەسەيدىڭ ۋنيتارلىق سيپاتتا ۇيىسۋىن جاقتاۋشىلار احمەد تساليكوۆتىڭ ءسوزىن قولداپ سويلەپ جاتتى. ولاردىڭ كوشىن عاياز يسحاكوۆ باستادى. ونىڭ  كوزقاراسىنا   شاكىر مۇحامەدياروۆ، تاعى باسقا سويلەۋشىلەر قوسىلدى. ءتىپتى تساليكوۆ تە ءوز بايانداماسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قورعاپ، مىنبەگە تاعى بىرنەشە مارتە شىقتى. يسحاكوۆ تا قايتا كوتەرىلىپ، ونىڭ ۇسىنىسىنا  تاعى باسقا دايەكتەر كەلتىرىپ جاقتاستى.

سۋرەتتەردە

فاتيح كاريموۆ

عۇبايدوللا الىبەكوۆ

عۇبايدوللا جاڭگىرحانوۆ

ءاليحان بوكەيحان

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ

 

يلياس بوراگانسكي

يسمايل گاسپرينسكي

حالەل دوسمۇحامەدوۆ

ال ولاردى تىعىرىققا تىرەگەن، ارينە، مۇحاممەد-ءامين راسۋلزادە تۇعىرناماسىنىڭ كوپشىلىك كوكەيىنە قونا كەتكەنى ەدى.  ءارى باياندامانى قوستاپ سويلەۋشىلەردىڭ نەگىزدەمەلەرى مىقتى كورىنگەنىن اڭعارعاندارىندا،  وزدەرىنىڭ جاريا ەتىلگەن جانە دۇرىستىعىنا كامىل سەنگەن كوزقاراستارىنا جان-جاقتان دالەل تارتىپ، ودان سايىن شيرىققان.

فەدەراتسياشىلدار قاتارىنا ءازىربايجان ءاليماردان توپچيباشەۆ، قىرىملى جاعىفار سايداحمەدوۆپەن بىرگە  جارق ەتىپ، قازاق جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ قوسىلدى.

– جادىڭدا ۇستا ونى، سلاۆا، – دەدى وتەمىس، – بايقايمىسىڭ، قالاي سىلتەيدى؟! مەن توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلى ونىمەن العاش تانىسقاندا – ناقتى ۋچيليششەنى بىتىرە دە قويماعان ەدى. سودان بەرى ول ەسكى جۇيە قىزمەت باسقىشتارىمەن ءتاپ-ءتاۋىر ءوستى. ۇلتتىق  قوزعالىسقا رەۆوليۋتسيادان كەيىن كەلدى، يۋستيتسيا گەنەرالى مارتەبەسىن تارك ەتىپ، حالىققا قىزمەت ەتىپ ءجۇر...

سلاۆا ونى قاسىن تاڭدانا كەرىپ تىڭدادى دا، مىنبەدەگى جانشادان كوزىن ايىرماي، سوزىنە ءجىتى قۇلاق توستى. پايىم-بايلامدارىنىڭ كەسەكتىگىن اڭدادى. ەندى  از ۋاقىتتا ونىمەن پيتەردە ۇشىراستىراتىنىن، ارينە، تاپ سول ساتتە بىلە قويمادى.

– مىناۋ قۇددى جاساي عوي، – دەپ سىبىر ەتتى وتەمىسكە.

وتەمىس ءۇنسىز، باسىن شۇلعىدى.

– اتتەڭ، جاسايدىڭ دەنساۋلىعى قالىپتى بولعاندا عوي...

سلاۆا كۇرسىنىپ، شامالى ۇندەمەي وتىردى دا:

– ولار پىكىرلەس بولار ەدى، حالىقتارىڭدى جاڭا ومىرگە بۇرۋدا ءبىر-بىرىنە سەنىمدى  ۇزەڭگىلەس بولار ەدى... – دەدى.

سوسىن پيتەردەگى دىمكاس دوسىن ىشتەي مىنا شەشەنمەن سالىستىرا ويلاعان قالپى، تىم-تىرىس قاتتى دا قالدى.

وتەمىس جانشانى ورالداعى قازاق كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار ۇيىمى جينالىسىنان كەيىن كورمەگەن بولاتىن. سوناۋ  ءبىر جىلداردان بەرى وسى سەزگە كەلگەنىندە ءبىر-اق كەزدەستى. سونداعى ەتى ءتىرى سيداڭ بالا جىگىت، ودان بەرى ءبىر مۇشەل ۋاقىت وتكەنمەن، قازىرگى جىگەرى كەمەرىنەن اسا  بۇلقىنىپ تۇرعان، ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر، شالت، دالەلدى، كەسىمدى قاپساعاي ازامات بەينەسىنەن  بۇگىن دە تانىلىپ تۇرعان. ونىڭ بار بولعانى ون شاقتى جىل ىشىندە يمپەريا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، اناۋ-مىناۋ ەمەس، زاڭ، قۇقىق ماسەلەلەرىن وقىعانى ءوز الدىنا، سول سالادا پاتشالىقتىڭ بيلىك ساتىسىمەن ورلەپ، ۇلكەن دارەجەگە جەتكەنى عالامات ەدى. ول زاڭ قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلەتىن ۇلكەن اتاققا يە بولدى، ونى گەنەرال دەيتىن. وتەمىس ءوزى بالا كەزدەگى ۇعىمىمەن،  تەك گەنەرال جاڭگىرحانوۆ ءتارىزدى اسكەري كيىم كيىپ جۇرگەندەردى عانا  سولاي اتاۋعا بولاتىنداي كورەتىن. بىراق مىنا وزىنەن از عانا ۇلكەندىگى بار جىگىتتى باقىتجان سۇلتان سەرىكتەرىنە سىپاتتاپ، ادىلەت سالاسىنداعى شەنىن ايتىپ جاتقاندا، ءا دەگەندە تاڭىرقاپ قالعان.

جانشا ساقال-شاشى اپپاق ەگدە كىسىگە سونشالىقتى بالالىق ىزەتپەن ەركەلەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، ءوزىنىڭ و باستا زاڭ وقۋىنا بارۋىنا باقىتجان سۇلتاننىڭ ىقپال ەتكەنىن مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرى بوپ تابىلاتىن تۇركى-ازاماتتار كوزىنشە ىقىلاستانا ايتتى.

اكەسى ۇلىنىڭ ۋچيليششە بىتىرۋىنە وراي، ولەڭتى جاعاسىنا قونعان مالدى اۋىلىنا داستارحان جايىپ توي جاساپ، سىيلى ازاماتتاردى شاقىرعان. سوندا تەكەدەن سولقىلداق كۇيمەمەن ارنايى كەلىپ، قوناق بولعان كىسىلەردىڭ ىشىندە وسى قادىرمەندى باقىتجان اعا دا بار ەدى. ونىڭ جيىلعان جۇرت الدىندا جانشاعا باتا بەرۋ ىسپەتتى ايتقان ءسوزى  تەك ومىرلىك جولىن تاڭداۋ ءساتىن باستان كەشىپ تۇرعان جاس جىگىتكە ەمەس، كۇللى حالىققا ارنالعان باعدارلاما ءتارىزدى بولىپ شىققان-دى.

– قازاقتاردىڭ وكىمەت وزبىرلىعىن كورىپ جۇرگەنى از با، – دەگەن ول. – تەك سول نەدەن شىعىپ جاتىر دەگەنگە وي جۇگىرتىپ كورىڭىزدەرشى... ماسەلە – ءبىزدىڭ قازاقتىڭ زاڭ جاعىنان ناداندىعىندا جاتىر. مىرزالار، ءبىز ءوزىمىز قولاستىندا تۇرعان مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن جەتىك بىلمەگەندىكتەن، الۋان قيىندىققا ۇشىراپ ءجۇرمىز. زاڭ مەن قۇقىق ماسەلەلەرىنەن قاراڭعى بولعاندىقتان دا، ءبىز ەڭ الدىمەن، ءوز ىشىمىزدە، ءتۇرلى توپقا، اتاعا، رۋعا بولىنەمىز دە، قيلى الاۋىزدىققا جول بەرەمىز. سوندايدا، ءتىپتى، ءۇي سىرتىندا ءبىزدىڭ وسال تۇستارىمىزدى اڭدىپ تۇرعان ءدىنى بولەك قوجايىننىڭ بارىن ويلامايمىز.

ايماقتاعى بەدەلى ايرىقشا زور باقىتجان قاراتاەۆ سۇلتان سويلەگەندە، توي داستارحانىنا جيىلعان جۇرتشىلىق ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭداعان. ىشتەي  قىسىلىپ، ايتىلعان سىني ءسوزدى ارقايسىسى ءارتۇرلى دارەجەدە قابىلداسا دا، تىم-تىرىس، ىلتيپاتپەن تىڭداعان. ول پىكىرىن وربىتە كەلىپ:

– ال ءبىزدىڭ ونداي ساۋاتسىزدىعىمىزدى وكىمەت ابدەن وڭدى پايداسىنا اسىرۋدا. بيلىك ادامدارىنىڭ قازاققا قوقاڭداپ كەتەتىنى سودان. ءبىزدىڭ  زاڭدى قۇقتارىمىزدى اجىراتا المايتىنىمىزدى، ياعني زاڭنامانى قولدانىپ قورعانا المايتىنىمىزدى  ولار جاقسى بىلگەندىكتەن دە  – ءتۇرلى وزبىر قىلىقتارىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بەرەدى، – دەگەندە، ءۇن-ءتۇنسىز باستارىن شۇلعىپ ماقۇلداي بەرگەن.

وتار ەلدە وتارلاۋشىلار جاساعان بىرجاقتى زاڭداردىڭ ءوزى ورنىمەن قولدانىلمايدى. ءسويتىپ، تيىسىنشە، وتارداعى بوداندار تىرشىلىگىن قيىنداتا تۇسەدى. ۇزاق جىل يمپەريانىڭ باسقا وڭىرىندە قىزمەت اتقارعان زاڭگەر مۇنى ءبىلىپ ايتادى...

ول ءسوزىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە، جانشانىڭ ومىردەگى بولاشاق ورنىنا، الۋعا ءتيىس ماماندىعىنا باعدار بەردى.

– دوسەكە، – دەدى ونىڭ جانشانىڭ اكەسىنە بۇرىلا قاراپ، – ەسىمىن جاھاننىڭ بيلەۋشىسى، شاھى، قاھانى  بولسا ەكەن دەگەن  ۇلكەن ۇمىتپەن جاھانشاھ دەپ قويعان ءسىزدىڭ مىنا بالاڭىز وكىمەتتىڭ وزبىرلىعىن بىلىممەن اۋىزدىقتايتىن ۇرپاقتىڭ الدى بولسىن، ءسىز ونى زاڭ وقۋىنا بەرىڭىز!

قادىرمەندى زيالىنىڭ تىلەگى كوپتىڭ قولپاشىنا، اكەنىڭ قۇپتاۋىنا يە بولدى. سوندا ول قارا جۋساندى سايىن دالا اسپانى استىندا جاس وسكىنگە كەڭ شالقار كوڭىلىمەن اق جول تىلەپ، اق باتاسىن بەردى...

باقىتجان اعانىڭ ءسوزىن جانشا جوعارى وقۋدا جۇرگەن كەزىندە ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارعان جوق. ول تەك قۇقىقتىڭ قيسىندارىن، يمپەريا زاڭناماسىنىڭ قىر-سىرلارىن وقىپ ۇيرەنۋمەن شەكتەلمەي، ۇلى دالانىڭ قۇرىققا ءتۇسۋ تاريحىن زەرتتەپ، وتارلاۋشىلاردىڭ بوداندارىنا كورسەتىپ جۇرگەن زاڭسىزدىقتارىن زەردەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋشى جاستاردىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىنا دا ارالاستى.  ءتۇرلى ساياسي جيىندارعا بارىپ ءجۇردى، ستۋدەنتتىك سحودكالارعا قاتىستى. الگىندە ساليقالى بايانداما جاساعان احمەد تساليكوۆپەن دە سول ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءىس-شارالارىندا، سولارعا ءوزى دە قاتىسا ءجۇرىپ تانىسقان.

احمەد وتە جاقسى بايانداما جاسادى، ءوز ۇسىنىسىن جاپ-جاقسى دالەلدەدى دە. بىراق ونىسى جانشانىڭ كوزقاراسىمەن مۇلدەم ۇيلەسپەيتىن ەدى. ويتكەنى، ەكەۋى تانىسقاننان بەرى وتكەن ون شاقتى جىل ولاردىڭ ۇستانىمدارىن ءوز ايماقتارىنىڭ ناقتى الەۋمەتتىك-ساياسي احۋالدارىنا ساي، ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەۋ ەتىپ شەگەندەگەن-ءدى.

احمەد رەسەيدىڭ ەۆروپالىق بولىگىندە، كاۆكازدا، ال جانشا ازيالىق بولىگىندە، سىبىردە ەڭبەك ەتتى. احمەد ۇنەمى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردا، ال جانشا مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولدى. راس،  مەملەكەتتىك قىزمەت ونى بىردەن الاقانىنا سالىپ ايالاي قويعان جوق. وقۋ ءبىتىرىپ ەلىنە كەلگەنىندە بىردەن ورال وبلىستىق گۋبەرناتورىنىڭ باسقارماسىنا قىزمەتكە الىنعان ەدى، بىراق رەسمي لاۋازىمعا تاعايىندالماستان، بوساپ قالدى.  وعان سەبەپ بولعان – وكىمەتتىڭ ورتالىق گۋبەرنيالاردان شارۋالاردى كوشىرىپ اكەلىپ قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋ شارالارىنا بايلانىستى، جانشانىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاعان سىني ماقالالارى  بولاتىن.

سودان كەيىن بيلىك وعان، دەگەنمەن، ماماندىعى بويىنشا قىزمەت اتقارۋعا پۇرسات بەرەدى. ول بىرەر جىل وكرۋگتىك سوتتا بازبۇزارلىق ىستەر ءبولىمى مەن ۇساق باسبۇزارلىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سۋديانىڭ حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى بولدى. مۇندا سۋديا لاۋازىمىن الۋعا كانديدات رەتىندە قىزمەت اتقارعان-دى، الايدا وعان سۋديا لاۋازىمى بۇل جەردە بۇيىرمادى. 1912 جىلى سونداي لاۋازىمعا اعا كانديدات بولىپ، سىبىرگە – ومبى سوت پالاتاسىنا اۋىستىرىلدى. بارناۋل جانە زمەينوگورسك ۇيەزدەرىندە ۇساق باسبۇزارلىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سۋديا بوپ ىستەدى. ودان كوپ ۇزاماي بارناۋل قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا شاقىرىلدى. تاعى ءتورت-بەس ايدان كەيىن، 1914 جىلدىڭ ناۋرىزىندا توم وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ كاينسك ۇيەزى بويىنشا ورىنباسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. ساياسي سەبەپپەن جەر اۋدارىلعانداردى باقىلاۋ سالاسىن باسقاردى. ادىلەت گەنەرالى شەنىندە قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، ول پاتشالىق بيلىكتىڭ كوزسىز قولشوقپارىنا اينالماي، دەموكراتيالىق يلانىمعا بەرىك قايراتكەر رەتىندە قالىپتاستى. سوندىقتان دا مونارحيا تاعى قۇلاسىمەن، سىبىردەگى رەۆوليۋتسياشىل ۇيىمدار باسشىلارىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى.

سوڭعى ءۇش جىلى ۇلكەن ءسىبىر پوشتا جولىندا، تاستىسۋدىڭ ومعا قۇيىلىسىندا ورىن تەپكەن كاينسك قالاسىندا ءوتتى. قالا تاريحى تەرەڭ-ءدى. ول ورىس مەملەكەتىنىڭ كوشىم حاندى ءسىبىر تاريحى ساحناسىنان ىعىستىرعان داۋىرىنەن كوپ كەيىن، باربارا دالاسىن ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا مەكەندەگەن كوشپەندى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن سالىنعان  بەكىنىستەن باستاۋ الاتىن. توم گۋبەرنياسىنىڭ وكرۋگتىك قالاسىنا اينالعانىنا دا عاسىردان اسىپ بارا جاتقان.

بارابالىق تۇركىلەردىڭ كوبى ورىستانىپ كەتكەن. دەگەنمەن، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانىپ وتىرعاندارى دا از ەمەس-ءتى: جالپى سانى سەگىز مىڭ قارالى. ولاردى  بارابا  تاتارلارى دەپ اتايدى. ىشتەرىندە  ءبىرلى-جارىم تەگى قازاق ەكەنىن ۇمىتپاعاندار ۇشىراسادى. ال تازا قازاقى سالتپەن تىرشىلىك قۇرۋشىلار مۇلدەم جوق دەسە دە بولادى، قالاي بولعاندا دا جانشا ولاردى كەزىكتىرگەن ەمەس. بارابالىقتار ورىس شارۋالارى سەكىلدى ەگىنشىلىكپەن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. سونداي-اق كىرپىش قۇيۋ جانە كۇيدىرۋ، تەرى يلەۋ، ماي قورىتۋ، سابىن قايناتۋ كاسىپورىندارىندا، ديىرمەندەردە، ءتىپتى، اراق جانە سىرا زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەيدى. قالادا تۇراقتى بازار بار، جىل سايىن جارمەڭكە دە بولادى. جاقىن ماڭداعى ايماقتاردان ساۋدا جاساۋ ءۇشىن كەزدەيسوق كەلگەن ءبىرلى-جارىم قازاقتار دا كەيدە سولاردان كورىنىپ قالادى.

بىراق وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كاين ولكەسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىگىندە ەشبىر ۇلەسى جوق-تىن. جانشانىڭ ويىنشا، مۇنداعى كونە تۇركى تايپالارىنىڭ جۇرناقتارى مۇلدەم السىرەگەن. ءتۇپ-تامىرىمەن بايلانىس نىشانى مۇلدەم سەزىلمەيدى. كوبى يسلام ءدىنىن ۇستانادى دەگەنمەن، ءوز مەشىتتەرى جوق سەبەپتى، سول مۇسىلماندارىڭنىڭ ءوزىنىڭ ءدىنى قاتتى دەي المايسىڭ. ورىسشا ءومىر ءسۇرۋ سالتى ولاردىڭ تىرشىلىگىنە قالىپتى جاعداي سەكىلدى ءسىڭىپ كەلە جاتىر. ءتىپتى، بۇل تۇرعىدا، سيناگوگالارى* بار ەۆرەيلەر دە قورشاعان ورتاسىنان اسا ەرەكشەلەنبەيدى.

 

*يۋدا ءدىنىن ۇستاناتىنداردىڭ عيبادات ەتەتىن ءۇيى.

 

پاتشانى تاقتان تۇسىرگەن قاھارلى رەۆوليۋتسيانىڭ زور ءدۇمپۋى ءسىبىر قالالارىنىڭ ساياسي ءومىرىن دە تەز جانداندىرعان-دى. سوندا دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە ايماقتاعى بەدەلى ايقىن تانىلعان. ول كاين ۇيەزىندە بولعان سەزدە ۇيەزدى باسقارۋ جونىندەگى ازاماتتىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان ەدى. بىراق ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ونداعى ساياسي قىزمەتىن  دوڭگەلەكتەۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى ەلدەگى ءبىر اعاسىنان جۇرەك تولقىتار حابار كەلگەن بولاتىن...

اق پاتشانىڭ ەل بيلىگىنەن تايدىرىلۋى، بارلىق جەرلەردەگى ءتارىزدى، جانشا تۋىپ-وسكەن وڭىرگە دە ۇلكەن جاندانۋ اكەلگەن ەدى. ورال وبلىسىنىڭ ءتۇرلى قىزمەتتە جۇرگەن وقىعان قازاقتارى مەن ەل ىشىندەگى باس ادامدار تەكەدە باس قوسىپ جينالىس وتكىزدى. جينالىستا جاعدايدى تالقىلاي كەلە،  رەسمي تۇردە جايىقتىڭ سىرتقى بولىگى  دەپ اتالاتىن دالاداعى، وزەننىڭ سول جاعالاۋىنان ءارى قونىستانعان قازاقتاردى باسقاراتىن ازاماتتىق كوميتەت اتتى باسقارۋ ۇيىمىن قۇردى.   ازاماتتىق  كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ بايىرعى قايراتكەر، زاڭگەر، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى، قادىرمەندى باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ سايلاندى. كوميتەتتىڭ اتقارۋ القاسىنىڭ قۇرامىنا وبلىستىق باسقارما مەن ۇيەزدىك پوليتسيانىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرى، بىرەر بەدەلدى بولىس باسقارۋشىسى، ءبىر بەلگىلى دارىگەر ەندى.

ازاماتتىق  كوميتەتتىڭ توراعاسى قاراتاەۆ ءبىرىنشى كەزەكتە جاڭا رەسەي قۇرىلىسشىلارىن قۇتتىقتاۋدى ءجون كوردى. كۇزدە عانا ول ءتورتىنشى مەمدۋما توراعاسى رودزيانكونىڭ  الدىندا بولىپ، قازاقتار جايىندا ەستەلىك جازبا تاپسىرعان. قازاق  ىشىندەگى دۇربەلەڭدى باسۋ ءۇشىن – تىل جۇمىستارىنا ادام الۋ مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرۋدى سۇراعان بولاتىن. بۇگىندە رودزيانكو دۋمانىڭ ۋاقىتشا كوميتەتىن باسقارىپ، جاڭارعان رەسەيدى جاساۋشىلاردىڭ كوشباسى بولىپ وتىر. مىنە وسى دەموكراتيالىق وكىمەت سەركەسىنە اينالعان وكتيابريست ميحايل ۆلاديميروۆيچكە ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ زامانا تالابىنا ساي ۇيىسقان باسقارۋ قۇرىلىمى اتىنان جەدەلحات جولداپ،  جاڭا ۇكىمەت جۇمىسىنا تىلەكتەستىك ءبىلدىردى. سوسىن ازاماتتىق كوميتەت اتقارۋعا ءتيىس قىزمەتتەر اياسىن ناقتىلاۋعا كىرىسكەن.

الايدا ايماقتاعى ازاماتتاردىڭ سانا-سەزىمدەرىنە رەۆوليۋتسيا ايرىقشا سەرپىن بەرگەندىكتەن،  ولار ەل ءىسىن ەسكى داقپىرتپەن تورە تۇقىمىنا باسقارتا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرە بەردى. اقىرى، اراعا ەكى اپتا سالىپ،  زيالى قاۋىم قايتا جينالىس وتكىزدى دە، ازاماتتىق كوميتەتتى تارقاتتى. ونى وبلىس قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزگەنشە جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىتشا قازاق كوميتەتى رەتىندە قايتا قۇردى. ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا بولىس باسقارۋشىسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ سايلاندى. بۇرىنعى ازاماتتىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى نەگىزىنەن جاڭا قۇرىلىم قۇرامىنا كىردى، قاراتاەۆ تا ءبىر مۇشەسى بولدى. سول تۇستا ول سوتسيال-دەموكراتتار ۇيىستىرعان ورال وبلىستىق ازاماتتىق كوميتەتى قۇرامىنا الىبەكوۆپەن بىرگە،  قازاق كوميتەتى اتىنان ەنگىزىلدى. وندا نەگىزىنەن قاراتاەۆ بەلسەندى قىزمەت اتقاردى، ال الىبەكوۆ قازاق كوميتەتى شارۋالارىمەن شۇعىلداندى.

مىنە وسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ، جاھانشانىڭ جىمپيتىلىق جەرلەس اعاسى، سول ايماقتاعى ولەڭتى بولىسىن باسقارۋشى عۇبايدوللا الىبەكوۆ – ساقال-شاشى اعارعان قارتامىش قاراتاەۆتان ون شاقتى جاس كىشى، قايراتى كەمەلىندە تۇرعان ەل اعاسى ەدى. كەزىندە  ۋچيليششە، سەميناريا تاۋىسقان، كوزى اشىق،  لاۋازىمدى. سوندىقتان دا وعان قازاق  كوميتەتىنىڭ جۇمىسىن جاڭاشا ءۇيىرىپ اكەتەدى دەگەن سەنىم ارتىلعان.

ال ول سول سەنىم ۇدەسىنەن شىقپاققا تىرىستى. وزىق  ءبىلىمدى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى دارەجەسىندەگى بيىك لاۋازىمعا جەتكەن، پاتشالىقتىڭ يۋستيتسيا سالاسىندا ءىرى شەنمەن قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جانشانى – جاس تا جىگەرلى ازاماتتى رەۆوليۋتسيا ءداۋىرى تالابىنا ساي قىزمەت قىلۋى ءۇشىن ورالعا شاقىردى.   ونىڭ سان-سالالى تارام جول الدىندا تۇرعان تۋعان ەلىنە كەلۋىن سۇراپ، الىس تا بەيمالىم سىبىرگە جەدەلحات جولدادى. تۋعان ەلدە توسىپ تۇرعان رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە جاھانشاھتاي جىگىت  تىكەلەي قاتىسۋعا مىندەتتى، ونىڭ ءبىلىمى مەن جيناعان جۇمىس تاجىريبەسى قازىرگى تاڭدا مۇندا وتە-موتە قاجەت. دەمالىس العان سايىن جىلدا ءبىر ات ءىزىن سالىپ كەتەتىن جىمپيتى تۇلەگى جايىق سىرتىنداعى ساردالانى مەكەن ەتكەن حالىقتى بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا بىلەك سىبانىپ تۋرا جولعا باستاۋى كەرەك...

جانشا دوسمۇحامەدوۆ كاين ۇيەزى اتكومى توراعاسىنىڭ جولداسى* قىزمەتىن قالدىراتىنىن جاريا ەتىپ، كۇرەستەگى ۇزەڭگىلەستەرىمەن قوش ايتىستى. سوسىن بەس جىلداي مەكەن ەتكەن ءسىبىر قالالارىن، سوڭعى جىلدارى مۇلدەم ەتەنە جاقىن تۇتىپ كەتكەن كاينسك مەن باربارا دالاسىن ءبىرجولاتا ارتقا قالدىرىپ، جان جارى ولگانى ەرتىپ الدى دا، باتىسقا، ورالعا تارتىپ كەتتى.

 

*ورىنباسارى.

 

ونى جەرلەستەرى قۋانا قارسى الدى. عۇبايدوللا اعاسى وعان ساياسي احۋالدى بايان ەتىپ، رەۆوليۋتسيا تولقىنىمەن ءار جاقتان جينالىپ جاتقان، ۋاقىتشا قازاق كوميتەتى توڭىرەگىنە ۇيىسا باستاعان جىگىتتەردى تانىستىردى. جانشا ولاردىڭ ءبىرازىن بۇرىننان بىلەتىن، كەيبىرىمەن ەندى ءبىلىسىپ، پىكىر الماستى. يۋستيتسيا سالاسىنداعى بيىك رەسمي مارتەبەسى مەن كوپشىلىككە ءباسپاسوز ارقىلى ءمالىم كوزقاراسى ونى ۇلتتىق قوزعالىس جەتەكشىسى دەڭگەيىنە بىردەن جانە داۋ-دامايسىز كوتەردى.

ۋاقىتشا كوميتەت وبلىس قازاقتارى سەزىن دايىندايتىن ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىن قۇردى. ساياسات  ىستەرىندەگى جاڭا ارىپتەستەرى جانشانى سول بيۋرونىڭ باسىنا سايلادى.

پەتروگراد ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىنان كەلگەن جالپى نۇسقاۋلار مەن ۇسىنىستاردىڭ نەگىزىندە ول الدا اتقارىلماق ىستەردى نوبايلادى. بيۋرو  مۇشەلەرىنە ۇيەزدەردە جينالىس وتكىزىپ، ماسەلەنى تالقىلاۋ جانە وبلىستىق سەزگە دەلەگاتتار سايلاۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋ حاقىندا مىندەتتەر ءبولدى. جالپى باسشىلىق جاساۋدى ءوز قاراۋىنا قالدىرا  تۇرىپ، ءار اتقارىلماق جۇمىس جايىندا ءتۇرلى اقىل-كەڭەسىن بەرىپ وتىردى. سوسىن سەزگە ۇسىنىلاتىن باستى قۇجاتتى – وبلىستىڭ قازاقتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جايىق سىرتىنداعى بولىگىن باسقارۋ ەرەجەسىن جاسادى.

قۇرىلتايعا ۇيەزدەر مەن بولىستاردان كەلگەندەر تۋرا مىنا كۇللىرەسەيلىك جالپىمۇسىلمان سەزىنە شارتاراپتان جينالعان دەلەگاتتار سانىنداي ەدى. ورالداعى تسيرك ۇيىنە سەگىز جۇزدەن اسا وكىل سىيدى. سولاردىڭ الدىندا ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ قىسقاشا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، سەزدى اشتى. سوسىن  قۇرىلتايدىڭ توراعالىعىنا وسى كۇندەرى دەمالىسىنا وراي ەل ىشىندە جۇرگەن توم وكرۋگتىك سوتى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆتى سايلاۋ جونىندە دەلەگاتتارعا ۇسىنىس ايتتى. جۇرت دۋ ەتىپ، ۇسىنىستى ءبىر اۋىزدان قولدادى...

ءساۋىردىڭ  ون توعىزى كۇنى تالتۇستە اشىلعان ورال قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءتورت كۇن بويى جۇمىس ىستەدى. دەلەگاتتار ەلدىڭ باسقارىلۋ جۇيەسى جونىندە فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانى قولدادى. قازاقتارعا  مىندەتتى تۇردە كەڭ كولەمدە ۇلتتىق-اۋماقتىق اۆتونوميا بەرىلۋ كەرەك دەگەن قاعيداعا داۋىس بەردى. جانشا باس بولىپ، زاڭنامالىق سيپاتپەن دايەكتەپ جاساعان ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىن باسقارۋ ەرەجەسىن ءبىر اۋىزدان قابىلدادى. بارلىق كۇن تارتىبىنە شىعارىلعان سوعىس، سىرتقى ساياسات، جەر-سۋ، وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ۇلتتىق مۇددەگە جاۋاپ بەرە الاتىن بەكەم شەشىمدەر قابىلداندى.  جاھانشاھتى باس ەتىپ، اتقارۋشى ورگان – قازاق كوميتەتى قۇرىلدى.

ول ءبىر توپ ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە وسى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە دەلەگاتتىققا سايلاندى. ياعني ەندى ول بۇل جەردە – ماسكەۋ قۇرىلتايىندا – ورال قازاقتارىنىڭ وي-پىكىرىن ارقا تۇتىپ، وبلىستىق سيەزدە قورىتقان كوزقاراستارىن قورعاۋعا ءتيىس ەدى.

 

5.

سوندىقتان دا جانشا ءجارىسسوز باستالىسىمەن، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، مىنبەگە شىقتى. يمپەريا زاڭناماسىنا جەتىك زاڭ قىزمەتكەرى ءام ۇلت قايراتكەرى بىلىگىمەن قازاق جەرىنىڭ وتارلانۋ تاريحىن شولدى. يمپەريانىڭ ۇلى دالا تىرشىلىگىنە قاتىستى زاڭدارىن سىني تۇرعىدا قاراستىردى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىك بەلگىلەرىن تۇگەل جويۋعا باعىتتالعان پارمەندەردى، جەر-سۋدى بولشەكتەپ، ءتۇرلى اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە قاراتۋ، حالىقتى ءوزىنىڭ اتامەكەنىنەن قيلى جولمەن ىعىستىرۋ ارەكەتتەرىن دەلەگاتتار الدىنا ايقارا اشىپ تاستادى.

– تۇركى حالىقتارى ىشىندەگى ەڭ سانى كوپ قالىڭ كوشپەندى قازاققا مۇلدەم ادام ايتقىسىز وزبىرلىق جاساپ وتىرعان ەسكى ۇكىمەت جويىلعان تۇستا، ونىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىم كونە جولمەن ءجۇرىپ كەتەتىندەي بولماۋىن ويلاۋ كەرەك، – دەپ، ول پروكۋرور سابىرىمەن ورتاعا سالماقتى وي تاستادى. – شىنايى دەموكراتيا ورناتادى ەكەنبىز، دەمەك، كەشەگى وتارلىق  داۋىردە ەزىلگەن حالىقتاردىڭ تاريحي قۇقتارى قالپىنا كەلتىرىلۋى قاجەت ەكەنىنە داۋ تۋدىرماعان ءجون. قازاق حالقى ءوز جەرىندە تۇتاستانىپ وتىر، ول تەك يمپەريالىق باسقارۋ جۇيەسىنە كۇشتىنىڭ قۇقىمەن زورلاپ كىرگىزىلگەندىكتەن عانا بولشەكتەنىپ قالعان، جانە تيىسىنشە، دامۋى كەنجەلەگەن. جاڭا احۋالدا ونىڭ اۋماقتىق اۆتونوميا  الۋى – تاريحي قاجەتتىلىك بولىپ وتىر. جەرلىك، تەرريتوريالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، قازاق ەلى  فەدەراتيۆتى، پارلامەنتتىك، دەموكراتيالىق  رەسەي قۇرامىنا كىرۋگە ءازىر بولادى...

وسى تۇرعىدا دوسمۇحامەدوۆ سەزدە ساليقالى بايانداما جاساعان راسۋلزادەنى قولدايتىنىن بار داۋىسپەن جاريا ەتتى. بۇرىنعى يمپەريانىڭ شارتارابىندا ءوز تاريحي اتامەكەندەرىندە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان جالپى سانى وتىز ميلليون مۇسىلمان وتارلاۋشى قۇرساۋى قاۋساعان، وتار قامىتىنان ازاتتىق العان تۇستا ءوز ەلدىك سيپاتتارىن جاڭعىرۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى جاھانشاھ بۇتكىل حالىقتار وكىلدەرىن مۇحاممەد-ءاميننىڭ ۇسىنىسىنا – جۇرتتاردىڭ عاسىرلار بويى تۇنشىققان ارماندارىنا جاۋاپ بەرەتىن تۇردە ۇسىنعان جوباسىنا داۋىس بەرۋگە شاقىرادى.

ۇزىلىستە ونى وتەمىس وتكىر دە دايەكتى سوزىمەن قۇتتىقتادى. پەتروگرادتاعى بەلدى جۋرناليستەردىڭ ءبىرى، ءوزىنىڭ ون شاقتى جىلدان بەرگى جاقسى دوس-جولداسى سلاۆا پرەوبراجەنسكيمەن تانىستىردى. ولار اشىق-جارقىن كوڭىلمەن ەمىن-ەركىن پىكىرلەسىپ تۇردى.

سول كەزدە جانشانىڭ جانىنا سەرىكتەرىمەن باقىتجان سۇلتان دا كەلدى. سالىمگەرەي سۇلتان، سەرالى، ءاليماردان ءبارى جاستاردىڭ ساياسي بەتتەرىن اعا ۇرپاق رەتىندە قاداعالاپ وتىرعاندىقتان، ريزاشىلىقتارىن بىلدىرۋگە ارنايى بۇرىلعان ەكەن.

ورىن الىپ تۇرعان ويجارىس اۋقىمىن شولىستى. سوسىن:

– شىنداپ كەلگەندە، كەشەگى ءبىرتۇتاس يمپەريا ىشىندە اۆتونوميالىق قۇرىلىمدار تۋىنا ۇكىمەت جول بەرە قويمايدى عوي دەپ ويلايمىن، – دەدى باقىتجان قاراتاەۆ، – بىراق ماسەلە جۇرتتىڭ ءوز پىكىرىن ايقىنداۋىندا...

– نەگە ولاي ويلايسىز؟ – دەدى سەرالى لاپين نارازى ۇنمەن. – رەۆوليۋتسيا زاڭى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە قۇرىلادى ەمەس پە...

– ناقتى شىندىق، الايدا، تۇبەگەيلى وزگەرىسكە – ءبىز اڭگىمە ەتكەندەي نۇسقاعا – جول بەرمەۋ جاعىندا. – قاراتاەۆ قىسىق كوزىن سىعىرايتىپ، ءسوزىن ويلانا ساباقتادى. – بيلىكتەگىلەر قاي زاماننان ورىس مەملەكەتى ىشىندە سەپاراتيزم* تۋىپ كەتە مە دەپ قورقادى، ال ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ – سوعان تىكەلەي جول سالاتىن شارا. ۇكىمەت وكىلىن تىڭدادىڭدار ەمەس پە؟! كادەت پارتياسىنىڭ قۇتتىقتاۋىن جەتكىزگەن كنيازدىڭ سوزىنە ءمان بەرىپ كورىڭدەرشى! ونىڭ دا لەبىزى ۇكىمەت وكىلى سوزىنە ۇقساس. وعان تاڭعالاتىن ەشتەڭە جوق، بيلىككە جەتكەننەن كەيىن كادەت كوسەمدەرى ۇكىمەتتىك باعىتپەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر ولار ۇكىمەتتەگى وزگە سەرىكتەرىمەن بىرگە رەسەيدى ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسپۋبليكا دەپ جاريالاۋ امالىن قاراستىرىپ جاتىر...

 

*كوپۇلتتى مەملەكەتتەگى ۇلتتىق ازشىلىق قوزعالىسىنىڭ ءبولىنىپ كەتۋگە جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلىسى.

 

– قاراستىرسىن، مەيلى، بىراق مۇسىلمان قاۋىمى وزىنە قولايلى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇرىن ايقىنداپ، ەستىرتىپ ايتقانى ءجون، – دەدى بايىرعى اۆتونومياشى سالىمگەرەي ءجانتورين. – جانە مۇندايدا جاستاردىڭ وزدەرىن تانىتقاندارى، كەشەگى يسمايل-بەي، راشيد قازي سەكىلدى جاڭا تۇرپاتتى كۇرەسكەرلەر بولىپ كەلە جاتقاندارىن كورسەتكەندەرى بەك ابزال.

ءاليماردان توپچيباشەۆ جانشانى اقىرىن قارىنان قاقتى.

– باعدار دۇرىس، وسىعان كوپتىڭ كوزىن جەتكىزۋىمىز كەرەك...

دۇرىسى دۇرىس-اۋ، بىراق، تاپ وسى دۇرىستىقتى قورعاپ شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس بولاتىن.

عاياز يسحاكي مىنبەگە قايتا كوتەرىلىپ، تاۋسىلا سويلەدى. ءوز كوزقاراسىن دالەلدەي ءتۇستى. قايتكەندە رەسەيدىڭ ءبىرتۇتاس بولۋى ماڭىزدى دەگەندى شەگەلەدى. ال ۇلتتىق بىرلەستىكتەر تەك مادەني اۆتونوميا تۇرىندە عانا دامۋدى قولعا السا، وزدەرىنە پايدالى بولماق، وسىنى، وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ تۇركى تەكتەس باۋىرلاردىڭ ءبىرازى ۇقپاي تۇر دەدى.

قۇددى جانشانى نىساناعا العانداي بولدى. رەسەيدىڭ فەدەراتسيالىق جۇيەدە قۇرىلۋىن قالاپ، اۆتونوميا الامىز دەپ وتىرعاندار، قىزىعى، عايازدىڭ ويىنشا، سونشالىقتى جەتكىلىكتى دامي قويماعان حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كورىنەدى.

ول قازاقتاردىڭ، سارتتاردىڭ،* كاۆكازدىق حالىقتاردىڭ، وزگە دە جۇرتتىڭ بولاشاعىنا سەنبەيدى، مۇنىسىن جاسىرماي، اشىقتان-اشىق جاريا ەتتى. سەبەبى، دەدى عاياز، ولار ءتىپتى نادان. ولاردا، ياعني مال سوڭىندا سالپاقتاعان قازاقتاردا  زاماناعا لايىق ءوندىرىس وشاقتارى، ءتۇرلى كاسىپورىندار، زاۋىت-فابريكالار جوق. سونى جاساي قوياتىن وزىق ويلى ادامدارى دا شامالى، شامالى دەيدى-اۋ، وقىمىستىلارى جوقتىڭ قاسى...

 

**بۇل جەردە – تۇركىستاندىق وزبەك، تاجىكتەردىڭ جيىنتىق اتاۋى.

 

وتەمىس زور ءبىلىمدى تاتار جازۋشىسى عاياز-اياز يسحاكي اعاسىن قايران قالا تىڭدادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن، باياعى يسمايىل اپەندى، راشيد قازيلەر قاتارىندا، دۇرىسىندا، جاسى كىشى شاكىرت ىسپەتتى ولاردى وكشەلەي باسىپ، مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنىندە، ونىڭ عاياز اعاسى ءدىن يسلام پەندەلەرىن رۋ-تايپاعا بولمەي، تەڭ قاراپ، ءبۇتىن تۇركى، ءبىر مۇسىلمان تۇرعىسىنان ورتاق ماسەلەلەر كوتەرىپ كەلە جاتقان.

ءبىر كەزدەردە ونىڭ «يكە يوز ەلدان سون ينكىيراز»** دەيتىن بولجال-قيالمەن جازىلعان حيكاياتىن وقىپ، وتەمىستىڭ كوپ ويعا قالعانى بار-دى. وندا ول تاتار حالقىن ەكى عاسىردى ارتقا سالىپ، ابدەن ازعىنداپ، اجالعا دۋشار بولاتىن ەتنوس رەتىندە سيپاتتاعان. ونىسى وقىرمانىن جايباراقات قالدىرمايتىن، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتى قارسىلاسۋعا، وتارلىق قۇرساۋدان قۇتىلۋعا ۇمتىلتاتىن. وتەمىس رازى بولعان. اياز-جازۋشى بۇل فانتاستيكاسى ارقىلى بوتەن ەلدىڭ ەزگىسىنە ءتۇسىپ، كۇشى، سانى باسىم ۇلت اراسىندا جۇتىلۋ، ءسىڭىسۋ كەزەڭىن باستان كەشىپ جۇرگەن نوعايدىڭ عانا ەمەس، سونداي قالىپتاعى كۇللى تۇركىلەردىڭ نامىسىن جانىپ وتىر دەپ ويلاعان. كىم بىلەدى، شۇرايلى جەرىن دە، بار سالاداعى قۇقتارىن دا جوعالتىپ بارا جاتقان قازاقتى دا سونداي كەلەشەك توسىپ تۇرعان بولار، بالكىم…

 

**«ەكى ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن ازعىنداپ ءولۋ».

 

اياز يسقاقوۆ، وتەمىستىڭ ءوز وقىعان-توقىعانىنان جانە ون شاقتى جىلدان بەرى قىزمەتشىلەرى بولىپ قاستارىندا جۇرگەن ءىلياس بوراعانلى مەن سالىمگەرەي جانتوريننەن بىلۋىنشە، ورنى ەرەكشە ادام. ول وتكەن عاسىردا دۇنيەدەن وتكەن ءپالسافاشى كۋرساۆي، اعارتۋشى مارجاني سانا الەمىندە تىڭنان تۇرەن سالىپ نوبايلاعان، وسىدان ەكى جارىم جىلداي عانا ىلگەرىدە دۇنيە سالعان ۇلى ۇستاز، اعارتۋشى-جورنالشى گاسپرالى شەگەندەپ، كەڭىتكەن داڭعىلدى جالعاستىرىپ، ىلگەرى اپارۋشىلار ساپىنان. كۋرساۆي كونە مەدرەسەلەردە وقىتىلاتىن قاتىپ قالعان ءدىني قاعيدالارعا سىن كوزبەن قاراپ، ولاردى جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي ءتۇسىندىرۋ جانە سولاي يكەمدەۋ قاجەتتىگىن تۇڭعىش رەت  كوتەرگەن ەدى. مۇنداي كوزقاراس مۇسىلماندىقتىڭ ءدىني-جالاڭ اقىلگويسۋگە نەگىزدەلگەن، ومىردەن الشاق وقۋ ورىندارىندا ەۆروپالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ۇقساس وزگەرىستەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن. جاڭا تاسىلمەن وقىتاتىن مەدرەسەلەردى مارجاني دامىتتى. وقۋ باعدارلاماسىنا زايىرلى پاندەر ەنگىزىلدى. ۇزاماي جاديدشىلدىك ايگىلى «ءتارجىمان» ارقىلى كۇللى تۇركى الەمىنە تارادى...

وتەمىس ەسكى مەكتەپ پەن جاڭا مەكتەپتىڭ ايىرماشىلىعىن ءتاپ-ءتاۋىر بىلەدى. ەگەر كونە مەدرەسەلەر جاستارعا تەك ءدىني كوزقاراسىن تاربيەلەپ، نىعايتۋ ءۇشىن قۇداي ءسوزىن وقىتىپ-ۇيرەتۋمەن شەكتەلسە، جاڭا تاسىلمەن وقىتاتىن مەدرەسەلەر ولاردىڭ كەڭ دۇنيەگە كوز اشا قاراۋىنا ءمان بەرەدى. ونداي وقۋ ورىندارىندا وقىعان شاكىرتتەر تەك مەشىتتەرگە ەمەس، اينالاداعى تىرشىلىككە ارالاسىپ، ەكونوميكاعا، ساياساتقا قىزمەت ەتە الاتىن بولادى. سولاي بولىپ تا كەلەدى! ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا وسىنداي مەكتەپتەردەن تاربيە العان ازاماتتار بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇر. سوندايلاردىڭ كوشباسى وسى اياز اعالار سياقتى ەدى عوي. ونىڭ يسمايىل-بەي سەكىلدى كەمەڭگەرلىكپەن: «ءبىلىم الۋ –  ازاتتىققا بەتتەگەن جولداعى العاشقى قادام!» دەگەن قاناتتى ءسوزى بارشاعا ءمالىم...

يمپەرياداعى وتارلانعان حالىقتاردىڭ بارشاسىنا جانى اشي قاراپ ءجۇر دەپ سانايتىن عاياز اعاسى قازىر تاتاردان وزگە تۇركىلەردى تۇڭىلتە سويلەدى. وتەمىس كۇرسىندى. عاياز مىرزاعا قايران قالا قارادى.

ول قازاقستان، تۇركىستان سەكىلدى ەلدەردى عىلىم مەن بىلىمنەن، ونەردەن قۇرالاقان قالعان دەپ ءتوندىردى. سوسىن سولاردىڭ سانى از عانا وقىعان توبىنا كىنا ارتا سويلەدى.

– ءبىزدىڭ قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرلى-جارىم كوزى اشىقتارى بۇگىن وسى مىنبەردەن اۆتونوميا الامىز دەپ جاريا ەتىپ تۇرسا، بۇل سولاردىڭ ارتىنداعى جۇرتىنا قولايلى جانە دۇرىس بولادى دەگەن ءسوز ەمەس، – دەدى ول. – تۇسىنىڭىزدەر، مىرزالار، وسىلارداي قاراڭعى حالىق رەسەيدەن اجىراپ، اۆتونوميا الار بولسا،  وندا ولار بۇرىنعىدان دا بەتەر سورلادى دەي بەرىڭىزدەر. وندا ولاردىڭ پاتشا ۋاقىتىندا كۇنى وتكەن باياعى اقسۇيەكتەرى بيلىكتى قايتادان قولدارىنا الادى. حان تۇقىمى سانالاتىندار، قارادان شىققان وزگە دە ىقپالدى قاۋىم – باي، ماناپ، بەك بىتكەن اتقا قونادى. ءبارىنىڭ دە قۇدايلارى بەرىپ، كۇنى كەشە پاتشا اكىمشىلىگى وزبىرلىقپەن جۇرگىزگەن زورلىقتى ەندى ءوز قانداستارىنا وزدەرى جاسايدى.

«وسىنى اياز اعام شىنىمەن قازاققا جانى اشىعاندىقتان ايتىپ تۇر ما ەكەن؟» – وتەمىس دەمىن ىشىنە الدى.

– يماندىلىق ۇستار ەدى ولاردى ونداي وزبىر قىلىقتان، – دەپ، عاياز ءسوزىن كۇرسىنە ساباقتادى، – بىراق ولار شىن مانىندە مۇسىلمان دا ەمەس. وزدەرىنىڭ بەيتاراپتىقتارىمەن قويماي، قازاق اراسىندا مۇسىلمانشىلىق كۇشەيىپ كەتپەسىن دەگەن پيعىلمەن، ولار جانتالاسىپ، ءوز قانداستارىن دىننەن ايىرۋ ءۇشىن بارلارىن سالۋدا. بۇل ورايداعى زالالدى ءىس جۇرگىزۋشىلەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا وسىندا سويلەگەندەر دە، بۇل سەزدىڭ ماجىلىسىنە كەلمەگەندەر دە بار. جاسىراتىن نەسى قالدى، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمان بولۋىنا ورىسشا وقىپ، ورىس تاربيەسىن العان قازاقتار كوپ كەدەرگى كورسەتىپ ءجۇر...

جۇرت شەگىن تارتتى...

 

6.

عاياز يسقاقوۆتىڭ مىنبەردەن ءمالىم ەتىپ تۇرعان سەنبەۋشىلىك سوزدەرى تىڭداپ وتىرعانداردىڭ باسقاسىن قايدام، وتەمىستىڭ كوڭىلىنە ءا دەگەندە قاتتى كەلدى. رەنجي وتىرىپ ويعا شومدى. بۇتكىل تۇركى الەمىنە ايگىلى ءبىلىمدى دە بىلىكتى قايراتكەردىڭ ءوز ۇسىنىسىن دايەكتەۋ ءۇشىن قازاقتارعا تۋرا مۇنداي تۇردە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋى ول ءۇشىن مۇلدەم كۇتپەگەن ءجايت ەدى.

اۆتونوميا ماسەلەسىن قازاق سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين وسى وتىرعانداردىڭ بارشاسىنان بۇرىن قوزعاپ، اۋەلدە پولياكتار مۇرىندىق بولعان اۆتونوميستەر وداعىنىڭ سوناۋ 1905 جىلعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان-دى. ۇكىمەت قىرىنا العان بۇل ماسەلەنى العاشقى دۋمادا پولياك كولوسى مۇشەلەرىمەن وڭاشا تالاي تالقىلاسقان. ول راشيد قازي يبراگيموۆپەن بىرگە ارنايى كىتاپ تا شىعارعان. سوندا ولار قازاقتىڭ دا، تاتاردىڭ دا ەمەس، ءيسى تۇركىنىڭ، ءتىپتى يمپەرياداعى بوتەن تەكتى اتالاتىن بارشانىڭ  مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ءىس قىلۋعا تىرىسقان بولاتىن. ءيسى  تۇركىنىڭ مۇددەسى بىرلىگىن قىرىمدىق اعارتۋشى يسمايىل گاسپرينسكيدەن ارتىق جىرتقان ەشقايسىسى جوق شىعار. مۇسىلماننىڭ رۋحاني تىرشىلىگىنە بەلدى قازاقتاردان گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانوۆ قالاي كومەكتەستى. سوناۋ استانا ءسانى بوپ تۇرعان ۇلكەن مەشىتتى سالۋدى ۇيىمداستىرعاندا، ول دا، وسى زالدا وتىرعان تۇركىستاندىق زاڭگەر سەرالى   لاپين دە، وزگەلەر دە ەشتەڭەدەن تارتىنعان جوق ەدى. ءتىپتى، ەل ىشىندە جۇرگەن بۇرىنعى كوتەرىلىسشى، جاسى ۇلعايعانىنا قاراماستان مۇسىلمانداردىڭ باسقوسۋىنان قالماي، كەزىندە دۋما سايلاۋىنا قاتتى ءمان بەرىپ، اقمولا جاعىنداعى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا شاما-شارقىنشا اتسالىسقان  ءوزىنىڭ ەركىندىك كوكەسى دە ازاتتىققا جەتۋدى ءاردايىم ورتاق ارمان دەپ بىلەتىن. ەندى كەلىپ، وزدەرىن كەمىتكەن مىنانداي ءسوز ايتىلاتىنىن  قايسىسى ويلاپتى ولاردىڭ؟

ايتكەنمەن... وسى ورايدا وتەمىس ءوزىنىڭ كوڭىلىن كۇپتى قىلعان جايتتەردىڭ ارادىك قىلاڭ بەرىپ جۇرگەنىن ەرىكسىز ويلادى. سۋماڭ ەتىپ، ميىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن اتويلاپ، ارنە بوي كورسەتىپ تۇرعان...

راس، اق پاتشانى ساستىرعان  باستاپقى رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار قازاق بۇقاراسىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن كوتەرۋگە شەشۋشى ىقپال تيگىزە المادى. بۇعان وتەمىس بۇل كۇندە سەنىمدى. بۇل ورايدا، بالكىم، عاياز مىرزانىڭ رەنىش تۋعىزىپ تۇرعان الگى پىكىرىنىڭ جانى بار دەۋگە كەلەر...

ايتسە دە 1905 جىلعى 17 قازان مانيفەسى جاريا ەتكەن ساياسي وزگەرىستەر قوعام ومىرىنە بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتتى، ونى وتەمىستىڭ ءوزى دە شەت-جاعالاتىپ كورگەن. بىراق، شىنىندا، كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتارى از قازاق اراسىندا  بۇقارالىق سيپات المادى، ەلەۋلى كۇش تۇرىندە اڭعارىلمادى.

دەگەنمەن، بۇقارانى وياتاتىن ساياسي وي ۇشقىندارى ولكەگە جەتكەن-ءدى، بۇل انىق. ادىلەت اڭساعان ۇلتتىق توپىراق ازاتتىق ارمانىمەن تىڭايتىلعان بولاتىن.   ونىڭ ءوسىپ-ونۋىنە جەردىڭ تارىلۋى ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان. وتكەن عاسىردان باستالىپ، ستولىپين رەفورماسىمەن كۇشەيە تۇسكەن مۇعاجىرلىق – شارۋالاردىڭ قازاق جەرىنە اعىلعان كوشى-قونى – بوستاندىق تىلەۋشىلىكتى ارتتىرا تۇسكەن.

جەر-سۋدى ءداستۇرلى كوشپەندىلىك ءومىر سالتىمەن پايدالانۋ ءتارتىبى كۇرت وزگەرىسكە ۇشىراۋعا ءماجبۇر بولدى. قاۋىمدار اراسىنداعى ۇيرەنشىكتى قارىم-قاتىناس بۇزىلدى. كوشپەندىلەردى شولەيتكە ىعىستىرىپ، ويدىم-ويدىم شۇرايلى ورىندارعا پەرەسەلەندەردىڭ قونىستانىپ الۋى قالىپتى جاعدايدى كوپە-كورنەۋ استىن-ۇستىنە شىعارعان فاكتورعا اينالدى. مۇنىڭ العاشقى كورىنىستەرىنە وتەمىستىڭ بالا كەزىندە اكەسى باتىربەك قول باستاپ قارسى تۇرىپ كوردى. ارينە، كوتەرىلىس جەڭىلىسكە ۇشىرادى. اكەسى قازا تاپتى، ال ونىڭ قارۋلاس سەرىگى ەركىندىك كاتورگا ءدامىن تاتىپ، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى دۇبىرلەگەندە، ەلگە قاشىپ كەلدى. بىراق،  جۇرتتى قايتا كوتەرە المادى. ال كوپ ۇزاماي،  كۇرەس جولى باسقا ەكەنىن ۇقتى.

سوندا ساياسي ساۋاتى تومەن، ساياسات الىپپەسىن ومىردەن ۇيرەنگەن قارت سارباز جاستارعا ءۇمىت ارتتى. بالاسى ىسپەتتى وتەمىستى وزىق ويلىلارعا تاقاۋ ءجۇرسىن ءارى وقىسىن دەگەن نيەتپەن وسىناۋ يمپەريا استاناسىنا ورنالاستىردى. ءوزى مۇسىلمان قوزعالىسىنا قاتىستى، قازاق مۇددەسىن دۋما مىنبەرى ارقىلى كۇيتتەۋ قاجەت دەپ ءبىلدى، دەپۋتات سايلاۋعا قايتا قول جەتكىزۋ جولىن تابۋدى ويلادى، اقىرى، ورىندالماعان سول ارماندارىمەن دۇنيەدەن كوشتى...

بۇگىندە ەدىل-جايىق ايماعىن قارا شەكپەندىلەر مەن اتتى كازاكتار قارا قۇرىمداي بوپ باسىپ الدى. اقمولا، سەمەي ايماقتارىندا ولار قازىر جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ سانىنا جەتىپ قالدى، ۇشتەن بىرىنەن انىق اسىپ كەتتى. تەك تۇركىستان ايماعىندا ازىرگە ازشىلىق، سونىڭ وزىندە ءار ءجۇزدىڭ التاۋى كەلىمسەك كورىنەدى دەگەن ءسوز بار.

وسىنداي جاعدايدا ەلگە ءجون جولباسشى كەرەك-اق ەكەنى ايقىن-تۇعىن. ءارى ونداي ورىننان كورىنۋگە ءتيىس ەل اعالارى بار دا ءتارىزدى ەدى. اتتەڭ، ولار ءۇمىتتى اقتامادى، ولاي بولماي تۇر...

وسى جەردە مۇنى مويىنداماسقا بولماس...

بايانداماسىندا ايتقان قاعيدالارىن قورعاۋ ءۇشىن مىنبەگە قايتا كوتەرىلگەن اياز يسقاقوۆ شەشەندەردىڭ جارىسسوزدە ايتقان پىكىرلەرىمەن ايتىسقا تۇسكەن، سوندا،  قىزا-قىزا، جاندى جاراعا ءتيىپ كەتكەندەي بولدى ما، قالاي....

ميىنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرىنەن سوعان بايلانىستى ءبىر ەستەلىك نايزاعايشا سۋماڭ قاقتى. ۇمىتىلسا ەكەن دەگەن جاندى جارانى وسىناۋ ساياسي پىكىرتالاس جارقىراتا اشىپ، ساناسىن قارىپ وتكەندەي بولدى...

ازاتتىق قوزعالىسىن باستايدى دەپ ءۇمىت ارتقان اعا ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ الاۋىزدىعى تىم تەرەڭگە كەتكەنىن 1914 جىلدىڭ جازىندا كورىپ، وتەمىس قاتتى كۇيزەلگەن-ءدى. ەل سەنگەن ەكى سەركە بار ەدى، سولار جۇرتتى ەكى جارعان با دەدى. بۇل قالاي، مۇنىڭ سىرى نەدە؟

زيالىلار ىشىندەگى ءوزى بىلەتىن، كوپشىلىك مويىنداعان قوس سەركەنىڭ جۇلدىزى جاراسپاۋى جايىنا وتەمىس قينالا وي جۇگىرتتى.  قانشا وكپەلەگەنمەن، عاياز مىرزانىڭ ايىپتاۋلارىنىڭ جانى دا بار...

بىراق ول تاپ وسى كۇللىمۇسىلمان سەزى مىنبەرىنەن سونشالىقتى دابىرالاتاتىنداي ماسەلە مە ەدى...

وسىلاي ۋايىمعا سالىنىپ وتىرعان وتەمىس ءبىر ءسات جەڭىلدەنە باسىن كوتەردى: تاتار اعايىنداردىڭ وقىعاندارى تۇگەلدەي عاياز مىرزا سىقىلدى ويلامايتىنى انىق!..

...1912 جىلى ول جازداي ەل ارالاپ كەلىپ، كۇزدە ورىنبوردا بولدى. بۇل ءۇشىنشى دۋماعا سايلاۋ وتكىزۋ ناۋقانىنىڭ قارساڭى ەدى. وسىندا باياعى قوياندى جارمەڭكەسىندە تانىسقان جىگىتتەردىڭ ءبىرازىن كوردى. وعان سەبەپ بولعان – وسىناۋ جالپىمۇسىلمان سەزى تورالقاسىنا سايلانىپ، توردە وتىرعان بايىرعى باسپاگەر ءام جورنالشى فاتيح كاريمي ءابزي ەدى.

تولىق اتى-ءجونى مۋحاممەد-فاتىح عىلمانۇلى كارىموۆ، ەسىمى فاتىح، فاتيح تۇرىندە كوبىرەك ايتىلادى.  سامارا جاعىندا احۋن وتباسىندا تۋىپ-وسكەن. العاشقى  ساۋاتىن ءوز اكەسىنەن اشقان ەكەن. ون جاسىندا چيستوپولدە مەدرەسەدە وقىپتى. جيىرما ءبىر جاسىندا، 1891 جىلى، ورىنبور مۇسىلمان ءدىني جينالىسىنا قاتىسىپ يمام جانە ءمۇدارىس  اتاعىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەمتيحاندى ۋفادا ويداعىداي تاپسىرىپتى. بۇنىسى وعان ءدىني لاۋازىممەن قىزمەت اتقارۋعا جول اشادى ەكەن. الايدا فاتيح وعان اسا قىزىقپاسا كەرەك. سوندىقتان اكەسى ونى قىشتاماپتى. تاڭداۋلى  مەكتەپتەردە وقىتىپ، جاقسى، زايىرلى ءبىلىم بەرۋگە تىرىسىپتى. سوسىن ستامبۋلعا وقۋعا جىبەرىپتى.

فاتيح وندا ءتورت جىل  وقىپ، اراب، پارسى، تۇرىك، فرانتسۋز، لاتىن تىلدەرىن ۇيرەنەدى. الگەبرا، تاريح، گەوگرافيا، حيميا، قۇقىقتانۋ پاندەرىن وقيدى. سوسىن مەدرەسەدە ساباق بەرەدى. ودان ورىنبورعا كەلەدى. بۇل 1898 جىل ەدى. سول جىلى ورىنبورداعى التىن ونەركاسىبىمەن شۇعىلداناتىن شاكىر راميەۆپەن بىرگە ساياحاتقا شىعىپ، بىرقاتار ەۆروپا ەلدەرىن ارالايدى،  گەرمانيا، بەلگيا، فرانتسيا، يتاليا، اۆسترو-ۆەنگريا، سەربيا، بولگاريا جانە  تۇركيادا بولادى. ساپاردان العان اسەرى جايىندا كىتاپشا شىعارادى.  ودان موسكۆادا التى اي بويى تۇرىپ، بۋحگالتەريا مەن نەمىس ءتىلىن وقيدى.

وسى كەزدە اكەسى عىلمان قازىرەت ءدىني لاۋازىمىن تارك ەتىپ، باسپاگەرلىك ىسپەن جانە كىتاپ ساۋداسىمەن شۇعىلدانۋعا بەت بۇرعان ەكەن. ورىنبورعا كوشىپ كەلىپتى. ورىس  الىپپەسىنە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قوسقان ارىپتەرىن پايدالانىپ، قازاقتارعا ارناپ ءتۇرلى كىتاپتار باسقان  برەسلين دەگەن باسپاگەردىڭ كىتاپ باساتىن باسپاحاناسىن ساتىپ الىپتى. سول شاعىن كاسىپورىنمەن بىرەر ءۇي-جايعا قونىس اۋدارىپ، اقىرى ور كوشەسىندەگى گوستينىي دۆوردىڭ* وڭتۇستىك قاتارىنان ورىن تەپكەن ءۇش دۇكەندى ون ەكى جىلعا  جالعا العان كورىنەدى.  شارتتاسۋ جولىمەن قۇرىلىستىڭ ىشىنە وزگەرىستەر جاساپ، كىتاپ جانە جازۋ قاعازىن ساتاتىن دۇكەن اشىپتى. بىراق ءىستى كەڭ جولعا قويىپ ۇلگەرمەي، دۇنيە سالعان. سوندا باسپاحانا باسىنا ۇلى مۋحاممەتفاتىح تۇرعان ەكەن. مىنە وسى فاتيح اعانىڭ ورىنبورعا كەلىپ اكەسى باستاعان باسپا ءىسىن جانداندىرۋى نوعايلاردىڭ عانا ەمەس، قازاقتاردىڭ دا باعىنا اينالعان ەدى.

 

*ساۋدا جايمالارى جاساۋلى، ارنايى سالىنعان عيمارات.

 

ۇكىمەت بۋىندارى، بىراق، مۇنداي وزگەرىستى قالامايتىن. ولار ولكەدە مۋحاممەتفاتىح سەكىلدى كىسىنىڭ پايدا بولۋىنا سەسكەنە قارايتىن. وتەمىسكە ءمالىم، ونداعى پۋريشكەۆيچ رۋحىندا پايىمدايتىن  استام پيعىلدى ۇكىمەت قىزمەتشىلەرى ءوزارا:

– بۇراتانالار دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇر، مادەنيەتتى بىلمەيدى، – دەيتىن. – ولاردى نە ادەبيەت، نە ونەر قىزىقتىرمايدى. نەمەسە تىم از مولشەرى عانا بۇل تاراپتا شامالى ىنتا تانىتادى.  ولار نەگىزىنەن ءبارى نەمەسە بارىنە جۋىعى قاراڭعى، ەۆروپالىق مەملەكەتتەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن بەيحابار. كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى، وزدەرىنە تۋىستىق-تايپالىق جاعىنان جاقىنىراق، ءدىنى ءبىر تۇركيا جايىندا دا تۇك بىلمەيدى…

وسىلاي مەنسىنبەۋشىلىك تانىتىپ جۇرگەن وتار چينوۆنيكتەرى كۇندەردە ءبىر كۇن تاعاتتارىنان ايرىلادى. ءيا، ولار كوپ ۇزاماي-اق جايباراقاتتىقتارىن جوعالتادى. ويتكەنى وقىمىستى ادام رەتىندە مۇسىلمان اراسىندا بەدەلدى، اراب، فرانتسۋز جانە  جەرگىلىكتى تىلدەردى ەركىن بىلەتىن بۇل زيالى، جازۋشى ادامنىڭ ازيالىق روسسيا تاراپىنا كەلىپ، باسپاگەرلىكپەن اينالىسۋى جاقسى ەمەس ەكەنىن، ونىڭ بۇراتانالار اراسىنا بيلىككە قولايسىزداۋ ءبىلىم تاراتۋى ابدەن ىقتيمال ەكەنىن ەرىكسىز ويلاعان. بۇل شىنىندا دا سولاي بولدى.

العاشقى رەۆوليۋتسيا باستالىسىمەن كارىموۆ قوعام ىسىنە بەلسەنە كىرىسىپ، مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ الدىڭعى لەگىنەن كورىندى. جان-جاقتى ءبىلىمى بار، قارشادايىندا ۇلتتىق تامىرمەن سۋسىنداعان، تاتار مۇڭىنىڭ كۇللى ءيسى تۇركى، ءتىپتى بارشا يمپەريانىڭ ەزىلگەن بوداندارى مۇڭىمەن ۇندەس ەكەنىن، وزبىر وتارشى قۇرساۋىنان بوسانۋدى اڭساۋشىلار قاتارىنىڭ كوپ ەكەنىن تۇيسىنگەن، ءومىر كورگەن، ازاماتتىق تىرەگى ايقىن فاتيح كاريموۆ ورىنبور وڭىرىندە بىردەن-ءبىر كوشباسى رەتىندە تانىلدى. وعان تاتارلار عانا ەمەس، قازاقتار دا باراتىن. ونىڭ كەرۋەن-ساراي كوشەسىندەگى ۇيىنە قىردان ارنايى ات سابىلتىپ كەلەتىندەر دە بولاتىن.

ول 1905 جىلعى جازدا تومەنگى نوۆگورودتاعى العاشقى مۇسىلمان سەزىنە قاتىسىپ، جالپىيمپەريالىق  تۇركى-مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ كەمە ۇستىندە ۇكىمەت رۇقساتىنسىز باس قوسۋ وقيعاسى ىشىندە بولدى. كەيىن، تاعى دا جاسىرىن وتكەن پەتربور سەزىندە، وتەمىستىڭ كوكشەتاۋ مەدرەسەسىندەگى مۇعالىمى شايماردەن قوسشىعۇلوۆپەن بىرگە مۇسىلمان پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. كۇزدەن باستاپ، پاتشانىڭ 17 قازان مانيفەسى جاريا بولعاننان كەيىن، اينالدىرعان ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە ايماق مۇسىلماندارى وكىلدەرىمەن وتكەن بەس جينالىستا دا ءبىر اۋىزدان توراعا بولىپ سايلاندى.

فاتيح بوستاندىق جارشىسى رەتىندە قابىلدانعان مانيفەستى ءوزى تاتارشالاپ، باسپاحاناسىندا باستىرعان. سونى جينالىسقا كەلگەندەرگە تاراتتى. سودان بەرى ۇنەمى جەرگىلىكتى جانە جوعارعى وكىلدىك جيىندارىنا وكىلدەر سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ، قاۋىمدار اراسىنداعى قايشىلىقتاردى جويۋعا اتسالىسۋدىڭ بەل ورتاسىندا كەلەدى.

نىلدىدەگى اعالارىندا بولىپ، قارقارالى ماڭىندا تىنشىعان ەركىندىك كوكەسىنىڭ باسىنا بارىپ قايتقان ساپارىندا وتەمىس ورىنبورعا سوققان. بىردەن كاريمي باسپاحاناسىنىڭ بىرنەشە جىلدان بەرى مەكەن ەتەتىن ۇيىنە، قالالىق تەاتر جانىنداعى پەروۆسكي كوشەسىندە وتىرعان جايىنا كەلدى. مۇندا تاتاردىڭ عانا ەمەس، ورىستىڭ دا گازەتتەرى، ءتىپتى كىتاپتار دا باسىلاتىن. فاتيح اعا ونى  ۇلكەن كاسىپورىنعا اينالدىرعان ەدى.

ونىمەن وتەمىس بۇرىن دا پەتربورداعى بوراعانلى باسپاحاناسىنىڭ كىتاپ تاراتۋ حاقىنداعى شارۋاسىنا وراي بايلانىسىپ تۇراتىن. وسى  كەلگەنىندە باسپاگەر كارىموۆتىڭ الدىنا ءتۇرلى جۇمىسپەن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بىرقاتار قازاق وقىعاندارىمەن جولىقتى. سولاردىڭ ىشىنەن انا جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە تانىسقان راقىمجان دۇيسەباەۆتى كوردى.

سول 1905 جىلعى جازدا قازاق وقىعاندارى جازعان قوياندى تىلەك-حاتىن جۇرتقا تانىستىرۋ ءۇشىن كوشىرىسۋگە قاتىسقانىمەن، ساياسات جىقپىلىن ءالى بىلە بەرمەيتىن بالاجىگىت، مۇرتى ەندى عانا تۇبىتتەنە باستاعان بوزبالا وتەمىستىڭ قاسىندا ول ساقا جىگىت-ءتىن. وقىعان-توقىعانى بار، ساياسي شاراعا بەلسەنە قاتىسۋى بار، كوپ جىل گازەتتە ىستەگەنى بار، ول كادىمگىدەي ويلى ازامات بولاتىن. ونىڭ  اۋزىنان ەستىگەن كوپ ءجايتتىڭ ءمانىن سول جولى بۇل تەرەڭ ۇعىنا دا بەرمەگەن ەكەن، ەندى ويلاپ قاراسا.

راقىمجان زاڭ جاعىندا قىزمەت قىلىپ جۇرگەن-ءدى. كوپتەن كورمەگەن، استانادان ەل ارالاي كەلگەن  وتەمىسپەن ەداۋىر سىرلاستى. ول فاتيحپەن دە، التىن كاسىپشىلىگىمەن شۇعىلداناتىن اعايىندى زاكىر جانە شاكىر راميەۆتەرمەن دە جۇمىس بابىمەن ءتاپ-ءتاۋىر تانىس كورىنەدى.

پاتشا  مانيفەسىمەن جاريالانعان ءسوز بوستاندىعى اۋقىمىندا راميەۆتەر «ۋاقىت» اتتى قوعامدىق-ساياسي گازەت اشقان. ونى ورىنبوردا وسى كارىموۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىعاردى. اپتاسىنا ءۇش شىعاتىن وسىناۋ ۇنپاراق قازاق تىنىس-تىرشىلىگىنە دە بەيتاراپ قارامايتىن. گازەت اۋەلدە فاتىح كارىميدىڭ باسپاحاناسىندا باسىلىپ تۇردى. ودان، ەكى-ءۇش جىلدا، الگى  اتالعان كاسىپكەرلەردىڭ قامقورلىعىمەن  ءوز باسپاحاناسىنا يە بولدى. دەگەنمەن  ونى دا ءىس جۇزىندە باسقارىپ تۇرعان مۇحاممەد-فاتىح ەدى. وتەمىس بىلەتىن شىعار، بۇل كىسى وتە جان-جاقتى ادام عوي، بارىنە ۇلگەرەدى. «قۇسايىنيا» مەدرەسەسىندە ساباق بەرۋدى فاتىح اعامىز باسپاگەرلىك جۇمىسىمەن قوسا جۇرگىزدى. بۇل وقۋ ورىنى 1-گيلديا كوپەسى احمەت قۇسايىنوۆتىڭ قامقورلىعىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان. وسىناۋ وزىق  وقۋ ورنىندا ول پەداگوگيكالىق كەڭەس مۇشەسى، ونىڭ قامقورشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. وقۋلىقتار جازدى. ونىڭ «قىسقاشا جاعىراپياسىن» ايماقتاعى مۇسىلمان مەكتەپتەرىنىڭ ءبارى پايدالانىپ ءجۇر. كارىموۆ سونداي ادام.

–  فاتىح اعامىزدىڭ ۇستازدىق قىرى بار، باسپاگەرلىگى بار، ءارى، ەڭ باستىسى، مۇسىلمان جۇرتىنا دەگەن ەرەكشە جان اۋىرۋشىلىعى بار. سول سەبەپتى شىعار، ونىڭ اينالاسىنا ءبىزدىڭ قازاق مۇعالىمدەرى  دە ءۇيىرىلىپ ءجۇر، – دەگەن راحىمجان.

شىنىندا، الىس تۇركىستان شاھارىنان ونىڭ الدىنا وسى كۇندەرى مۇعالىم قوڭىرقوجا قوجىقوۆ كەلگەن. باسپادان شىعارماققا نيەتتەنگەن «الىپپەسىنىڭ» قولجازباسىن اكەلگەن. تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇكىمەتتىك وقۋ ءبولىمىنىڭ ءتيىستى رۇقساتى بار كورىنەدى. ول كەلگەندە فاتىح ءوزى جازعان «يسلام تاريحى» وقۋلىعىنىڭ جاڭا باسىلىپ شىققان داناسىن قولىنا الىپ وتىرعان ەدى.

– جاڭا ادىستەمەمەن وقىتىلاتىن مەكتەپتەرگە جاڭاشا وقۋ قۇرالدارى اسا قاجەت، – دەدى قوڭىرقوجا. – تاتار جانە وزبەك-سارت مەكتەپتەرىندە ءجاديدي باعىت جاقسى ءورىس العان، ال ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ءالى تالاي اسۋدان ءوتۋ مىندەتى تۇر. مىناۋ ءبىر العاشقى تالپىنىس ەدى. سونىڭ تۇساۋىن كەسۋ ءۇشىن سىزگە اكەپ وتىرمىن...

ولار  مەكتەپ پەن ونىڭ بولاشاعى جايىندا ەداۋىر اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. قوڭىرقوجانىڭ ساۋات اشۋ وقۋلىعىنىڭ قولجازباسىن پاراقتاي وتىرىپ، كوپ پىكىرلەستى. وسىنداي شارۋا  ورايىندا كەلىپ قالعان مۇعالىم  احمەت بايتۇرسىنوۆتى قوڭىرقوجاعا تانىستىردى. ول دا قازاق مەكتەپتەرىنە جاڭا وقۋ قۇرالىن جاساۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كورىنەدى. قارقارالى جاعىندا ىستەگەن، قازىر ورىنبورعا قونىستانىپتى. فاتىح ولاردىڭ  اعارتۋ ىسىندەگى قادامدارىن قۇپتاپ،  باسپاگەرلىك تۇرعىدا كومەك بەرۋگە ارقاشان ءازىر ەكەنىن ايتتى.

ول بۇعان دەيىن قوڭىرقوجانىڭ دا، احمەتتىڭ دە كىتاپتارىن باسىپ بەرىپ جۇرگەن، تاعى نەگە باسپاسقا. ەلدى  جاپپاي اعارتۋ ءۇشىن الىپپە وقۋلىعى كەرەك ەكەنى انىق، سول تۇرعىدا وسىناۋ ەكى قازاق جىگىتىنە جاردەم بەرۋدى وزىنە مارتەبە كورەدى.

كوپەس قۇسايىنوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن ارتىندا مول دۇنيە-مۇلىك قالعان ەكەن. ونىڭ سوناۋ العاشقى رەۆوليۋتسيا قارساڭى مەن 1906 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جازعان ەكى اماناتى بويىنشا، كوپتەگەن جىلجىمايتىن مۇلىكتەن تۇراتىن وراسان زور بايلىق قايىرىمدىلىق ماقساتقا جۇمسالاتىن بولىپ بەلگىلەنىپ، حالىق يگىلىگى ءۇشىن قىزمەتكە قويىلىپتى.

سولاردى پايدالانۋدان تۇسەتىن تابىس ورىنبورداعى ءىرى ءجامي* مەن ونىڭ جانىنداعى «قۇسايىنيا» مەدرەسەسىنىڭ، سونداي-اق جاڭا ادىستەمەمەن جۇمىس ىستەيتىن مەكتەپتەردىڭ شىعىنىنا كەتەدى. ال  گۋبەرنيادا ونداي  مەكتەپ  سانى قىرىق شاقتى ەكەن. سولاردىڭ وقىتۋشىلارىنا ەڭبەكاقى تولەۋ،  جوعارى وقۋ ورىندارىندا، رەالدى**, كوممەرتسيالىق جانە كاسىپشىلىك ۋچيليششەلەردە، گيمنازيالاردا جانە مۇعالىمدىك مەكتەپتەردە وقيتىن مۇسىلمان جاستارىنا ستيپەنديالار بەرۋ،  قاجىلىق ساپارعا شىققاندارعا جاردەم كورسەتۋ، سونداي-اق مەدرەسەلەرگە ارنالعان وقۋلىقتار مەن ءدىني-يماندىق مازمۇنداعى كىتاپتار شىعارۋ وسىناۋ قوردىڭ مويىنىندا.

 

*ۇلكەن مەشىت.

**ناقتى.

 

ال ونىڭ جۇمىسىن  ەرەكشە قايىرىم كورسەتۋ ۇيىمى رەتتەپ وتىرادى. ۇيىمدا اعزا*** رەتىندە باسقارۋ جۇمىسىنا قاتىساتىن ون ءتورت ادام بار-دى. مىنە سول ۇيىمنىڭ قاراماعىنداعى دۇنيە-مۇلىككە يە بولىپ، قايىرىمدىلىق قورىنىڭ جيناقتالۋىنا باس-كوز بوپ وتىراتىن   ۆاكۋف**** كەڭەسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى فاتيح كاريمي ەدى. ونىڭ ءوزى دە مۇسىلمانداردىڭ كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدارىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولىپ كەلە جاتقان. ماسەلەن، ول اشقان «ورىنبور قالاسىنىڭ مۇسىلماندار قوعامى» التى جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزۋ جانە مۇقتاجدارعا قايىرىمدىلىق كورسەتۋ. قوعام ءوز ەسەبىنەن قالانىڭ ءار ايماعىنان بەس باستاۋىش مەكتەپ پەن كىتاپحانا اشىپ، ۇستاپ كەلەدى. جوق-جىتىك وقۋشىلارعا قولداۋ كورسەتۋدە. بيىل عانا فاتىح قۇرىلتايشىلاردىڭ ءبىرى جانە باسقارما مۇشەسى رەتىندە «وقىپ جاتقان مۇسىلماندارعا جان-جاقتى كومەك كورسەتەتىن ورىنبور قوعامىن» قۇرىپ، تىركەۋدەن وتكىزدى. نە كەرەك، وسىناۋ قارىنداس قازاق باۋىرلاردىڭ يگى نيەتتى ازاماتتارىنا وقۋلىقتارىن باستىرۋعا جۇمسالاتىن شىعىننىڭ ءبىر شەتىن كوتەرۋ ورايىندا بىرەر جاردەمدىك شارا سولار تاراپىنان جاسالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس...

 

***مۇشە.

****سالىقتان بوساتىلعان جىلجىمايتىن مۇلىك، نەگىزىنەن مەشىتتەرگە تيەسىلى جەر تەلىمدەرى.

 

بۇل جاعىمدى حابار بولاتىن. دەگەنمەن وعان رازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، العىس ايتا تۇرا، ولار بىرنەشە كۇننەن كەيىن مۇحاممەد-فاتىح مىرزاعا باسقا وتىنىشپەن كەلدى. ماسەلە وتەمىستىڭ پەتربورداعى مۇسىلمان قاۋىمى مەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جايىندا شەرتكەن سىرىنان تۋىنداعان ەدى. ولار دەپۋتاتتار اراسىندا قازاق وكىلى جوقتىعىنا شىن وكىنىش ءبىلدىرىپ، «3 ماۋسىم» زاڭىن وزگەرتكىزۋگە تىرىسقان ارەكەتتەر بولعانىن، ودان ەشتەڭە شىقپاعانىن اڭگىمەلەپ وتىرعان.

– جىگىتتەر، – دەدى قوڭىرقوجا ءبىر كەزدە، – وسى جولى نوعاي باۋىرلارعا قولقا سالساق قايتەدى؟ ءبىر ورىندى بىزگە قيىڭدار دەپ؟

– ءيا، بۇل وتە ءتيىمدى جول، – دەپ قوستاي كەتتى احمەت ونى، – باسقا ەمەس، وسى گۋبەرنيادان سۇرايىق. قالالاردا  تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءبىرىن وسى جاقتان دەپۋتاتتىققا وتكىزە الساق، تاماشا بولار ەدى...

– جاقسى-اۋ، تەك بۇل گۋبەرنيادان تۇسۋگە دايىندالىپ جۇرگەن تاتار وكىلدەرى كونە قويسا مۇنىمىزعا...

وتەمىس ءدۇدامال ۇنمەن كۇدىگىن ايتتى، ويتكەنى ول وسى ايماقتان كەشەگى ءۇشىنشى دۋما مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى سايلانۋعا نيەتتەنۋدە ەكەنىن بىلەتىن. جانە ول ادام باسقا ەمەس، مۇعالىم، حالىق اندەرىن جيناۋشى، باشقۇرتتىڭ ۇزىن-كۇي اتالاتىن جىرلارىن ورىنداۋشى، ەلگە سىيلى عايسا ەنيكەەۆ بولاتىن. ول، راس،  ءۇشىنشى دۋمادا تاتار جانە باشقۇرت ماسەلەلەرىن كوتەرۋىمەن كوزگە تۇسە باستاعان.

– بىراق ورتاق مۇددەنى ويلايتىن دا شىعار-اۋ، بالكىم ورنىنا وسى جولى قازاق قارىنداسى بارۋىنا قارسى بولا قويماس. دۋمادا قازاق ماسەلەسىن جەتىك بىلەتىن ەشكىم جوق قوي...

ۇشەۋى دە وسى سوزگە توقتاسقان. سوسىن ولار ويلارىن جيناقتاپ، مىنە بۇگىن جالپىمۇسىلمان قۇرىلتايى تورىندە وتىرعان، ال سول كەزدە باسپاگەر ءام قوعام قايراتكەرى رەتىندە ايماقتاعى كوزى اشىقتاردى ءۇيىرىپ تۇرعان مىنا مۇحاممەد-فاتىح مىرزاعا كەپ ايتقان-دى. سوندا ول ۇلكەن تۇسىنۋشىلىك كورسەتىپ، بۇلاردى قولداعان ەدى. وقىعان قازاقتار ءوز حالقىن بۇزىپ بارادى دەمەگەن. قايتا، ءوزىنىڭ گازەتى بەتىندە سوناۋ دۋماعا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ جايىنداعى وسى وي مەن تيىسىنشە زيالىلارعا جاسالعان ءوتىنىشتى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋعا كەلىسكەن ەدى. مىنە وتىر عوي توردە. عايازدىڭ قازاق وقىعاندارىنا قارسى ايتقاندارىن ول قولدار ما ەكەن؟..

 

7.

مىنبەر جاقتاۋىنا قولىن تىرەپ تۇرىپ، ءوز بايانداماسىنداعى تۇجىرىمىن دايەكتەپ تۇرعان شەشەن قازاق ارىپتەستەرىنە وكپەسىن ودان ءارى جايىپ سالىپ جاتتى.

– ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتاردى تاتارلارعا جولاتپاۋعا تىرىسۋدا، – دەدى ول، – تۇسىنىڭىزدەر، ولار قانداستارىن تاتاردا ەداۋىر جاقسى دامىعان ءىلىم-بىلىمگە جۋىتقىلارى كەلمەيدى!  ءتىپتى  تاتار مولدالارىنىڭ قازاق اراسىنا بارىپ جۇمىس ىستەۋىنە دە كەدەرگى كەلتىرمەك بوپ  اۋرەگە تۇسۋدە!

شەشەن قازاقتاردىڭ ىشىندە ناقتى كىمدى كىنالايتىنىن اشىپ ايتپادى،  بىراق سول اتى تەرىس قازاق وقىعاندارىنىڭ زياندى ارەكەتتەرىن تىزبەلەي بەردى.

– ولاردىڭ ەسىل-دەرتى ءوز حالقىن تامىرىنان اجىراتۋ، – دەپ توندىرە ءتۇستى ول، – ولار قازاقتاردى ورىستىڭ عىلىمى مەن بىلىمىنە، مادەنيەتىنە، ونەرىنە، تىلىنە ءۇيىر قىلۋعا تىرىسىپ ءجۇر. ولار باياعى ىبىراي التىنسارين ىسپەتتى ميسسيونەرلىك جولدى قۋاتتايدى. قازاقتىڭ مۇسىلمان بولىپ قالعانىنان گورى، جاپپاي شوقىنۋىنا وڭ كوزبەن قارايتىنداي سىڭايلى.

«تاتار اقىلمانى ءام ساياسي كۇرەسكەرى راشيد قازيدى تاتار جازۋشىسى ءارى ساياساتكەرى عاياز مىرزا دا سىيلايدى، ال راشيد قازي يبراگيموۆ، بىراق، قازاق التىنسارين جايىندا بۇلاي ويلامايدى عوي. ول ءالتىنساريندى ميسسيونەر ەمەس، اعارتۋشى دەپ اتاعان»، – دەدى ىشتەي وتەمىس وزىنە ءوزى.

ال عاياز يسقاقي مىناعان سەنىمدى – جالپى تۇركى-بۇراتانانى، اسىرەسە سەركەلەرى قاتەرلى جولعا باستاپ بارا جاتقان قازاق حالقىن بەرى بۇرىپ، ءبىر مۇسىلمان تۋى استىنا جيعاندا عانا ماقساتقا جەتۋگە بولادى.

– ءبىر تۇركى-مۇسىلمان حالقى بولۋىمىز كەرەك، قازاقتاردىڭ بولىنەمىز دەۋى وزىنە زيان، جارامايدى. – شەشەن قازاقتاردى ساقتاندىرا سويلەگەندەي بولدى. – تۇركى تۋى استىنان ءبولىنۋ قازاققا تەزىرەك ورىستانۋ قاۋپىن توندىرەدى.

ونىڭ ويىنشا، اۆتونوميا الۋ – وزگەلەردەن بولىنۋمەن پاراپار. اۆتونوميا الىپ فەدەراتسياعا كىرۋ دەگەنىڭىز قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيدى. تەك ۋنيتاريزم، بولىنبەس ءبىرتۇتاس رەسەي عانا قازاقتى دا، كۇللى مۇسىلمان حالىقتارىن دا قۇتقارا الادى. سوندىقتان، قازاقتىڭ دا، تۇركىستاندىقتاردىڭ دا، كاۆكازدىقتاردىڭ دا  ماسەلەنى تەرەڭ بايىپتاماي ۇرانداتۋىن قوشتاۋعا بولمايدى...

قايراتتى شاشىن كەرى ءبىر قايىرىپ تاستاپ، مىنبەگە جاھانشاھ قايتا شىقتى. ول عاياز يسقاقوۆ ايتىپ تۇرعان كەلەڭسىزدەرگە قازاق تەك قانا اۆتونوميا الۋ ارقىلى توقتاۋ سالا الاتىنىن ايتتى.

– ال ەگەر رەسەي ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ تۇرسا، قازاقتىڭ اتامەكەنىندەگى جەر-سۋدى ورتالىق بيلىك ءتۇرلى جەلەۋمەن كەسىپ الۋدى جالعاستىرا بەرەدى، – دەپ ساباقتادى ول ءسوزىن، – بۇعان ۇلى دالانىڭ وتارلانۋ تاريحىنان حاباردار كىمدە-كىم شاك كەلتىرمەس دەپ ويلايمىن...

جانشا ءسال تىنىستاپ، زالعا ويلانا قارادى. جۇرتتىڭ ىنتىعا تىڭداپ وتىرعانىن بايقادى. سوسىن اقىرىن ۇنمەن بىلاي دەپ قوستى:

–  مىرزالار، عاياز مىرزا شوشىندىرىپ تۇرعان ورىستانۋدىڭ كوكەسى سوندا بولادى. ەستەرىڭىزدە بولسىن، قازاقتار – رەسەيدىڭ شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ەڭ سانى كوبى... از ۇلتتاردىڭ قاي-قايسىسىن دا وكتەم دە بيلەۋشى ۇلتقا ءسىڭىسىپ كەتۋدەن قازىرگى احۋالدا  اۆتونوميا  عانا قۇتقارا الادى.

ول ويىن وسىلاي ءبىر تۇجىرىپ تاستادى دا، ءداستۇرلى ەكونوميكا مەن ونى دامىتۋداعى كەدەرگىلەر جايىندا اسەرلى اڭگىمەلەدى.

قازاققا كەزىندە يمپەريا قيلى ادىسپەن جويعان ەلدىگىن جاڭعىرتۋ قاجەت. وعان قازىر قولايلى ءسات تۋدى. سول ارقىلى قازاق تاريحتاعى ءوز ورنىن الا الادى، وزىنە جاسالعان تاريحي قياناتتى جويىپ، ادىلەت ورناتادى. مۇنى تەك ساياسي قايراتكەر عانا ەمەس، ۇلكەن جازۋشى، حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تەرەڭنەن ويلاي الاتىن عاياز يسقاقي انىق بىلۋگە ءتيىس. سويتە تۇرا ونىڭ كەشەگە دەيىن بارشامىزدى وزبىر قياناتىمەن رەنجىتىپ كەلگەن ۋنيتارلىق مەملەكەتتى تاعى دا جاڭعىرتۋدى قولدايتىنى قالاي؟ بۇگىنگى ازاتتىق جولىن تاڭداۋ ءساتى تۋعاندا دا ونىڭ تاپ سول بۇرىنعى ءبىرتۇتاس يمپەريانى باسقاشا اتاۋمەن ساقتاۋ جاعىندا تۇرۋى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆكە بەك تۇسىنىكسىز. مويىنداسىن عاياز مىرزا، بارشا ۋنيتاريستەر دە ءبىر ءسات قولدارىن جۇرەكتەرىنە قويىپ وي جۇگىرتسىن: كۇنى كەشەگە دەيىن وتار بولىپ ەزىلىپ كەلگەن ءار تۇركى جۇرتى ەندى سولاي، وزىمەن ءوزى بولۋدى اڭسايدى. قاي-قايسىسىنىڭ دا كۇمانسىز سەنەتىنى – ءوز وشاعىن قورعاۋ ارقىلى، ءوز ەلدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى باسقا قارىنداس حالىقتارمەن تەڭ دارەجەدە قول ۇستاسا الادى. ءوز شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارۋ ارقىلى ورتاق يماندىلىق، ادامگەرشىلىك مۇراتتارعا جەتە الادى...

جانشانى قولداۋشىلار كوبەيدى. جالپى مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ءار كەزگى ماقساتتارىن جاڭعىرتا وتىرىپ، بۇگىنگى تاڭداعى مىندەتتى تۋىنداتقان ءاليمارداننىڭ ءسوزى، بايانداماشى مۇحامەد-ءاميننىڭ ءوزى ۇسىنعان نەگىزگى قاعيدالارىن قايتادان، باسقا قىرىنان دايەكتەۋى، جاعىفاردىڭ قىرىم تاريحىن تەرەڭنەن قوزعاپ، ۋنيتارلى، وتارشىل دا وزبىر، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرامىندا قىرىملى جۇرتى كورگەن ماسقارالىقتاردى تىزبەلەۋى ەشكىمدى جايباراقات قالدىرمادى.

فەدەراتسيالىق قۇرىلىم جاعىنداعىلار انىق باسىمدىق كورسەتە باستادى. سوندا احمەد مەن عاياز مىنبەگە قايتا-قايتا ۇمتىلدى. ولار ەندىگى ءبىر رەتتە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بىرلەسۋى كەرەكتىگىن ايتتى.

– پاتشا تاقتان كەتىپ، يمپەريا داعدارىستا تۇرعاندا، مۇسىلماندار ءۇشىن باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىن قوسا سىڭىرۋگە  قولايلى ءداۋىر تۋدى، – دەدى ءبىرى.

– مۇسىلمانداردىڭ بىرلىككە قول جەتكىزۋىنىڭ ماڭىزى زور، – دەدى ەكىنشىسى.

قاي-قايسىسىنا دا ءمالىم، احمەد مۇنى ورتالىقتاعى ساياسي پارتيالار جۇمىستارىنا ارالاسىپ جۇرگەندىكتەن مۇلدەم انىق بىلەدى، بۇگىندە ورىس ادامدارى كوپ پارتياعا ءبولىنىپ العان. ولاردىڭ ورتاق ماقساتتارىن بىرلەسىپ ايقىنداۋلارى دا، ءوزارا ءتىل تابىسۋلارى دا قيىن.  سەبەبى باعدارلارى سان ءتۇرلى. وسىنى جادتارىندا ۇستاسىن جالپىمۇسىلمان سەزىنىڭ دەلەگاتتارى...

احمەدتىڭ پايىمىن عاياز ۇستەمەلەدى. ول دا ورىس ادامدارى الاۋىز بولىپ سان پارتياعا ءبولىنىپ تۇرعاندا، ءيسى مۇسىلماننىڭ ءبىر بولۋى ماڭىزدى ەكەنىن باسا ايتتى.

– ءبىزدىڭ بارشامىزعا بۇرىنعىدان دا جاقىنداسىپ، تۇتاسۋعا تىرىسۋ كەرەك. – دەدى ول. – سوندا عانا ورىستىڭ زاڭ شىعاراتىن مەكەمەسىندە بۇكىل مۇسىلمان مۇددەسىن ۇتىمدى قورعاۋعا بولادى...

بۇكىل  مۇسىلمان مۇددەسى... وتەمىستىڭ عاياز اعاسى قازاق وقىعاندارىن سىناۋىن ەندى وسىلاي ۇلاستىردى. ءوز ۇسىنىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ جولىندا ول قازاق قارىنداستارىنا سەنبەستىك كورسەتۋىن جاسىرماي ايتقانى ءوز الدىنا، ەندى باسقا ۇگىتكە كوشكەندەي. ءبارىبىر استارىندا قازاقتىڭ فەدەراتسياشىلدىعىنا قارسىلىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. وبالى نەشىك، مۇحاممەد-فاتىح مىرزا جارىسسوزگە شىعىپ، قازاق پايداسىنا ءبىراز ءسوز ايتقان. لاۋازىمدى زاڭگەر جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ مىرزا قالاي دالەلدى سويلەدى.  بالكىم، سوندىقتان دا عاياز ماسەلەگە ەندى باسقاشا قىرىنان كەلگەن شىعار. ايتسە دە...

وتەمىس كۇرسىندى. عاياز مىرزانىڭ وي-پىكىرلەرى باس قاۋاشاعى ىشىندە نەبىر سۋماڭداعان وي تولقىندارىن تۋعىزعان. وكىنىشتىسى، بۇكىل  مۇسىلمان مۇددەسى تۇگىل، ءبۇتىن قازاق مۇددەسى حاقىندا قازاق وقىعاندارى وي بىرىكتىرە الماعانىنا كۋا عوي وتەمىس. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى وسىناۋ تاتار ساياسي قايراتكەرى ءام قالامگەرى نازارىنا ىلىكپەي قالماعان دا...

زيالىلار ىشىندەگى ءوزى بىلەتىن، كوپشىلىك مويىنداعان قوس سەركەنىڭ – باقىتجان قاراتاەۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ – جۇلدىزى جاراسپاۋى جايىنا وتەمىس قينالا وي جۇگىرتتى.  قانشا وكپەلەگەنمەن، عاياز مىرزانىڭ ايىپتاۋلارىنىڭ جانى دا بار...

انا جىلى، جاھاندىق سوعىس باستالار قارساڭدا، مۇسىلمان فراكتسياسى شارتاراپتاعى ءدىني تۇلعالار، پەداگوگتەر، زاڭگەرلەر، كوسەمسوزشىلەر ىشىنەن از عانا ادام شاقىرىپ سياز* وتكىزۋگە رۇقسات الا العان. سوندا، سەزگە كەلگەن قازاقتار، ءوز ماسەلەلەرىن ءوزارا كەلىسىپ، ورتاعا شىعارار الدىندا ورتاق پىكىر قورىتىپ  الۋ ءۇشىن، سەزد اشىلعانعا دەيىن دە، سەزد جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە دە ۇدايى باس قوسىپ، كەڭەس وتكىزىپ تۇردى.

 

*اڭگىمە 1914 جىلعى 15–25 ماۋسىمدا پەتربوردا وتكەن مۇسىلمان سەزى جايىندا.

 

اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ناتيجەسى بولماعان سول سيەزدە ءدىني جينالىستىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە مۇسىلمان ءدىن قىزمەتشىلەرىنىڭ حال-جاعدايىن، تۇرمىس دەڭگەيىن جاقسارتۋ كوبىرەك ءسوز بولعان ەدى.  وتەمىس باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆتىڭ سوندا جاساعان بايانداماسىن ەسكە الدى. سۇلتان قازاق وبلىستارىنداعى ءدىن ىستەرى جايىندا ايتقان بولاتىن. اڭگىمەسىن ماسەلەنىڭ تاۋاريحىن قوسا بايان قىلۋمەن ءورىپ وتىرعان-دى.

– مىرزالار، ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىم ورىنبور ءدىني جينالىسىن اشۋعا رۇقسات ەتكەن 1775 جىلدى ەسكە الىڭىزدارشى، – دەگەن ول، – سول شاقتا  ورىنبور مۋفيلىگىنە قازاقتار دا قاراعان-دى. يمپەراتريتسا، بارشاڭىز بىلەسىز، ورىنبور مەن ترويتسك قالالارىندا مەشىتتەر سالعىزدى. سول جايىندا ۇلى دالاعا شەكارالاس ولكەنى بيلەيتىن اكىمىنە قاراتىپ، ارنايى پارمەن دە شىعارعان.

سوسىن پاتشايىم جارلىعىنىڭ مازمۇنىنا توقتالدى. ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ مۇشەلەرى مەن ولار شاقىرعان وسىناۋ ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار جادتارىندا ۇستاسىن،  ەكىنشى ەكاتەرينا يمپەراتريتسا سونداعى پارمەنىندە رەسەي شەكاراسىنا جاقىن كوشىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ورىس مەملەكەتىنە قۇرمەتىن ءوزىنىڭ وسىناۋ مەشىتتەردى ولارعا ارناپ ارنايى  سالىپ بەرۋى ارتتىراتىن بولادى دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. مەشىتتەر ۇلى دالا جازىعىن مەكەندەيتىن نومادتاردى بيلەۋگە يگى ىقپال ەتەدى، كوشپەندى جۇرتتار ىشىندەگى بۇزىقتاردىڭ ءتۇرلى باسبۇزارلىعىن بولعىزباۋعا سەپتەسەدى، جازا قولدانۋدان دا ارتىق ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن.

قاراتاەۆ سياز دەلەگاتتارىن  پاتشايىم پارمەنىندەگى مىنا جايتتەرگە وي جۇگىرتۋدى سۇرايدى... پاتشايىم قىر توسىندە اۋناپ-قۋناپ جۇرگەن «قازاق وردالارىنا مۇسىلمان مولدالارىن ادەيىلەپ جىبەرىپ تۇرۋىمىز – بۇل ولكەنى يگەرۋگە باعىتتالعان ىستەرىمىزگە ولشەۋسىز زور پايدا تيگىزەر» دەگەن ءۇمىتىن سەزدىرگەن. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ تاتار قارىنداستارىمىزدىڭ – قازان نوعايلارىنىڭ ءدىني قىزمەتشىلەرىن ۇگىتتەپ، قازاق اراسىنا كوپتەپ مولدالار جىبەرۋدى بارون يگەلسترومعا ءوزىنىڭ جارلىعىندا مۇقيات تاپسىرعان.

ۇلى ەكاتەرينا قازاققا نەگە سونشا ءيىدى ەكەن دەيسىزدەر مە؟ ارينە، ونىڭ مەملەكەت مۇددەسىن، ۇلى ورىس مۇددەسىن كوزدەگەن ىشكى ەسەبى بولدى.

پاتشايىمنىڭ قازاقتاردى ورىنبور ءدىني جينالىسىنا قاراتۋى، تاتار مولدالارىن دالانى جايلاعان اۋىلدارعا جىبەرۋى قازاق اراسىنا يسلام ءدىنىن تاراتۋدى كوزدەگەندىگى ەمەس ەدى. مىرزالار، قازاق ونسىز دا مۇسىلمان، قازان شاھارىنان تاتار مولدالارى ات سابىلتىپ قىرعا كەلىپ، قازاقتاردى يسلامعا بۇرىپتى دەگەندى وسى وتىرعان ەشقايسىسى ەستي قويماعان بولار دەپ ويلايدى بايانداما جاساپ تۇرعان شەشەن. ەشكىم شاك كەلتىرمەسىن، قازاق مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى مۇسىلمان. ۇلى ەكاتەرينانىڭ ماقساتى قازاق ورداسى مەن رەسەي اراسىنىڭ جاراسىمدى بولۋىنا قول جەتكىزۋ بولاتىن.  سولاي ەتۋگە ول قاھارلى يوانن زامانىنان بەرى رەسەيگە قاراتىلعان تاتار جۇرتىنان سەنىمدى دەگەن ءدىني قىزمەتشىلەردى كوشپەندىلەر وتانىنا جۇمساۋدى قوش كورگەن. ءتۇبى تۇركى، قازاق ءوزىنىڭ قارىنداسى دەپ بىلەتىن، ورىسقا ادال  تاتاردىڭ پاتشالىق مۇددەسى جولىنداعى قىزمەتىن پايدالانۋعا تىرىسۋ ءجون دەگەن. بارون مىناعان نازار باسا اۋدارسىن دەگەن پاتشايىم: تاتار مولدالارى رەسەيدى قازاققا دوس ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋى ءتيىس.

مىنە، حۇكىمەت شارتى وسىنداي بولدى. حۇكىمەت شارتىنىڭ ۇدەسىنەن شىققان، جاقسى قىزمەت كورسەتكەن تاتار قىزمەتشىلەرىنە جالپى اقشالاي ەڭبەكاقى تولەۋدى، ءتۇرلى ماراپات جاساۋ جولىمەن ۇدايى ىنتالاندىرىپ وتىرۋدى بيلىك ەسكەرۋگە كەرەك. پاتشايىم يگەلسترومعا وسىنى دا مۇقيات ويلانىڭىز دەگەن. بۇل نۇسقاۋ 1785 جىلى بولعان ەدى. جاماندى-جاقسىلى، ءبىراز شارۋا تىندىرىلعان. قازاققا دا، تاتارعا دا، ءدىن يسلامعا دا  جامان بولماعان.

ءسويتىپ جۇرگەندە، 1860 جىلى، ورىنبور شەكارا باسقارماسىندا يلمينسكي دەگەن چينوۆنيك پايدا بولدى. ميسسيونەر ەكەن. قازاقتار مۇسىلمان ەمەس دەگەن تۇجىرىمدى سول ۇسىنىپتى. ونىڭ ويىنشا، قازاق – شامان* ىقپالىنداعى، الدەبىر تىلسىم كۇشكە سەنەتىن، ءدىنسىز حالىق كورىنەدى. بەكەم ۇستاناتىن ءدىنى جوق بولعاندىقتان دا، قازاقتاردى شوقىندىرىپ، پراۆوسلاۆيەگە اينالدىرۋ بەك وڭاي دەپتى. حۇكىمەت وزبىرلارىنا بۇل پىكىر مايداي جاققان. قازاقتاردىڭ  ورىنبور مۋفتيلىگىنەن شىعارىلۋىنا وسى سەبەپ بولدى، مۇسىلمان كەڭەسىنە قاتىسۋشى مىرزالار مۇنى ءبىلىپ قويسىن. بۇل 1867 جىلعى ءجايت.

 

* باقسى.

 

قاراتاەۆ سۇق ساۋساعىن بەزەدى:

– سودان بەرى جارتى عاسىرعا تاقاۋ  ءوتىپتى، مىرزالار! نەبىر زور وقيعالار بولدى. قازاق «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيدى. ەلدىڭ وسى ەلۋ جىلدىق مەرزىمدە دۇرىس باعىتتا جاڭارۋىنا ۇلەس قوسايىق!

باقىتجان سۇلتان ەندى جاڭارۋ باعىتىن دايەكتەۋگە كىرىستى. قازاق ىشىندە، بارشاسىنا ءمالىم، قازىرگى زاڭ ءبىر بولىس ەلگە ءبىر مەشىت پەن ءبىر مولدا ۇستاۋدى كوتەرەدى. بىراق بالالارىن ءدىن وقىتىلاتىن مەكتەپ پەن مەدرەسەدە تاربيەلەۋگە  بەرۋگە رۇقسات جوق. دۇرىسىندا، ونداي وقۋ ورنى دا جوق. بۇل – جالپى احۋال. ەندى سيەز دەلەگاتتارى سونىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ بايقاسىن...

– مولدا، الدا-جالدا، مۇسىلمانشىلىق جولمەن ءىس قاراي باستاسا، باسى بالەگە قالدى دەي بەرىڭىز. اكىمشىلىك ونداي مولدانى ءاي-شايعا قاراماستان ورنىنان تۇسىرەدى. ورنىنان ءتۇسىرىپ قويا سالمايدى، اباقتىعا جابادى. سوتقا بەرەدى. حۇكىمەت سۋدياسى ءىسىن قاراپ، جازا كەسەدى.

تىڭداۋشىلارى اڭداعان بولار، قازاق ىشىندەگى مولدانىڭ ءدىن زاڭدارى تالابىنا سايكەس  اتقارار مىندەتى جوق. مۇسىلماندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى شاريعات بويىنشا جاۋاپقا تارتۋعا جول بەرىلمەيدى. بارلىق ازاماتتىق جانە باسبۇزارلىق ىستەردى اكىمشىلىك تاعايىنداعان بيلەر قارايدى. ال ولار ۇكىمدەرىن قازاقتىڭ كونە ادەت-عۇرىپ* كانونى** بويىنشا شىعارۋعا ءتيىس. حۇكىمەت ونى  نارودنىي سۋد*** دەپ اتايدى.

 

*داعدىلى قۇقىق، ادەت قۇقىعى.

**ەرەجەسى، قاعيداسى.

***حالىق سوتى.

 

مىرزالار ءبىلسىن، قازاقتىڭ يمپەريا قولاستىنا كىرگەنگە دەيىنگى بيلەر تاڭداۋ جۇيەسى جويىلعان. ءادىل ءسوزدى ۇتىمدى دايەكپەن، ءتىرى جاندى تىرپ ەتكىزبەستەي ەتىپ ايتۋعا قابىلەتى بار دارىندار بۇرىن جۇرتشىلىققا تابيعي جولمەن تانىلىپ، بيگە ىلايىق توبەگە شىعاتىن. حالىق سوندايلاردى قۇرمەتتەيتىن، ۇكىمىنە تاك تۇراتىن. «تۋرا بيدە تۋعان جوق!» دەپ سۇيسىنەتىن.

وسىناۋ مۇسىلمان سيازىنىڭ اعزالارى ءبىلسىن، قازاقتىڭ بايىرعى بيلەرىنەن بۇل كۇندە جۇرناق تا قالماعان. وسىنداي قاتال تۇجىرىمىن ايان ەتە كەلە، قاراتاەۆ ونىڭ قازىرگى كورىنىسىن سيپاتتادى.

– بيلەردى بۇگىندە ءىس جۇزىندە اكىمشىلىك تاعايىندايدى! ولاردى حالىق سوتى دەپ دابىرايتىپ اتايدى، بىراق سول «حالىق سوتى» جەكەلەگەن اكىمدەردىڭ جۇمسا جۇمىرىعىندا، اشسا الاقانىندا...

مىرزالار كوز الدارىنا مىنانى ەلەستەتىپ بايقاسىنشى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلەر ينستيتۋتى پاتشالىق چينوۆنيكتەرى ىرقىمەن ءتۇرىن دە، مازمۇنىن دا وزگەرتىپ، تاپ-تازا ازعىنداۋعا ۇشىراعان. ورىس پاتشالىعىنا قاراعان تۇستاعى بيلەردىڭ ساناسىن كونە جارعى، حالىقتىق ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى جانە سولاردى ادىلەتتىلىك تۋىن جوعارى ۇستاۋ ورايىندا قاتاڭ ساقتاۋ قاجەتتىگى بيلەمەيدى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ ساناسىن قايتكەندە سولاردى – زاڭدى دا، زاڭعا جۇگىنۋشىنى دە – ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىنە بۇرىپ الۋ جولدارى بيلەيدى. بۇگىنگى بيلەردىڭ قۇلقىنىن اقشا مەن دۇنيە تەسكەن. قالتاڭ تەسىك بولسا – بي الدىندا شىندىققا جەتەم دەپ ۇمىتتەنبە. ولاردان ادىلەت دەگەننىڭ اۋىلى مۇلدەم الىستاپ كەتكەن. قاراتاەۆ ادەت قۇقىعىنىڭ قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامى ىشىندە ادىلەتتىلىك ورناتۋ ىقتيمالدىعىنا سەنبەيدى.

– ال يماندىلىقتى، يمانشارتتى  ولاردان ىزدەمەي-اق قويىڭىز. وندايدى اكىمدەر دە قالامايدى. قۇدايى بەرۋگە رۇقسات جوق. قازاقتار ىشىندەگى قۇقىقتىق احۋالدىڭ وسى قالىپتا قالۋى قىرداعى چينوۆنيكتەرگە دە ءتيىمدى.  قازاقتار حۇكىمەتكە نەعۇرلىم تۋرا، نەعۇرلىم دوستانا بولسا دا، حۇكىمەت ولارعا سوعۇرلىم ناشار ىستەر قىلادى. ولاردىڭ ءوز دىنىمەن تۇرۋىنا ەرىك بەرمەي، ۇلتتىق تۇرمىستارىن سوندىرۋگە ءھام ەپتەپ وزگە دىنگە سالۋعا قاراستىرادى. ءبىزدىڭ تاتار قارىنداستار، بالكىم، قازاقتاردى مۇسىلمان دىنىنە باۋىرلاستىرا تۇسەر مە ەدى، قايتەر ەدى. بىراق ولار بۇگىندە قازاق اراسىنا اشىق كىرمەيدى. ويتكەنى وعان بيلىك مۇددەلى ەمەس.

حۇكىمەتتىڭ وسىنداي تۇتقان جولى، باقىتجان سۇلتاننىڭ كامىل سەنىمىنە قاراعاندا، قازاق ءىشىن قاتتى مازاسىزداندىرعان، تىنىشتىعىن العان. اكىمشىلىكتىڭ بۇل ىسىنە، دالا جۇرتى مۇددەسىنە  قايشى وسى جولىنا نارازىلىق ەكى جىل وتەر-وتپەستە، 1869 جىلى-اق بوي كورسەتىپ، اشىق شىعا باستاعان-دى. ودان بەرگى قىرىق جىلدا، ءبارىبىر، ۇلى دالا تۇلەكتەرىنىڭ ءدىني ىستەرىن جاقسارتا قويۋ نيەتى بيلىك تاراپىنان سونشالىقتى ناقتى قادامدارىمەن كورىنە قويعان جوق. ال مۇنداي ىستەردىڭ قازاقتاردى ورىستاردان الىستاتۋعا اپارارى كامىل. وندايدان ۇلت نامىسى زورايادى. ال وزبىر اكىمشىلىك حالىقتىڭ رەسەيگە دەگەن نارازىلىعىنىڭ وسۋىنە عانا سەبەپكەر بولارىن ءالى ويلار ەمەس...

بايانداماشى قازىرگى احۋالعا سيپاتتاما جاسادى.

– قازاقتىڭ ءبىر بولىس ەلىنىڭ ساندىق مولشەرى رەسەيدىڭ ءبىر ۇيەز حالقىنداي بولادى، – دەدى ول. – ءبىر  بولىستا تۇراتىن قازاق سانى مىڭ جارىمنان ءۇش مىڭعا دەيىن. حالىق شاشىراڭقى عۇمىر كەشەدى. ءبىر بىرىنەن وتە الىستا، جالپاق دالاعا تاراپ كەتكەن. سوندىقتان دا ءبىر بولىسقا ءبىر مەشىت ازدىق ەتەدى، جەتىسپەيدى. بەس ۋاقىت ناماز، جۇما ناماز، باسقا دا نامازدار وقۋ ءۇشىن تۇس-تۇستان ۋاقتىلى جينالا المايدى، ول مۇمكىن دە ەمەس.

بۇنداي جاعدايدى جەڭىلدەتۋ قاجەتتىگى انىق، وعان وسى وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى دا كۇمان كەلتىرمەيتىنىنە بايانداماشى قالتقىسىز سەنەدى. الايدا ونداي شارۋاعا حۇكىمەت قولعابىس ەتپەيدى. حۇكىمەتتىڭ قولعابىسى دەپ قاراتاەۆ  بۇراتانا-بودانداردىڭ تىلەگىن زاڭداستىرىپ بەرۋدى ايتار ەدى. وكىنىشتى-اق، چينوۆنيكتەر ولاردىڭ وتىنىشىنە قۇلاق تا اسپايدى. سوندىقتان، قازاقتار مەشىتتەردى رۇقساتسىز سالۋعا كوشتى. ولار جاسىرىن تۇردە، ءبىر ورىنعا ون مەشىتكە دەيىن سالىپ ءجۇر. سونىڭ الەگىنەن ۇكىمەت پەن جۇرتشىلىق اراسىندا جانجالدار شىعىپ قالۋدا. سياز مۇنى قاپەرگە السىن. ءبىر بولىستا ءجۇز شامالى مولدا بار، استىرتىن مەشىت-مەدرەسە كوبەيدى. قازىرگى تاڭدا ءار وبلىستا مىڭنان اسا مەشىت بار، قىر قازاقتارى اراسىنا تاتار ءدىني قىزمەتشىلەرى دە جىلدان جىلعا كوبىرەك كىرۋدە. بىراق حۇكىمەت پۇرساتىنسىز قىزمەت ىستەيتىندىكتەن،  قازاق اراسىنداعى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى.

– ال نومادتاردا ىنتا-جىگەر جەتىپ-ارتىلادى!

بايانداماشى سەرپىلە سويلەدى. ۇكىمەتتىڭ قازاق بالالارىن مۇسىلماندىقتان ايىرۋعا امال-ايلا جاساپ جۇرگەنى كوشپەندى جۇرتقا قۇپيا ەمەس. ءوز جەرىندە ءدىن وقۋىن تەرەڭ وقىتا المايتىندىقتان، ولار بالالارىن ءدىني عىلىم يگەر دەپ بۇل كۇندە شەت جاقتارعا اتتاندىرۋدا. مۇسىلمان فراكتسياسى مۇشەلەرىنە دە، جان-جاقتان جينالعان دەلەگاتتاردىڭ ءبىرازىنا دا ءمالىم، قازاق جىگىتتەرى بۇقارا، حيۋا، ورىنبور، قازاندا وقىپ ءجۇر. ولار، ءتىپتى، بەيرۋت، مەدينە، ستامبۋل، مىسىر سەكىلدى الىستاعى زور شارلەرگە* كەتتى. ءبىرتالايى ەلگە ورالىپ تا ۇلگەردى. وقىپ قايتقان سوڭ ولار اۋىل-اۋىلداردا جاسىرىن مەكتەپ-مەدرەسەلەر اشۋدى كۇشەيتتى. بۇل ۇمتىلىس ءالى دە ارتا تۇسەتىن ىڭعايدا.

 

*شاھارلارعا، قالالارعا.

 

– مۇنداي حال-جاعداي  يمپەريا حۇكىمەتىنىڭ 1860 جىلداردان باستاپ قازاقتاردى ورىسقا بەيىمدەتۋ، كادىمگى، ءتۇرى قازاق بولعانمەن، جانى ورىس ادام جاساۋ  باعىتىنا كوشكەندىگى سەبەبىنەن بولسا كەرەك، مىرزالار! – سۇلتان تىڭداۋشىلارىنا جاعالاي قاراپ شىقتى. – بۇل انشەيىن ءبىر ەلەۋسىز حال  ەمەس. بۇل وتە قورقىنىشتى حال! بۇل قازاققا عانا ەمەس، ءيسى مۇسىلمانعا عانا ەمەس، الىپ رەسەي مەملەكەتى ءۇشىن وتە زياندى حال!

سويلەمىنىڭ سوڭعى بولشەگىنە ەكپىن قويا كەلە، ءسال تىنىستادى. كەۋدەسىن كەرە دەمالىپ الدى دا، شەت ايماقتاردا چينوۆنيكتەر وكتەمدىگىمەن مۇنداي زالالدى حارەكەت جاسالىپ جاتقانىن حۇكىمەتتىڭ ءوزى دە اڭعارعانىن ايتتى.

سوسىن ول ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا كەزىندە يمپەراتور قولىنان شىققان، جۇرتشىلىققا جايلى اسەر ەتكەن بىرەر  رەسكريپت* جايىن تىلگە تيەك ەتتى. 18 ھۇتتا** مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ اتىنا تالاپ-تىلەك جولداۋ قۇقى بەرىلدى دەدى ول، ال 17 ساۋىردە ءدىن بوستاندىعى جاريالاندى...

 

*مونارحتىڭ مينيسترىنە ورىندالۋعا مىندەتتى ناقتى تاپسىرما، مىندەت، قاعيدا تۇجىرىلعان حات تۇرىندە بەرگەن اكتى.

**18 اقپاندا.

 

وتەمىستىڭ كوز الدىنا 1905 جىلدىڭ جازىندا ءوزى كۋا بولعان جانە قاتىسقان وقيعالار كەلدى.

– اق پاتشا اعزامنىڭ مۇنداي جارلىقتارى ەل ىشىندەگى تىنىشسىز ءحالدى جايلاندىرۋعا سەبەپشى بولدى. – سۇلتان قاراتاەۆ تىنىشتالۋعا نە سەپتەسكەنىن اتادى. – ەستەرىڭىزدە، ارينە، دۋحوۆنىي سوبرانيادان*** قۇر الاقان قالعان مۇسىلماندارعا رۋحاني يدارا**** اشۋعا قولايلى جاعداي تۋعانى تاق بيىگىنەن شىققان قۇجاتتان انىق اڭعارىلدى.

راس ايتادى، حاق ءسوز. وتەمىس ىشتەي قۋانا ماقۇلداپ وتىر. قوياندىداعى ول كوشىرىسكەن پەتيتسيادا قىرعا ءدىني ەركىندىك كەرەكتىگى دە ايتىلعان  بولاتىن. ال سۇلتاننىڭ ءوزى تالاي ءدىن قايراتكەرلەرىن باستاپ، ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ قابىلداۋىنا كىرگەن ەدى عوي...

 

ء***دىني جينالىستان.

****مەكەمە، كەڭسە.

 

– مىرزالار، قاي-قايسىمىز دا ءتۇسىنىپ تۇرمىز عوي، – بايانداماشى قاراتاەۆ باسىن قاعازدان الىپ، تىڭداۋشىلارىنا سۇزىلە قارادى، – وسىناۋ مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني حال-جاعدايى جايىندا كەڭەسۋ جيىلىسىن اشۋعا رۇقسات بەرۋىنىڭ ءوزى حۇكىمەتىمىزدىڭ كوزى اشىلا باستاعانىن كورسەتەدى.

يمپەريا ۇكىمەتى تاراپىنا بۇلايشا مۇسىركەگەندەي تۇردە ءسوز ارناۋىنا جۇرتتىڭ تاڭىرقاپ بولۋىن توسپاستان، ونداعى شارتتىلىقتاردى تاراتىپ كەتتى. بۇل شارتتىلىق شارتاراپتان شاقىرىلعان مۇسىلمان دەلەگاتتارىنىڭ قارايتىن ماسەلەلەرىنىڭ اۋقىمى ءىس جۇزىندە تەك ءبىر عانا ماسەلەمەن شەكتەلگەنىنەن كورىنەدى. سونداي-اق، كۇللى يمپەريا مۇسىلماندارىنان وكىلدىك ەتىپ وتىرعان وسىناۋ جيىرما-وتىز ادامدىق از شوعىر دا بيلىك كوزقاراسىنىڭ شۋاعىنا شومىلىپ تۇرماعانىن اڭعارتپاي ما...

بۇكىل رەسەي مۇسىلماندارى مۇقتاج ىستەرىن بىرلەسىپ تالقىلاپ الۋ ماقساتىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتورت-بەس سەزد وتكىزگەن ەكەن. سونىڭ تەك بىرەۋىنە عانا رۇقسات بەرىلىپتى. تومەنگى نوۆگورودتا بولعان سول رەسمي قۇرىلتايعا سەگىز جۇزدەي دەلەگات كەلگەن ەدى، ال ودان كەيىنگى رەسمي پۇرسات العان، سودان توعىز جىل وتكەندە شاقىرىلىپ وتىرعان  وسى سيەزگە تومەنگىقالاداعىدان جيىرما بەس ەسە از وكىل شاقىرۋعا عانا رۇقسات ەتىلگەن.  قاراتاەۆ مۇندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسىرە ساق ساياساتى جاتىر دەپ ەسەپتەيدى.

– سوڭعى جىلدارى حۇكىمەت مۇسىلمانداردان، اسىرەسە قازاقتاردان سەكەم الا باستاعانداي. مىرزالار، بۇكپەلەيتىن نەسى بار، مينيسترلىكتە وتىرعاندار بۇكىل يسلام دىنىندەگى رەسەيلىك بوداندار بىرىگىپ كەتەر مە ەكەن دەپ سەزىكتەنەدى. قازاقپەن بىرگە كۇللى مۇسىلمان  تۇركىلەرى بىرلەسەدى دەپ سەزىكتەنەدى.

رەسەي مەملەكەتى شەگىندە بودان رەتىندە تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەن جيىرما ميلليون مۇسىلماننان ۇكىمەت نەگە قاۋىپ ەتەدى ەكەن؟ قاراتاەۆ مۇنداي احۋالدى جاقسى ەمەس دەپ بىلەدى. وسى جەردە مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى كوشباسىن ەسكە الماي تۇرا المايسىڭ...

شەشەن كوكىرەگى قارس ايرىلا، كۇرسىنىپ سويلەدى:

– مۇسىلماننىڭ ورىس مەملەكەتىنە ادالدىعىن عۇمىرى بويى دالەلدەپ كەلە جاتقان، قانداستارىن، دىندەستەرىن، بارشا تۇركى قارىنداستارىن «ورىس مۇسىلماندارى» دەپ اتاعان  يسمايل اپەندىم گاسپرينسكي دەنساۋلىعى سىر بەرگەندىكتەن، وسى جولعى سيازىمىزعا كەلە المادى، بۇعان ءبارىمىز وكىنەمىز. بىراق ءبىز ونى ءدال قازىر دە ارامىزدا دەپ ۇعايىق. ونىڭ وزىمىزگە ءمالىم وسيەتتەرىن ەستە تۇتىپ، ۇستىمىزدەن تونگەن كۇدىكتى سەيىلتۋگە تىرىسايىق.

ءيا، الداعى مىندەتتى ول تاعى دا شەگەلەپ ايتتى. مۇنداي حالدەن قۇتىلۋ كەرەك. بىراق، قالاي؟ ءبىرىنشى كەزەكتە، ارينە، وزدەرى باس قوسىپ وتىرعان وسىناۋ يمپەريا مۇسىلماندارىنىڭ كەڭەسۋ جيىلىسى پاتشالىقتىڭ وڭ ىستەرىنە دەم بەرەتىن، وكىمەتتىڭ بۇلاردىڭ شارۋالارىن ىڭعايلاۋىنا قولايلى ماسەلەلەرمەن اينالىسسىن. بۇل رەتتە قاراتاەۆ جينالىستان قازاقتاردىڭ ورىنبور مۋفتيلىگىنە قوسىلۋدى تىلەيتىنىن ەسكەرۋدى سۇرايدى.  بۇل رەتتە مىرزالار مىنانى قاپەرىنە السىن: قازاقتار ورىنبور مۋفتياتىنا ۇلى يمپەراتريتسا ەكاتەرينانىڭ امىرىمەن بۇدان بۇرىن دا قاراعان، مەملەكەتكە ادال بودان بوپ قىزمەت ەتۋ مۇددەسى تاعى دا سولاي ەتۋدى قالايدى...

باقىتجان مىرزا بۇگىنگى تاڭدا اكىمشىلىك قۇزىرىنداعى قازاق مولدالارى اتقارىپ وتىرعان شارۋانى تاعى ءبىر تىزبەلەدى. ولار شاعىن-اق. نەكە قيۋ، ميراس ءىسىن جۇرگىزۋ، ءدىن مەكتەبىندەگى ىستەرگە اينالۋ. مۋفتيلىككە وتكەندە ءدىن ىستەرىن، سونداي-اق  زەكەت، ءفىديا ءتارىزدى سومالاردى، ساداقالار ماسەلەلەرىن  رەتتەيتىن تارتىپپەن  قاراۋدى مۇرات ەتەدى. بۇگىندە ساداقالار ورىنسىز جۇمسالادى. مۋفتياتقا باعىنعاندا، رۋحاني يدارادا قىزمەت ەتۋشى مولدالاردىڭ ءۋازيپاسىن، ءدىن مەكتەپتەرىنىڭ تاربيەسىن تەزگە سالۋ قولايلى بولار ەدى.

رەسەي مۇسىلماندارى ءۇشىن پەتربوردا ءبىر ءدىني ماركەز* اشۋ ماسەلەسىن دە وسى جيىندا تالقىلاپ، ءبىر شەشىمگە كەلىپ العان دۇرىس بولار ەدى. كۇللىرەسەيلىك ءبىر مۇسىلمان ماركەزىن اشىپ العان جاعدايدا، ول ءبارىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ جەر-جەردەگى مۇقتاجدىقتارىن ۇكىمەتكە بىلگىزۋمەن شۇعىلدانار-ءدۇر.

 

*وردا، ورتالىق كەڭسە.

 

–  سونداي ءبىر قولايلى، ءىس قارايتىن ورىن اشىلسا، حۇكىمەت مۇسىلمانداردى ميسسيونەرلەردىڭ ايتۋىمەن عانا ءبىلىپ قويا سالماي، بالكىم، ءوز اۋزىمىزدان دا ەستىر، جاقىننان بىلەر. جاقسىلاپ  كوز سالار. ءبىزدىڭ ارامىزدا تەك يسلامشىل بوپ، حۇكىمەتكە زيان تيگىزەر تۇردە بىرىگۋدى كوزدەيتىن ويدىڭ جوقتىعىنا كوزدەرى جەتەر.

سول كۇنى، سەزدە جاسالعان وزگە دە باياندامالاردان كەيىن ءۇزىلىس بولعاندا، باقىتجان سۇلتاننىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى قازاقتاردىڭ ءوزارا ماجىلىسىندە تالقىعا ءتۇستى.

سوڭعى بەس-التى جىل بويى سامارادا تۇرىپ، بانك ستاتيستيگى بولىپ قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان، بىلتىردان بەرى «قازاق» گازەتى جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىسۋى ارقىلى ەلگە كەڭ تانىمال بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆ سول مۇسىلمان سەزىنە سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان قاتىسىپ وتىرعان ەدى. مىنە سول الەكەڭ جەكە كەڭەستە:

– باقىتجان اعامىزدىڭ بايانداماسىن قولداۋعا بولمايدى، – دەدى. – قازاق ءوز قالپىمەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىس، ونى قاراڭعى مۇسىلماندىققا ماتاۋدىڭ رەتى جوق. شاريعات قازاققا جۇرمەيدى. قازاقتىڭ ءوز عۇرىپ-ادەتى بار، سوعان – ادەت زاڭىنا نەگىزدەلگەن بي سوتى بار. قازىر حۇكىمەت ونى نارودنىي سوت دەپ ءجۇر، قازاققا سول سوت جارايدى. شاريعات زاڭى بىزگە كەلمەيدى، ويتكەنى قازاق مۇسىلمان ەمەس.

– نە دەيد؟!

ءاليحاننىڭ باقىتجان اعاسى كەۋدەسىن شوشىنا كوتەردى. ونىڭ جانىنا «قازاق مۇسىلمان ەمەس» دەگەن ءسوز باتىپ كەتكەن ەدى. تاپ سول ءسوز جەكە كەڭەسكە قاتىسىپ وتىرعان ون شاقتى ادامنىڭ ەشقايسىسىنا دا ۇناعان جوق. مولدالار مەن ۇلكەن كىسىلەر باقىتجان سۇلتاندى قولداپ، ءۇن قاتىپ، باس شايقاپ جاتتى:

– مۇنداي عايبات سوزدەن اباي بولعان ءجون...

– كوپ بولسا جارتىسى مۇسىلمان، – دەدى ءاليحان، ءوز سوزىنەن تايماي. – ونىڭ ءوزى دە ءدۇبارا مۇسىلماندىق. ەگەر عۇرىپ-ادەت زاڭى ساقتالسا – قازاققا پايدا، ساقتالماسا – زيان. ال شاريعاتتىڭ زالالى ايتىپ جەتكىزگىسىز بولارىنا كۇمان جوق. ونى قازاق ومىرىنە ەشقاشان  كىرگىزۋگە بولمايدى.

بۇدان ءۇش جىل بۇرىنعى بۇل اڭگىمە تەك قازاق وكىلدەرى اراسىندا عانا ايتىلعان بولاتىن. وتەمىستىڭ انىق ەسىندە، بۇل ءجايت سەزدىڭ جالپى وتىرىسىندا اۋىزعا الىنعان جوق. ال  عاياز مىرزا سوندا دا، قازاقتاردىڭ سول ءوزارا جەكە كەڭەسىندە پىكىرلەسۋ رەتىندە ايتىلعان، بىراق كوپشىلىك قولداۋىن تاپپاعان، ياعني سيەز مىنبەرىنەن ەستىلمەگەن ءسوزدى بۇگىن بەتكە باسىپ وتىر. قۇددى ءاليحاننىڭ بۇدان ءۇش جىل بۇرىنعى پىكىرىن كۇللى قازاق وقىعاندارىنا تاڭىپ قايتالايتىنداي. الدە ءبىر ورايمەن ونىڭ سونداعى كورسەتكەن كوزقاراسى جايىندا ەستىپ الىپ پا، الدە وسىنداي پيعىلمەن ومىردە ۇشىراسقان با ەكەن...

قالاي بولعاندا دا، شىنىندا، سونداي ءسوزدىڭ ورتاعا تاستالعانىنا وتەمىستىڭ ءوزى كۋا بولعان. سول ورايدا قازاقتىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇر دەپ سانالاتىن  قوس سەركەسى اياق استىنان ەكى ايىرىلدى. بىرىنە ءبىرى قايشى كەلىپ،  سوندا ەداۋىر سوزگە بارىستى.  وتەمىستىڭ تاپ قازىرگىدەي كوز الدىندا – قايراتتى، قاجىرلى بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرىنە ساقال-مۇرتى اعارعان قارت قاراتاەۆ سۇلتان قاتتى رەنىش ءبىلدىردى. قاتقىل ۇنمەن:

– قازاق حالقى حاق مۇسىلمان، – دەپ، اشۋلى كەسكىنمەن ورنىنان تۇرىپ كەتتى. – قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىنا ءشۇبا ايتۋ وقىعان جىگىتكە ىلايىق ەمەس، ءاليحان! – دەدى ول سوسىن. – بۇعان دەيىن قازاق مۇسىلمان ەمەس دەپ ايتۋشىلار ورىستار ەدى. ەندى وعان سەن قوسىلعان ەكەنسىڭ عوي!

مۇسىلمان قوزعالىسىنا كوپتەن اتسالىسىپ جۇرگەن، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىمال، قازاقتىڭ داۋ-دامايسىز ەڭ ءبىرىنشى كوش باستار تۇلعاسى باقىتجان قاراتاەۆ كۇيىنە سويلەدى.

– بىراق قازاق حالقى كونە عۇرىپ  سالتىمەن ورىلگەن ادەت زاڭدارىن ساقتايمىز، سونىمەنەن عامال قىلامىز دەپ قور بولدى. ونى حۇكىمەت تە قولدادى. قازاق  داۋ-شارعىسىن ادەت-عۇرىپ سالتى قالىپتاستىرعان قۇقىق بويىنشا شەشسىن، حاكىم ەتۋ ءوز سوتىنا مىندەت بولسىن دەگەن ەدى. بىراق باياعى بيلەردىڭ ۇشىعى دا جوق، ءادىل تورالىك جاسالمايدى. باس ادامدار جەر-جەردە بي لاۋازىمىن ساتىپ بەرۋدى جۇزەگە اسىرۋدا. عۇرىپ-ادەت قۇقىعى دەگەنىڭ ەرتەگى بوپ كەتتى. ادىلدىك دەگەنىڭ ەلەسكە اينالدى. دۇرىستىق، شىندىق دەگەنىڭ جوق بولدى. وسىنداي جاعدايدا تۇرعان ادەت قۇقىعىن قۇپتاساق، حۇكىمەتپەن جولداس بولىپ، قازاق قور بولا بەرسىن ءھام دىنىنەن ايىرىلسىن دەگەنىمىز بولىپ شىعادى!

ماجىلىستە وتىرعان قازاقتاردىڭ ءبارى ونى قولدادى. العاشقى دۋماعا دەپۋتات بولعالى پەتربوردا تۇرىپ كەلە جاتقان سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين، ترويتسكىدە ادۆوكاتتىق قىزمەت اتقاراتىن جيھانشا سەيدالين، تۇركىستان ولكەسىندە ىستەيتىن زاڭگەر سەرالى لاپين، جايىق ءوڭىرىنىڭ ءدىن قىزمەتشىسى دوسان مولدا امانشين، باياناۋىل جاعىنىڭ مىرزاسى سادۋاقاس شورمانوۆ ءبارى ادەت قۇقىعىنىڭ ازىپ بارا جاتقانىنا مىسالدار كەلتىرىپ، قاراتاەۆقا قولداۋ كورسەتتى. بىراق قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق دەگەننىڭ تۋرا ءوزى  بولدى دا قويدى. بوكەيحانوۆ ءوز ويىنان قايتپادى. ويتكەنى ونىڭ دا ءوز بايقاعانى بار بولۋعا كەرەك، ايتەۋىر وتەمىس ىشتەي ونى اسا كىنالاي قويماعان. بىراق ونىڭ پىكىرى جالاڭ، ناقتى دالەلى جوق ەكەنى ايان-تىن. سوعان قاراماستان:

– قازاقتىڭ جارتىسى ءدىن ۇستامايتىنىنا سەنىمىم كامىل، مىقتاعاندا جارتىسى عانا مۇسىلمان، – دەدى ول بەزەرىپ، – مەن مۇنى ەرتەڭ مۇسىلمان جينالىسىنا دەپارتامەنت باستىعى تارانوۆسكي مىرزا قاتىسىپ وتىرعاندا دا ايتىپ بەرە الامىن.

جۇرت تىم-تىرىس بولىپ قالدى. قاراتاەۆ قاتتى كۇرسىنىپ، قاپالى ۇنمەن:

– قازاققا زالالدى، تەرىس پىكىر تۋعىزاتىن مۇنداي ورىنسىز سوزدەردى ءدىن ماسەلەسىن قارايتىن حۇكىمەت چينوۆنيگىنىڭ كوزىنشە سويلەۋ – قازاق حالقىنا زور قيانات، ءھام قازاقتىڭ شىن باقىتسىزدىعى، – دەپ، قولىن جايدى.

ازىن-اۋلاق توسىلىس. ءجانتورين مۇرتىنىڭ ۇزىن شالعىسىن شيراتا وتىرىپ، قىسىق كوزدەرىن بوكەيحانوۆقا تاستادى.

– مۇنداي سوزدەر ايتىپ قازاققا زيان قىلاتىنداي ەش رەت جوق، جالپى ءماجىلىس كەزىندە بۇلاي سويلەمەڭىز، – دەدى.

وسىنشا ورىنسىز دا اعات ءسوزدى قايتالاماۋىن، ونداي كۇماندى، سالدارى جامان بولۋى ىقتيمال نارسەنى اسىرەسە ۇكىمەت چينوۆنيگى الدىندا ايتپاۋىن بوكەيحانوۆتان ءبارى ءوتىندى.

ءاليحان رايىنان قايتتى، بىراق الگى پىكىرىن مۇسىلمان سەزىندە تارانوۆسكي جوق كەزدە ايتىپ قالۋى ىقتيمالدىعىن جاسىرمادى. ول سامارادا تۇرىپ جاتقانمەن، داۋسى جەرلەستەرىنە «قازاق» گازەتى ارقىلى جەتىپ جاتقانىن، سوندىقتان دا مۇسىلمان سيەزىنە سولاردىڭ وتىنىشىمەن كەلگەنىن ەسكە الدى. وسى  سەزگە قاتىس دەپ وزىنە جەدەلحات سالعان سەمەيلىكتەردىڭ پىكىرىن ءالى دە سۇراستىراتىنىن، ولارعا مۇسىلماندىق حاقىنداعى ءوز ويىن بايان قىلاتىنىن ايتتى.

دەگەنمەن  جەكە ءماجىلىس شەشىم شىعارا الدى. سەمەي، ورال، تورعاي، اقمولا وبلىستارى ورىنبور ءدىني باسقارماسىنا قاراعانى، ال تۇركىستان ولكەسىندە ءوز الدىنا مۋفتيلىك اشىلعانى دۇرىس دەپ تابىلدى. قاۋلى باسىم  كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى. بىراق الەكەڭ وعان مويىنسۇناتىن ءتۇر تانىتپادى...

وتەمىس سونداعى جاعدايدى ەسىنە تۇسىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءا دەگەندە عاياز يسحاكيدىڭ سىنىنا وكپەلەگەنىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن ويلادى.

سوڭى بار

 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz