نەسىپ ءجۇنىسبايۇلى. اقسەلەۋ جۇمباعى
ەندى سول جۇمباقتى شەشۋ سەرتى جۇرەگى ەلىم، جۇرتىم دەپ سوعاتىن تالاي ازاماتتىڭ ومىرلىك مۇراتى بولارىنا داۋ جوق. ...قازاق قوعامى اقسەلەۋدەي اسىلىن جوعالتقانىنا دا جىل ءوتىپتى.
ەندى سول جۇمباقتى شەشۋ سەرتى جۇرەگى ەلىم، جۇرتىم دەپ سوعاتىن تالاي ازاماتتىڭ ومىرلىك مۇراتى بولارىنا داۋ جوق. ...قازاق قوعامى اقسەلەۋدەي اسىلىن جوعالتقانىنا دا جىل ءوتىپتى.
ادام بالاسى بۇل دۇنيەگە باقىتتى بولۋ ءۇشىن دە، قىرۋار شارۋا اتقارىپ، اتىن تاريحقا التىن ارىپتەرمەن جازۋ ءۇشىن دە كەلمەيتىن بولار-اۋ. مەنىڭ وزىمە ادام بىتكەن جارىق جالعانعا سول جالعاننىڭ باستى جۇمباعى - جارىق دۇنيە دەگەننىڭ نە ەكەنىن شەشۋگە كەلەتىن سەكىلدى. جۇمىر جەر جاراتىلعالى ميللياردتاعان جىل وتسە، سونىڭ بىرنەشە ميلليون جىلىنان بەرى جارىق دۇنيەدە ادام تەكتەستەر، كەيىننەن ادام كەيىپتىلەر، ودان سوڭ ناعىز ادامدار عۇمىر كەشە باستاسا، سولاردىڭ اراسىنان قاۋاشاقتارىنا سۇيىقتىق كوبىرەك قۇيىلعان ءبىراز جاندار جاراتىلىستىڭ نەبىر جۇمباعىن شەشىپ تاستادى. مىسالى، جەردىڭ دوپ ءتارىزدى دومالاق ەكەنىن، تارتىلىس زاڭىن، دىبىستىڭ جارىقتان جىلدام ەكەنىن ت.س.س. ال، بۇكىل عالامنىڭ تۇتاس جۇمباعىن شەشكەن، ياعني «ول كىم، بۇل نە، نە ءۇشىن» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تۇگەل بەرگەن جان جوق. بىراق مەن ونداي جاننىڭ جەر بەتىندە بار ەكەنىن سەزىپ جۇرگەلى ءبىراز بولعان. ول - اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعا ەدى. اتتەڭ، سول جۇمباقتىڭ بار جاۋابىن سۇراپ الىپ قالۋعا تاعدىر جازباپتى... تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىسىنان بولسا، سونىڭ ءبارىن بىلەتىندىگىن بىرەر سالاداعى جاۋابىمەن-اق سەزدىرگەن اقاڭ الگى تولىق جاۋاپقا ادامزات بالاسىنىڭ ءبارىن سۋساتىپ، مەزگىلسىز، اسىعىس قازاسىمەن ءوزى بىلەتىن جانداردىڭ ءبارىنىڭ كەۋدەسىنە سۇراق بەلگىسىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، «ەندى جالعانمەن بىرگە مەنى دە زەرتتە» دەگەندەي، ماڭگىلىك الەمىنە ۇشتى تا كەتتى وتكەن كۇزدە. مۇنىسىمەن اقاڭ دا جۇمباق جانعا اينالىپ شىعا كەلدى. «اقسەلەۋ جۇمباعى» دەپ جاتقانىم سول ءسوز باسىندا. وسى ءبىر تۇلعاسى دا قويعان اتىنا لايىق - سارىارقانىڭ سالقار دالاسىندا جەلدى كۇنى شايقالىپ-تەڭسەلىپ، ءيىلىپ-ءتۇزىلىپ تۇراتىن اق سەلەۋدەي، ءوزى اق ءجۇزدى، قوڭىر كوزدى، بيىك بويلى، شىڭىراۋ ويلى، سۇلۋ ساقالدى سۇلتان مىنەزدى، ارىستان بىلەكتى، جولبارىس جۇرەكتى، تاريحتا بۇعان دەيىن جاساعان ەڭ عالامات پاتشانىڭ عانا باس ۋازىرلىگىنە لايىق، جايعان قۇشاعى بالا-شاعاسىنان ارتىلىپ، تۋعان ەلىنە ەركىن جەتىپ جاتقان جاندى بىلەتىندەر قالعان عۇمىرلارىن وسى اقسەلەۋ جۇمباعىن شەشە ءجۇرىپ وتكىزەرىنە مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق. اكەلىڭىز قولىڭىزدى، ءدال قازىر ءسىز دە سونى ويلادىڭىز! ويلاتپاي قويمايدى اقاڭنىڭ بەينەسى، جازعاندارى، ايتقاندارى، ءجۇرىس-تۇرىسى، جىميىس-كۇلكىسى، كەڭ ماڭدايى، قىسقا عۇمىرى...
سول مىڭنىڭ ءبىرى مەن ەدىم! جۋرناليستيكانىڭ تورى اتىن ەرتتەپ مىنگەن كەزەڭدە اقاڭنىڭ اۋىز اشتىرىپ، كوز جۇمعىزاتىن وچەركتەرى مەن تولعاۋلى جازبالارىن اۋەلى «لەنينشىل جاستان»، ودان سوڭ «سوتسياليستىك قازاقستاننان» وقىپ جۇردىك. جۇزبە-ءجۇز تانىسىپ، قول بەرىپ قول العان كەزىمىز اقاڭ «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا باس رەداكتور بوپ كەلگەن جىلدارى. بۇل وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلداردىڭ وراۋىن جاڭا جازعان كەزدەر ەدى. وسى نەسىپبەك ايتۇلى، تۇرسىن جۇرتباي، مارقۇم جانىبەك كارمەنوۆ، وزگە دە وزەگى التىن جىگىتتەر بار، ءبارىمىز اقاڭا جينالىپ، كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ ءبارىمىز بىرگە بولاتىنبىز. سول كەزدە-اق اقسەلەۋ اعا بىزگە ونەر مەن ۇلتتىق قۇندىلىق جايلى جابىق ەسىك ىشىندە قۇپيا ساباق بەرەدى ەكەن-اۋ! ال ول ساباقتاردىڭ جۇمباعىن اقاڭداي بىلەتىن، اقاڭداي شەشىپ ۇيرەتەتىن جان بولعان جوق شىعار. ونى دا كەيىننەن، اقاڭ اقيقاتتان اڭىزعا اينالار جىلدار تاياعاندا عانا سەزىنە باستاعانىم قانداي اياۋلى. بىراق وتە وكىنىشتى!
اقاڭنىڭ جۇمباعىن ونى بىلگەن جاندار بىرىگىپ شەشەمىز دەدىم. سونىڭ مىڭنان ءبىر تارماعى ول كىسىنىڭ قازاق ءانى مەن كۇيىنە دەگەن كىسەسىز ماحابباتى. ءوزى ءانشى (اقاڭ ىشكى سەزىمتال داۋىسپەن ءان ايتقاندا، قالت ەتپەي تىڭداپ قالاتىنبىز. - ن.ج.), ءوزى كۇيشى، ءوزى سازگەر... وسى اقاڭنىڭ «داۋرەن-اي»، «سارىارقا» اتتى اندەرى دۇنيەگە كەلىپ، اندەردىڭ العاشقى ورىنداۋشىسى جانىبەك كارمەنوۆ قاپىدا دۇنيەدەن وزعان سوڭ اقاڭ دا سارقىلعانداي، ءۇنسىز ءجۇرىپ قالدى. مەن بىردە، ىشكى جاراسى جازىلدى-اۋ دەگەن كەزدە، ەركەلەپ: «اقا، انا قۇدىرەتتەي ەكى اننەن سوڭ ءان جازباي كەتتىڭىز عوي، نەگە؟» دەدىم. اقاڭ وزىنە عانا ءتان قۇپيا جىميىسپەن بەتىمە قاراپ: «ە، ول اندەر انجازعىشتارعا قازاق ءانىنىڭ قانداي بولاتىندىعىن شۇقىپ كورسەتۋ ءۇشىن جازعان اندەر عوي!» دەدى دە ارى قاراي تەرەڭدەمەدى بۇل تاقىرىپقا. سوزىندە ءدان بار ەدى. راس، ەكىنشى ءبىر سەبەبى اقاڭدى ءان الەمىنە شاقىرىپ جۇرەتىن شابىتىنىڭ سىڭار قاناتى جانىبەگىنەن ايىرىلۋى بولماس دەيسىڭ بە؟!.
...جانىبەك 50-گە تولۋعا ءتيىس جىلى ۇلى انشىگە ارنالىپ ءان كەشى ءوتتى. ءان كەشىنىڭ سوڭىنان بەرىلگەن استان قايتار كەزدە ەسىك كوزىنەن مەنى كورىپ قالعان اقسەلەۋ اعا مەيىرلەنە قۇشاعىنا تارتىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ تۇرىپ: «ءاي، نەسىپ، مانا جانىبەك سۇمدىق قوي، نە دەگەن دياپوزون، نە دەگەن شالقار كەڭدىك! ءاي، بۇل جانىبەككە جەتەر ءانشى جوق قوي ءوزى...» دەپ وزەگى ورتەنە قايتالاعاندا، لاپ ەتىپ تۇتانعان ءورت ىشىندە قالعانداي بولدىم.
- ارينە، اقا، ارينە! جانىبەك دارا عوي، جالعىز عوي... جاڭا عانا اسەت پەن كەمپىربايدىڭ امانداسۋىن ايتقاندا بەكبولاتتىڭ ءوزى سىبىرلاپ، سويلەپ قالعان جوق پا؟! جانىبەك ول سۋرەتتى لاپىلداتىپ، لاۋلاتىپ، ءورشىتىپ، داۋىس بيىكتىگىنە جان جالاۋىن قوسىپ، قۇلىنداي شىڭعىرتىپ جەتكىزبەۋشى مە ەدى؟! - دەيمىن.
- راس، راس، بەكبولات تا سىبىرلاپ قالدى. قۇدىرەتى-اي، مىنا جانىبەك نە دەگەن عالامات، نە دەگەن عاجاپ؟!! جاڭاعى اندەرىندەگى نە قىلعان وي، قيال جەتپەس پافوس... ويپىرىم-اي، مىنا جانىبەك سۇمدىق قوي، ەي، عالامات قوي...
ءبىلىمى مەن بىلىگىنە بوي جەتپەك تۇگىلى مىڭ سۇڭگىپ شىعاتىن اقسەلەۋ اعامنىڭ بۇل تاڭداي قاعىسى ءدال وسى كەشتەگى تۇتار مەدەۋىم بولدى. الدە... وسىلاي باعالاعان جانىبەگىنەن ايىرعان سوڭ ءان-اققۋى دا كولىنە قونباي كەتتى مە ەكەن اقاڭنىڭ.
اقاڭنىڭ جۇمباعىن شەشۋ مەن ءۇشىن عۇمىرلىق مۇرات بولعانى بولعان. اۋزىما اقاڭ جايلى تۇسكەن ءسوزدىڭ ءبارىن ايتىپ، قولىما اقاڭ جايلى تۇسكەن دۇنيەنىڭ ءبارىن الىپ جاتقانىم سول. مىنە، مىنا كىتابى - «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» مونوگرافياسى اقاڭ جۇمباعىنىڭ تاعى ءبىر جىبەك پەردەسىن كوتەرگەندەي. بۇل جولى ول زەرەك تاريحشى، زەردەلى زەرتتەۋشى، كۇڭىرەنگەن كۇي ابىزى بەينەسىندە... الگى قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە تاۋداي قىزمەت كورسەتكەن زاتاەۆيچ مارقۇم با ەدى:"ماعان قازاق دالاسى ۇنەمى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى" دەيتىن، سول ساباز ءسوزدى ءبىر دەتالمەن بايىتۋ تالاپ ەتىلىپ تۇر. ول ءسوز "...ءان سالىپ جانە كۇي تارتىپ" دەپ كەلسە جاراسار ەدى. بۇل تولىقتىرۋدىڭ دىڭگەگى - قولىمىزعا العان اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ "قازاقتىڭ كۇي ونەرى" مونوگرافياسى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك - حح جانە ءححى عاسىردىڭ الىپ كەمەلەرى قابىرعالاسار كەزەڭدە قازاقتىڭ حالىقتىق ونەرىنىڭ، قازاق مادەنيەتى جانە سالت-داستۇرلەرىن ءوز بەسىگىنە بولەپ الۋ ءىسىنىڭ، قازاق ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ ءبىر ىزگە تۇسىرىلۋىنە كوزگە كورىنەر ەڭبەك سىڭىرگەن ايتۋلى قوعام قايراتكەرى، قالامگەر.
اقسەلەۋ - كۇرەسكەر. اتالعان كىتابىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرە بارىمىزدەن سۇراعان ساۋعاسىنان-اق اقاڭنىڭ سول كۇرەسكەرلىك بەينەسىنىڭ كۇشەيمەسە سولعىن تارتپاعانىن كورىپ، قول سوعاسىڭ: "ۋاقىت مەيلىنشە كۇردەلى. سوڭعى تىنىسقا دەيىن رۋحاني ماڭگۇرتتىككە قارسى كۇرەسۋدەن باسقا جول جوق. تەحنوكراتتىق دامۋ ۇلتتىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن كەمىرىپ، جالماپ، وبىپ، قۇرتىپ بارادى. ىشىڭنەن شىققان بالاڭا ء"بىز وسىنداي بولىپ ەدىك" دەپ ناندىرا المايسىڭ. ال، وزىندىك قاسيەتتەن ايىرىلعان ۇلت ولەدى. ۇلتتى ولتىرمەيتىن ونىڭ ءتولتۋما مادەنيەتى عانا. سوندىقتان بۇل جولدا ەتكەن ەڭبەك پەن توككەن تەردى ءتاڭىردىڭ سىباعاسىنا بالاپ ءجۇرىپ، وتكەننىڭ اسىلدارى بولاشاق ۇرپاقتىڭ جان جۇرەگىن جىلىتۋى ءۇشىن قول جالعاپ جىبەرۋ قاجەت-اق", - دەيدى اقسەلەۋ سەيدىمبەك. بۇل سالماقتى ءسوز، تەرەڭ وي، عالامات ەسكەرتۋ. بۇگىندە قازاق بوپ تۋسا دا مايمىل بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىر شوق ەتنوسقا ەل ەرتەڭى ء(داستۇرى، ءتىلى، مادەنيەتى، ونەرى... - ن.ج.) ءبارىبىر. ولاردىڭ جاقسى پاتەر، جۇيرىك كولىك جانە جارق-جۇرق ءومىر جالعاسا بەرۋىن مۇرات تۇتقانىن كورە وتىرىپ، ولاردان قان كورگەندەي ىرگەمىزدى اۋلاق سالماساق بۇكىل ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلدىر دەگەندى ءبىر بۇگىن عانا ايتىپ وتىرماعان قالامگەر-عالىم بۇل كىتابىندا سول ۇلى ويلاردى ونەر تابيعاتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە كۇي قۇدىرەتىنىڭ تۋ، دامۋ، وركەندەۋ، شارىقتاۋ ديناميكاسىمەن دالەلدەيدى جانە بۇكىل قازاققا سول ونەرىنىڭ ءپىرى - كۇي مۇحيتقا شومىلىپ شىعۋدى ۇسىنادى. قولىڭا "قازاقتىڭ كۇي ونەرى" كىتابىن الساڭ-اق سول مۇحيت ەرنەۋىنەن اسا مولتىلدەپ، ارعى جاعاسى كوز جەتپەيتىن الىستان بۇلدىراپ، ەرىكسىز وزىنە تارتىپ، شومىلۋ اڭساعان جاندى دەرەۋ شەشىندىرە باستايدى...
تازا عىلىمي ەڭبەكتىڭ بيىك عيماراتىنا دا سىيماي، كوپشىلىك-ادەبي جانردا جازىلعان "قازاقتىڭ كۇي ونەرى" كىتابى العاشقى بەتىن پاراقتاساڭ-اق سەنى سيقىرداي ارباپ، ءوز سوڭىنان مۇرنىن تەسكەن بۇزاۋداي جەتەكتەپ الاتىن عالامات ءبىر ءاپسانا، تازا تاريح، ءان مەن جىرعا، ولەڭ مەن كۇيگە وراپ ۇسىنعان بالداي ءتاتتى ادەبي شىعارما، جەرىك استاي قۇنىعا باس سالاتىن تاريحي تۇلعالار تىزبەگىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى. كىتاپتىڭ "تاريحناما" جانە "ەتنوگرافيالىق شولۋ" تاراۋلارى وقىرمانعا جالپى كوشپەلىلەر ونەرىنىڭ داستۇرگە، قوعامدىق سيتۋاتسياعا قانشالىقتى بايلانا تۋعانىن تەرەڭ دالەلدەي جازىلعان. بۇل تاراۋلاردى كوز تالدىرا شولساڭىز ءبىر عاجاپ توقتامعا جولىعاسىز. ول - كوشپەلىلەر ومىرىڭدەگى ءان-جىر، ايتىس-داستاندار، ءتىپتى باقسىلىق ونەردىڭ بەلگىلى ءبىر اسپاپسىز ايتىلماعانى، ايتىلسا دا ءوز بيىگىنە كوتەرىلمەگەنى، ياعني حالقىمىز ءوزى ەتنوس بوپ قالىپتاسۋ داۋىرىندە ءان مەن كۇيدى ءتول تۋعىزعان، قاتار تاربيەلەگەن، ول ونەرلەر بىتە قايناسىپ، ءبىرىنسىز ءبىرى جەتىم كورىنگەن. اقاڭ ايتتى دەپ ەمەس، ءوزىمىز-اق ءبىر ءسات وي-قيالىمىزدى الىسقا ۇشىرايىقشى: ءتىپتى سوناۋ قوبىز، جەتىگەن، دومبىرا دۇنيەگە كەلمەگەن كەزەڭنىڭ وزىندە بابا-اجەلەرىمىز بەسىك جىرىن دا، توي-تومالاقتاعى ولەڭىن دە الدەنەگە قوسىپ ايتقان بولار-اۋ. ءوز باسىم تىم بولماسا ءۇي ىرگەسىنەن كەتپەيتىن قارا قازانعا قايىڭ وجاۋدى تىقىلداتىپ وتىرىپ سالعانداي كورىنەدى ءان مەن جىرلارىن. ءتىپتى كەرەك بولسا، قازاقتىڭ مۋزىكا اسپاپتارى دا ءدال وسىنداي قاجەتتىلىكتەن تۋىپ، تاريح دوڭعالاعىمەن بىرگە جەتىلىپ، ءدال بۇگىن "ناعىز قازاق - دومبىرا" كەزەڭىنە جەتكەن بولارمىز. بۇل دا اقسەلەۋ اعامىزدىڭ وسى عانا ەمەس، بۇرىننان جازعاندارىنىڭ جەمىس-اسەرى.
اۋىزدى "كۇي اڭىزدارى" تاراۋىنا كەلگەندە كەڭىرەك اشاسىز. بۇل ءبىر عىلىمي قۇندىلىقتارعا تولى، تانىمدىق-تاريحي اڭگىمەگە بوككەن، ەكىنىڭ ءبىرى جازۋعا نيەت قىلسا دا وڭايلىقپەن ءتىس باتىرا المايتىن پلاست. تەرەڭدىگى - شىڭىراۋ، قاجەتتىگى - عۇمىرداي، ونەر سۇيەر جان ءۇشىن عالامنىڭ تۋ كەشىنە كۋا بولعانداي كەسەك جازۋ. ءسوزدى اقاڭنىڭ وزىنە بەرەيىك: "وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق مۋزىكاسىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا، قازاقتىڭ مۋزىكالىق فولكلورىنىڭ ءبىرى عانا قىرىنا باسا نازار اۋدارىلىپ كەلگەنى اڭعارىلادى. ول - ءان-كۇيلەردىڭ تازا مۋزىكالىق تۋىندى رەتىندەگى قاسيەتتەرى. ياعني ءان-كۇيلەردىڭ اۋەندىك، سارىندىق ەرەكشەلىكتەرىنە عانا ءمان بەرىلىپ كەلدى. ەڭ تالداپ ءسوز ەتتىك دەگەندە، سول ءان-كۇيلەردىڭ مۋزىكالىق تۋىندى رەتىندەگى جانرلىق سيپاتى، ىشكى قۇرىلىم-ءبىتىمى، ورىندالۋ ەرەكشەلىكتەرى تىلگە تيەك بولىپ وتىردى. الايدا، قازاقتىڭ اسا باي مۋزىكالىق فولكلورىنىڭ ەكىنشى قىرى - سوزبەن بايلانىستى فيلولوگيالىق قىرى نازاردان تىس قالىپ كەلدى. ءان-كۇيمەن بىتە قايناسىپ جاتقان ولەڭ، جىر، تولعاۋ، اڭىز، اڭگىمە سياقتى كوپتەگەن جانرلار مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىن فيلولوگيالىق وبەكت بولىپ ەسەپتەلسە، فيلولوگتار ءۇشىن مۋزىكالىق مۇرانىڭ وبەكتىسى رەتىندە ەسكەرۋسىز قالىپ وتىردى. ناتيجەسىندە، قىرۋار مۇرانىڭ نازاردان تىس قالىپ، جينالماي كەلۋى ءوز الدىنا، وعان قوسا مۋزىكالىق فولكلوردىڭ سينكرەتتى بولمىسىنداعى تاريحي-ەستەتيكالىق قادىر-قاسيەتى دە تولىق اشىلماي كەلدى. ارينە، مۇنداي جاعدايدا مۋزىكالىق فولكلوردىڭ جانە ونىمەن شەندەسىپ جاتقان كۇي اڭىزدارىنىڭ دا ءتول ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ويدىڭ وربەۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ تاريحي - رۋحاني شەجىرەسىنىڭ قۇنارلى ءبىر ارناسى بولىپ تابىلاتىن كول-كوسىر كۇي اڭىزدارىن جيناپ باستىرۋدى سارالاپ زەرتتەۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە زور. كەزىندە اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازدى: "كۇي اڭىزدارىنىڭ كوپ ەكەنىن ەل بىلەدى، بىراق كىتاپ، باسپا بىلمەيدى. ەگەر ولقىلىقتار تولىپ، كۇيلەردىڭ كورىكتى اڭىزدارى، تىلدەگى بايانداۋىش اڭگىمەلەر جازىلسا، وندا قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا فولكلورىنا ادەمى ايشىق، ناقىش قوسىلۋىمەن، ماعىنالى مازمۇن انىقتالىپ، جالعاسۋىمەن قاتار، اۋىزشا فولكلور دا ءوزىنىڭ ءبىر قىسقا تۇردەگى كوركەم اڭگىمە، نوۆەللالارىن كوپ ايتقان بولار ەدى". م.اۋەزوۆ كوتەرگەن، جۇزەگە اسۋىن ارمان ەتكەن بۇل پروبلەما ءوزىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ءالى كۇنگە جويعان جوق".
اقسەلەۋ ايتقان سوڭ ءسوز قوسۋ ارتىق. ايتسە دە، عالىم-جازۋشى ءوزىم بىلەمدىككە دە سالىنبايدى "كۇي اڭىزدارى" تاراۋىنىڭ تارتپاسىن تاريحي تۇلعالارعا، عالىمدار مەن ونەر زەرتتەۋشىلەرىنە كەزەك تارتقىزىپ، ءوزى قازىنا جيناۋشىداي سولاردان قولسوزىم جەردە ءجۇرىپ وتىرادى.
اۆتور ءار كەزەڭدى سارالاپ، كەيبىر ەل بىلەتىن اڭىزدى دارالاپ بايانداپ كەلە جاتادى دا قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، توقا، قازانعاپ، وزگە دە دۇلدۇلدەر توپتالعان قازاق ءان جانە كۇي ونەرىنىڭ التىن عاسىرى بولعان ءحىح عاسىرعا كەلگەندە ءدۇر سىلكىنىپ، ءسوز تۇسىنەتىن ادامدى ءدىر ەتكىزەتىن جولدار جازادى: "ەگەر ءاربىر حالىقتىڭ تاريحتاعى ورنى جالپى ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قوسقان رۋحاني ۇلەسىمەن ولشەنەر بولسا، وندا قازاق حالقىنىڭ ۇيالماي بەتكە ۇستارى - مۋزىكالىق مۇراسى بولسا كەرەك. بۇل ورايدا، اسىرەسە ءحىح عاسىردىڭ الار ورنى ايرىقشا. وزىنە دەيىنگى تالاي عاسىردىڭ سارىن-سازىنان ءنار العان ءحىح عاسىرداعى قازاق مۋزىكاسى بويىن تۇزەگەن ارۋداي سىلانىپ شىعا كەلدى دە وزىنە بۇرىنعى-سوڭعى عاسىرلاردى ءتانتى ەتىپ، ماڭگى ارۋ كۇيىندە قالىپ قويدى".
قوس الاقانعا ارەڭ سياتىن ءىرى دەنەلى كىتاپتىڭ مىنەزى دە ءىرى، كوتەرەر جۇگى دە ءجۇز باتپان. ءسوز ەتكەن تاراۋىمىزدىڭ ءوزى ءجۇز تاقىرىپشاعا ءبولىنىپ، باس-باسىنا كۇي اڭىزدارىنىڭ ءبىر-ءبىر قىرىن باياندايتىنىنا، وقىرمان ءۇشىن بىلمەۋگە تۇك قالدىرماي، تاپتىشتەپ تۇسىندىرەتىنىنە قاراپ، قاراپايىم كىتاپقۇمار قورقىپ قالماسىن. عالىم، نەمەسە عالىم-قالامگەر قانشالىقتى تەرەڭ ءبىلىمدى بولسا، تاقىرىپتى ءسىز بەن ءبىز ءۇشىن سونشالىقتى تۇسىنىكتى تىلمەن جازا الادى. وسى كىتاپتىڭ سۇبەلى بولىگىن الىپ تۇرعان "اڭىزداردى" سىرتتاي ءبىر ءتۇسىنىپ، ءبىر كۇماندانىپ وتىرعان وقىرمان مىنا انىقتامانى وقىعاندا: "قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ونەرپازدىق ءداستۇرى بويىنشا كەز كەلگەن كۇي تارتىلماس بۇرىن بىلىكتى دومبىراشى سول كۇيدىڭ شىعارۋشىسى، شىعۋ سەبەبى، كۇيدىڭ تارتىلۋ ەرەكشەلىگى، كۇيدى كىمدەردىڭ جەتكىزگەنى جانە قازىرگى تاعدىرى جايىندا تولىق ماعلۇمات بەرەتىن اڭگىمەسىن ايتىپ الادى. تۇپتەپ كەلگەندە، كۇي اڭىزى دەگەنىمىز وسى", "ە، مۇنى ءوزىم دە بىلەمىن" دەيدى ەرىكسىز. اۆتوردىڭ ايتۋ مەن جازۋ شەبەرلىگى دە وسىندا. بىلگەن نارسەسىن ادەمى ەتىپ، الدىعا جايىپ سالا الۋدا، مۇقاعالي اقىنشا ايتساق، "كۇپى كيگەن شىندىقتى، شاپان كيگىزىپ" قايتارىپ بەرۋدە. اقاڭ سولاي ىستەيدى.
"حالىق كۇيلەرىنىڭ اڭىزدارى" اتالاتىن ءتورتىنشى تاراۋدان ىلگەرى اۆتور ءبىزدى بىلەتىن، ەستىگەن وقيعالارعا ارالاستىرىپ، ءوزىمىز ات ەرتتەپ مىنگەندەي سىلكىندىرە تۇسەدى. بۇل ءبىر اۋەلى تەرەڭ ءبىلىم ءۇشىن تاپجىلتپاي وقىتىپ الىپ، ەندى ومىرگە ارالاستىرعانداي - كوزدىڭ اشىلاتىن ءساتى. ءارى بۇل اڭىزدار قىزىقتى، كوركەم، اياۋلى - كۇيلەرگە وزەك بولىپ زامانا قاتپارىنان جەتكەن وقيعالاردىڭ اربىرىنەن حالقىمىزدىڭ حانداي قادامى، قىزداي مىنەزى، قۇلداي شىدامى اتويلاپ، وقيعا ىرگەسىندە ءوزىڭ جۇرگەندەي تىزگىن قاعىپ وتىراسىڭ. وسىدان سوڭ-اق اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىزگە ارناپ قوس ات جەككەن پاۋەسكە اربادان تۇسكىڭ دە كەلمەيدى، تۇسپەيسىڭ دە.
سوناۋ "لەنينشىل جاس" گازەتىندە ءتىلشى بوپ جۇرگەنىندە-اق ونەر تاقىرىبىنا جازعاندارى قۇلاشى كەڭ قالامگەر رەتىندە تانىتقان اقسەلەۋ سەيدىمبەك جۇرەگىنە جىلدار ۇيالاعان سايىن تەرەڭدەپ، سامايىن قىراۋ شالعان سايىن بيىكتەپ، زامان تۇرلەنگەن سايىن تولىسقان زەردەلى قالامگەر-اڭىز بولىپ قالىپتاسقانى كوز الدىدا. كەرەگى دە، كەرەمەتى دە سول - اقسەلەۋ سەيدىمبەك وقىرمانىن ورنىندا قالدىرماي وزىمەن بىرگە ورگە سۇيرەيتىن جازۋشى. ءبىر قاراعاندا، اقاڭدى وقۋ ءۇشىن ءۇش اكادەميا ءبىتىرۋ قاجەت سەكىلدى بولعانىمەن، ءتۇپسىز تەرەڭ ءبىلىمى بار قالامگەر ۇنەمى تومەنگە ءتۇسىپ، ويىنىڭ سىزگە تۇسىنىكتى بولۋىن باستى قاعيداسى ەتىپ الىپ، قاراپايىم دا قىزىقتى، تەربەتىپ ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ جازادى. كىتاپتىڭ "بايىرعى كۇيشىلەر" تاراۋى قانداي ۇعىمدى! قورقىت اتا باستاعان كۇيشى بابالارىمىزدىڭ قاتارىندا اسانقايعى اتا دا، ابىلاي حان دا بار ەكەندىگى ەكىنىڭ بىرىنە جۇلدىز جەرگە تۇسكەندەي جاڭالىق. ال، ابىلايدىڭ "تەرىسقاقپاي" كۇيىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ ورىنداۋى - ول دا تاريحي وقيعا، سانالىعا وي سالار سىلقىم فاكت. بار قازاققا اي ماڭدايلى حان بولعان تۇلعانىڭ وسى ونەر ورىسىندە بۇقار بابامىزبەن اراداعى تىلقاعىس، سوزقاعىستارى، ءدال سول سەكىلدى وزگە تۇلعالاردىڭ تاريحي، اپسانالىق تاعدىرلارى بۇل كىتاپتى تەك كۇي، كۇيشى جايلى كەڭ قۇلاشتى ادەبي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەن بۇكىلعالامدىق، جالپىۇلتتىق تاريحقا ونەر بۇلاعىمەن كەلىپ قوسقان الىپ ارناداي، عۇلاما شىعارماعا اينالدىرىپ جىبەرەدى.
بوعدا، ماحامبەتتەرمەن باستالىپ، بۇگىنگى قارشىعا، شامشىلدەرمەن اياقتالاتىن "جاڭا زامان كۇيشىلەرى" تاراۋى قازاق كۇيشىلەرىنە سوزبەن سالعان سۋرەتى، وي-زەردەمەن ورناتقان ەسكەرتكىشى، عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىمەن جازعان انتولوگياسى سەكىلدى. كۇن سايىن شاڭىراعىمىزدا ءجۇز تارتىلىپ جاتاتىن قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، قازانعاپ كۇيلەرىن قانشا جاتقا بىلەمىن دەسەك تە، سول كۇيلەردىڭ شىعۋ تاريحى، شىعۋ سەبەبى، وعان تۇرتكى بولعان، اسەر ەتكەن، تۋعىزعان تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالار تاعدىرىن اۆتور توستاعانعا تولتىرعان قىمىزداي ەتىپ، ارقايسىمىزعا ۇسىنادى كىتاپتا. ىشە الماساق، ءىشىپ الىپ بويعا سىڭىرە الماساق بىزگە سەرت. تاراۋداعى تارامىستاي مىڭعا بولىنگەن وقيعالاردى وقي وتىرىپ، قۇدىرەتتى كۇيدىڭ ساۋساقتان ەمەس، تاعدىردان تۋاتىنىن اۆتورمەن بىرگە ءسىز دە مويىندايسىز. كۇيلەردى كلاسسيفيكاتسيالاۋ، ولاردىڭ ورىندالۋ ەرەكشەلىكتەرى، ورىندايتىن اسپاپتار ارتىقشىلىقتارى، دومبىرا بۇراۋلارى، تاعى-تاعىلاردىڭ ءوزى سوڭىنا جەتكەنشە تاماق باتىرماي وتىرعاندا، كەزىندەگى ۇلى كومپوزيتورلاردىڭ ءبىر-بىرىنە كۇي ارناۋ، كۇي سىيلاۋ ءداستۇرىن زەردەلەگەندە ودان سايىن ويلاندىرىپ، سول كەزەڭنىڭ ونەر الىپتارىنىڭ شەرۋىنە تامسانا قول سوعىپ، ءسات سايىن قيال ۇشىرىپ قانا وتىراسىڭ. قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىلەرى، اقاڭنان وقىعانداي، ءبىر-ءبىرىن بىزشە بىلەتىن بولسا، سول كەزەڭدە الگىدەي ۇلى كۇيلەردىڭ تۋىنا الامان بايگەدە ءبىر-ءبىرىن تىزگىنسىز سۇيرەگەن جۇيرىكتەردەي ولشەۋسىز اسەر ەتكەن-اۋ؟! وسىنى بىزگە ايتا العان اقسەلەۋ-اۆتوردىڭ شابىسىنا قول شاپالاقتاماي كور ەندى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ جازعانىن وقىمايتىن، اقسەلەۋ سويلەگەندە تىڭدامايتىن، اقسەلەۋ ايتتى دەگەنگە قىزىقپايتىن قازاق جوق بۇگىندە. الگى ء"تىلسىز" تۋعاندار مەن جان سەرىگىن جۇرە جوعالتقان ۇرپاقتى الماي وتىرمىن ەسەپكە. اقاڭدى وزگەدەن كوپ وقىدىم دەسەم، شىندىققا سىن. اقسەلەۋدەن باسقانى وقىمايتىندار دا بار... ءبىز سول "كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەرىنەن" "كۇي شەجىرەلەرىنە", ودان بۇگىنگى "قازاقتىڭ كۇي ونەرى" اتتى سالماعى التى اتانعا جۇك بولار ەڭبەگىنە تىزە بۇگىپ وتىرمىز. شىركىن، وسى كىتاپتى ەرىنبەي پاراقتاپ شىققان جاننىڭ تەرەزەسىنەن ءتولتۋما ونەردىڭ كۇن شۋاعى سىعالار ەدى: ءتىپتى كۇي تارتپايتىن، ونى زەرتتەمەگەن جاننىڭ ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە اسەم كۇي كۇمبىرلەي جونەلەرى ءسوزسىز. ال كۇي تاريحىن تانىپ، كۇيشىلەرگە باس ءيىپ، ءوزى كۇي شەرتىپ جۇرگەن جانداردىڭ قۇدايى بەرگەن كۇن، بۇل كۇن، ولاردىڭ شاڭىراقتارىنا ەڭ قادىرلى قوناعى كەلگەندەي مەرەكە. ...ءبىز دە بۇل كىتاپتى ۇستاپ، ءار بەتىن اشقان سايىن جانىمىزعا ۇلى كۇي ونەرىنىڭ تەڭدەسسىز شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى تىزە بۇككەندەي، بۋلىعىپ، تولعانا تۇسەمىز. ...ءبىر ءسات بايقاسام، شاڭىراعىما قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ بار سۇڭعىلاسى جينالىپ قالعان ەكەن دەيمىن. ارالارىندا اقسەلەۋ سەيدىمبەك تە بار. ارالارىندا دەيمىن، سول ۇلىلاردى تۇگەل ەرتىپ كەلگەن اقاڭ ەكەن.
وسى تاريحي كۇننىڭ اق ورامالىنداي بەيقام جاتقان باعالى كىتاپتى وڭ الاقانىممەن ايالاي سيپاپ قويامىن.
اقاڭنىڭ كىتاپتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك بار مەندە. كوبىسىن ءوزى قولتاڭبا قويىپ، وڭ قولىمەن بەرگەن. ال، مىنا سوڭعى قولتاڭباسى تاعى دا جۇمباق... اقاڭنان ايىرىلاتىن جىل دامىلسىز ەسىك قاعىپ تۇرعان ءبىر كۇندەرى «انا ءتىلى» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەرجان بايتىلەس تەلەفونمەن حابارلاستى. اماندىق سۇراسقان سوڭ ەرجان باۋىر استانادان ماعان ءبىر قىمبات سىيلىق الا كەلگەنىن ايتتى. «ول نە؟» دەدىم. «كىتاپ» دەدى. «راقمەت، ەرجانتاي، كەلىپ الىپ كەتەيىن» دەدىم. «نەساعا، ءوزىم اپارىپ بەرەمىن، ءسال پاراقتاي تۇرايىن» دەدى. «ماقۇل» دەدىم. «كىمنىڭ كىتابى؟» دەپ تە، «كىم بەردى؟» دەپ تە سۇراماپپىن. نەگە ەكەنىن بۇگىنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن. سودان ءبىر كۇنىنە ءبىر كۇنى ىلەسە جىلجىعان ۋاقىت توقتاي ما، توعىزىنشى جىل باستالعاندا ءبىر-اق الدىم ول كىتاپتى. اۋەلدە تۇتقيىل اسەردەن شالقامنان تۇسە جازدادىم. اقاڭنىڭ كىتابى! كىتاپ بولعاندا كەيىننەن بۇكىل قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەتىن «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى!» العاشقى اق بەتىنە مارجانداي جازۋمەن قولتاڭبا قويىپتى. استىندا قولىنا قالام العان كۇنى... يمانداي شىنىم، مەن بۇل كىتاپتىڭ جازىلۋىنان دا، جارىققا شىعۋىنان دا بەيحابارمىن. اقاڭا «ماعان كىتابىڭىزدى جىبەرىڭىز» دەپ ءوتىنىش ايتقانىم دا ەسىمدە جوق. ولاي ەتە الماس تا ەدىم. حاقىم جوق بولاتىن. الاشتىڭ بار بالاسى قۇرمەت تۇتقان اقاڭنىڭ ەسىنە نەگە ءتۇستىم ەكەن؟ ۇلكەن باسىمەن ماعان ۇكىلەپ كىتاپ جولداعانى قانداي عاجاپ! مەنىڭ اقاڭا دەگەن قۇرمەت تاۋىم الاتاۋدان كەم ەمەس بولاتىن. بىلە بىلسەم، بۇل مەنىڭ ءوز باقىتىم. «كىتاپتى كىم بەرىپ جىبەردى؟» دەپ ەرجاننان بۇگىنگە دەيىن سۇرامادىم. سۇراي المادىم. سۇراعىم كەلمەدى. ەندى سۇرامايمىن دا! بۇگىن ونى بىلمەگەنىم جاقسى. ال، نەگە، قالاي، نە ءۇشىن دەگەن سۇراقتار ءالى كۇنگە دەيىن ۇيقىمدى بولەدى. ارينە، اقاڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام، ءوزى قۇرمەت تۇتقان ءبىراز جاندارعا قولتاڭباسىمەن كىتابىن سىيلاعان بولار-اۋ. بىراق مەن قالاي ەنىپ كەتتىم ول تىزىمگە؟ تاعى دا جۇمباق.
عۇمىرلىق نىسانا ەتكەن سپورت قالامگەرلىگىنىڭ تۋرا جولىنان كەنەت تايىپ جىعىلىپ، قازاق قوعامىنا ءوز ءۇيىمنىڭ تەرەزەسىنەن عانا قاراپ قالعاندا، اقاڭ مەن ءۇشىن كوپ قينالدى. قامقورلىعىن دا اياپ قالعان جوق. تالاي ازاماتقا ايتىپ، قىزمەتكە ورنالاستىرماقشى دا بولدى. استاناعا كەلە قالسام جانىنا شاقىرىپ، كوڭىلىمدى اۋلاپ، ارقامنان قاعىپ، ەڭسەمدى تۇسىرمەۋشى ەدى. سونداي ءبىر ساپاردا اقاڭ قوياردا قويماي ۇيىنە ەرتىپ اكەتتى. ورال تاتەمىزدى بىلەمىن، سول كىسى دە مەنى تانيدى. تابالدىرىقتارىنان قاسيەتتى قامال اتتاعانداي بوپ ەندىم ۇيگە. اقاڭنىڭ كىتاپ-قاعاز جيناعان بولمەسى اۋىزدى اڭقايتتى. كىتاپتاردىڭ سانى ەمەس، مەن كورمەگەن ساپاسى عالامات. ال، بۋىلىپ-تۇيىلگەن ءارحيۆى ءتىپتى ەرەكشە. بۇگىن جازىلاتىن كىتاپ پەن ەرتەڭ قولعا الىناتىن قولجازبالار كەزەكتە تۇرعان جاندارداي، جازۋ ۇستەلىنە دەيىن ءتىزىلىپ كەپ توقتاپتى. «نەسىپ، ەندى ءبىر-اق كىتاپ جازامىن، - دەدى اقاڭ ماعان وزىمەن-ءوزى سويلەسكەندەي ويلى كەيىپپەن، - قازاقتىڭ شىعۋ تەگى، سول تاريحتىڭ نەگىزگى تارماقتارى، سول جايلى ەڭ قۇندى ماعلۇماتتار. سودان باسقا - ەشتەمە جازبايمىن. بولدى!» جۇزىنە قارادىم. وزىنە سەنىمدى، سوزىنە بەرىك جاننىڭ كەپىلى. ءجۇز كىتاپ جازعان اقاڭنىڭ كىتاپتى باعالاۋى ءبىز ءۇشىن اسپاندا. ول جانعا كىتاپ جايلى ەشتەمە ايتا المايسىڭ. جازعانىن جازعانشا وقىرمانى ءتاتتى ايرانداي ءسىمىرىپ الاتىن اقاڭ ەندى ءبىر-اق كىتاپ جازامىن دەسە، كىتاپقا دا، ونى وقيتىن قوعامعا دا ءوز باعاسىن بەرگەنى. «باياعىدا قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءبىر ۇلكەن ەمەن بەلگىسىندە شەجىرە شىعارعان ەدىم. سونى ءبىر پىسىقتار ءالى كۇنگە قايتا-قايتا باسىپ، نانىن تاۋىپ ءجۇر ەكەن. ءوي، سولارى ماعان جاقسى بولدى. الگىنىڭ استىندا مەنىڭ اتى-ءجونىم، مەكەنجايىم بار بولاتىن. قانشاما حات، شەجىرە، ۇسىنىس، تۇزەتۋلەر كەلدى اتىما. ەندى سولاردى جۇيەلەپ، الگى تاريحي كىتاپقا كىرىسىپ جاتىرمىن. بۇل ءبىر عالامات كىتاپ بولعالى تۇر!» سەندىم. اقاڭ سىپىرىندى دۇنيە بەرمەيدى. سوناۋ «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەرىنەن» باستاپ بۇگىنگى «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» كىتابىنا دەيىنگى جازعاندارىن وقىعان جان اسەر ەمەس، ءبىلىم ەمىپ، ءسوز ەمەس، تاريحي كورىنىستەردى قولعا ۇستاتاتىن مۇنداي ەڭبەكتەردىڭ باعاسىن بەرەدى ءالى. اتتەڭ، اقاڭنىڭ عالامات بولسا دا ءبىر-اق كىتاپ جازامىن دەگەنى سەسكەندىرەدى ءبىر ءسات.
- ءا، وتكەندە بەرگەن «اكەمنىڭ قامشىسى» دەگەن كىتابىڭدى وقىدىم، - دەدى مەنى دە مىناداي قىسىلىپ جۇرگەن كەزىمدە جاۋىرىنىمنان سىيپاي كەتەيىن دەگەندەي، - ءتاۋىر ەكەن. ءوي، سەن جانىبەككە عاشىق ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ!
سوڭعى سوزدەن ءبىر ءارىپ قاتە تاپپادىم. و، عاجاپ، 300-بەتتەن اساتىن كىتاپتىڭ ىشىنەن اقاڭ ءوزى ايتۋعا لايىق ءبىر-اق اۋىز ءسوزدى ءسۇزىپ الۋى نە دەگەن كەرەمەت؟! بىراق، ويتپەسە اقاڭ اقاڭ بولا ما؟!
وسى جولىعىسۋدا ەرىنبەي بار جيناعانىن جايىپ سالىپ، ۇزاق كۇنگە اڭگىمە ەتكەن كىتابىن ەلپ ەتىپ ەلدەن بەرىپ جىبەرگەن اقاڭ نە ويلادى ەكەن سول ءسات مەن جايلى؟ اقاڭداي اسقاردىڭ ەسىندە قالۋ بۇيىرعان مەندە ارمان بار ما؟ بار ەكەن! ارمان - اقاڭنىڭ جانىنا ەرىپ جۇرە تۇرماعانىم عانا. نەگە اسىقتى ەكەن وسى ءبىر ءوز عۇمىرى جۇمباق، بىراق بار جالعاننىڭ جۇمباعىن شەشىپ ۇلگەرگەن ۇلكەن جۇرەكتى قازاق؟! سول ۇلى جۇمباعىنىڭ ءبىرى - سوناۋ 2004-2005 جىلدىڭ شەكارالاسار شاعىندا-اق «ەندى ءبىر-اق كىتاپ جازامىن. بولدى! باسقا ەشتەمە جازبايمىن!» دەپ كەسىپ ايتۋى ەمەس پە؟ مەن بۇل اڭگىمەنى 2005 جىلى شىققان «ەرەجەسىز «بەلدەسۋ» اتتى كىتابىمدا كەلتىرىپ كەتىپپىن...
بۇل سۋالعىر ءسوزدى اللا تاعالا اقاڭنىڭ اۋزىنا 4-5 جىل بۇرىن قالايشا سالىپ تۇر ەكەن؟ راس، كەيىننەن، تۋرا سول 2009 جىلدىڭ كۇزى كەلگەن كەزدە تاعى ءبىر جولىم ءتۇستى استاناعا. كەلگەنىمدى ايتىپ ەدىم، دەرەۋ بيليارد كەشىن ۇيىمداستىردى اقاڭ. كەشكە قويشىعارا سالعارا مەن قاجىعالي مۇحامەتقاليەۆتى شاقىرىپتى. تورتەۋىمىز ارمانسىز شار قۋدىق. سول كەشتە اقاڭنىڭ ءجۇزى ءسال سىنىقتاۋ كورىندى. ادەتتەگىدەي اراق ىشپەدىك. «جارايدى، سەن كەلدىڭ عوي» دەپ ءبىر-ءبىر توستاعان سىرا ىشتىك ەكەۋمىز. بيليارد ءۇيىنىڭ يەسى اقاڭ مەن قويشىاعاڭنىڭ سىيلاس ازاماتى ەكەن. ءبىر ادەمى مالتا تاستارداي قۇرت بەردى. الگى قۇرتتى اقاڭنىڭ ۇناتقانى سونداي، ءبىر-ءبىر توستاعاننان سىرا قايتالادىق. ەرتەڭىنە اقاڭ ءوزى ىزدەپ تاپتى تەلەفونمەن. «نەسىپ، سەن كەل كەشەگى جەرگە. بۇگىن انا جولتاي المەشوۆ دەگەن قالامگەر ءىنىمىز بيليارد كەشىن ۇيىمداستىرىپ جاتىر...»
كەشىگىپ كەلدىم. اقاڭ، قويشىاعاڭ، الدان سمايىلوۆ، جولتاي، تاعى بىرەر ازامات بار، شار قۋالادىق. «اقا، كەشەگى سىراعا قالايسىز؟» دەيمىن اقاڭمەن ۋ ىشسەڭ دە ءتاتتى بولاتىنىن ويلاپ. «جوق، نەسىپ، كەشەگىنىڭ ءوزى جاقپاي قالدى» دەدى اقاڭ وزىنە ءتان ەمەس جابىرقاۋ جۇزبەن. سول جولى ەكى كەشتە دە، كەيىننەن سىرلاس ازاماتتارىنىڭ ءبارى تاڭدانا ايتىپ جۇرەتىن، مىنا ءسوزدى اينالا بەرىپ، ەكى-ءۇش رەت قايتالاپ ەدى سۇڭعىلا اعامىز: «ءبىتتى! ەندى ەشتەمە جازبايمىن!»
بۇل اقاڭدى سوڭعى رەت كورۋىم ەكەن. الگى ءسوزى دە بىلدىرمەي عانا قوشتاسۋ ەكەن بىزبەنەن. اجال تۇگىلى اۋرۋىن ايتۋعا قاراپ تۇرىپ قورقاتىن قازاق بالاسىنىڭ ىشىنەن: «ال، مەن بولدىم، حوش، ەندى سەندەر امان بولىڭدار!» دەپ ەستىرتىپ ايتقان ارىستى مەن ءالى بىلمەيدى ەكەنمىن. سونىڭ ءبارىن وسىدان بەس جىل بۇرىن سەزىپ، التىن عۇمىردى جالعاستىرا بەرۋگە قۋات تاپقان، قايران اقسەلەۋ اعا-اي، سەنىڭ جۇمباعىڭ شەشىلەر مە ەكەن ءححى عاسىردا؟!
...قينالسام يەك سۇيەپ، سۇراق اتاۋلىدان ءتورت قابىرعاعا قامالسام جاۋابىن ىزدەپ باراتىن ابىزىم ەدى اقسەلەۋ اعا. سول ءبىر كەيىننەن ساناعا سالماق سالاتىن 2009 جىل كەلگەن كەز. الەمدەگى نەبىر عاجايىپ وقيعالاردى كورىپ، ەستىپ جاتسام دا قازاق قوعامىندا مەنى قاتتى تاڭعالدىرعان نارسە - جانىبەك كارمەنوۆتىڭ 60 جاسقا تولاتىن جىلى سول ءبىر بۇكىل قازاق جينالىپ، قينالسا قايتا تۋا المايتىن عاجاپ ءانشى دوسىمىزدىڭ داۋىسى «قازاقتىڭ راديوسى مەن تەلەارناسىنان نەگە كۇن سايىن، ساعات سايىن شىرقاپ جاتپايدى» دەگەن سۇراق جۇرەكتىڭ ورنىنا دۇرسىلدەپ، ءومىر سۇرگىزۋدى قويدى. جانىبەكتى ەسكە الۋعا استانادا نەسىپبەك، تۇرسىن، اقاڭدار كەش وتكىزىپتى. الماتىداعى كەشى عاينيكەن بيباتىروۆا اپامىزدىڭ ارقاسىندا عانا عالىمدار ءۇيىنىڭ شاعىن زالىندا ءوتتى. كىم كورىنگەن تايلاقتاي تايراڭداعان رەسپۋبليكا سارايى تۇگىلى، قاتارداعى كوپ كونتسەرت زالدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ساحناسى بۇيىرمادى جانىبەككە. كۇيدىڭ- ءپىستىم، ىسىمدىم-سۋىدىم، تىنىشتالا المادىم. اقاڭا تەلەفون سوقتىم. اقاڭ سابىرلى، عالامداعى بار سۇراقتى قويساڭ قاتتاپ جيناپ قويعان جاۋاپتارىنىڭ اراسىنان كەرىگىن الىپ، جايىپ تاستايتىن عۇلامالىعىنا باسىپ:
- ءوي، نەسىپ، سەن قىزىق ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ! بۇگىنگى قازاق قوعامىنا جانىبەكتىڭ نە قاجەتى بار؟ - دەپ قارسى سۇراق قويدى.
- ...ەندى، جانىبەكتەي ءانشى جوق قوي، اقا، ءوزى جانىبەكتىڭ 60-جىلدىعى... ەڭ بولماسا بيىلعى جىلى كۇنى-ءتۇنى شىرقاپ تۇرسا بولماي ما جانىبەك؟..
- جانىبەك كۇن سايىن شىرقاپ تۇرۋى ءۇشىن ول قازاق قوعامىنا اۋاداي قاجەتتىلىك بولۋى كەرەك. ال، بۇگىنگى قوعامىمىز جانىبەكتى قاجەتسىنبەك تۇگىلى جەتە بىلە مە ءوزى؟ جانىبەك ايتقان ءاننىڭ باعاسىن بىلە مە قوعامىڭ؟ ءتىپتى قازاق انىنە باسى اۋىرا ما سول قوعامىڭنىڭ؟!
اراداعى 1200 شاقىرىم ءبىر تۇتام بولىپ، تەلەفوننىڭ ەكى تۇتقاسىنىڭ اراسى ءبىر قۇلاشتاي عانا بولعان ساتتە اقاڭنىڭ ءۇنىن انىق ەستىدىم. بالاعا، جاقىنعا، تۋىسقا مەيىرلەنسە مايتوڭعىسىز مامىردىڭ كۇنىندەي نۇر شاشىپ، تولقىپ شىعا كەلەتىن اق قۇبا ءجۇزى ءبىر ءسات استانانىڭ اقپانداعى بورانى شالعانداي قار ۇشقىنداتىپ تۇرعانىن بايقادىم. ءۇنسىزبىن. داۋىل كەلە جاتقاندا مايدا جەلدىڭ ارتىن قىسىپ تۇرا تۇرعانى جاراسادى.
- جانىبەك دەيسىڭ، جانىبەككە دەيىنگى قازاقتىڭ ءانىنىڭ، ءانشىسىنىڭ ءبارى ساقاۋ بۇگىندە! كۇي - كوكجوتەل! ە، ولارعا سالاۋات، ەرتەڭىنەن قورقامىن قازاق قوعامىنىڭ! بىلەسىڭ بە، سەن، الگى «ءانشى بالاپان» دەگەن بالالار ءانىنىڭ جوباسى جاريالاندى عوي. سول كەزدە بۇكىل قازاق دالاسى دومبىراعا قوسىلىپ ءان شىرقاپ كەتتى. سول باقىتىمىزدى قىزعانعانداي، «ءانشى بالاپانعا» ينتەرناتسيوناليزم دەگەن جەلەۋمەن وزگە تىلدەگى اندەردى ارالاستىرىپ ەدى، الگىندە عانا شىرقاپ تۇرعان قازاق ءانى ساپ تىيىلدى!
ارى قاراي ەشتەمە ايتپادى. ايتاتىنى بولماعان سوڭ ەمەس. ادەيى ءۇنسىز قالدى. شايناپ بەردى، جۇتۋدى وزىمە قالدىردى. تەز قوشتاسىپ، تەلەفون تۇتقاسىن شەگەگە ءىلدى. الگىندە عانا قول سوزىمدا تۇرعان اقاڭ مىڭ شاقىرىمعا ءبىر-اق قارعىپ، سۋعا سىڭگەندەي جوق بولدى. «ارينە، اقا، - دەدىم وزىمە ءوزىم مىڭگىرلەپ - قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن كۇيىنەن گورى بۇگىنگى «Superstar.kz» جوباسىن كوبىرەك ۇناتاتىن قازاق قوعامىنا جانىبەك، قايرات، رامازاندار نەگە كەرەك؟ جانىبەكتىڭ تاماعىنا قۇم قۇيعان شويىنقۇلاق زامان-اي، قاي جاقسىڭدى جارقىراتار ەكەنسىڭ، قاي اسىلىڭدى باستان سيپاپ، قاي ۇلىڭدى ۇلىقتار ەكەنسىڭ؟ اقا، ءسىزدى ءتۇسىندىم، ەندى بۇل سۇراقتى قوعامعا دا قويمايمىن. قازاق قوعامىندا ءبىزدى تىڭدار قۇلاق جوق. جۇرەك تە جوق مازاسىز دۇرسىلدەيتىن...»
ءوز تاعدىرىنان گورى ۇلتىنىڭ ەرتەڭى جايلى قاتتى قايعىراتىن ەدى اقسەلەۋ اعا. اسىرەسە، ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق جاۋقازىنى دەگەندە جانى بولەك ەدى. جانىنا ەرگەن قىز-جىگىتتىڭ نە بالاسى، نە نەمەرەسى ورىسشا شۇلدىرلەي قالسا، «قۇلىنىم-اۋ، قاي تىلدە سويلەپ كەتتىڭ. ءبىزدىڭ ءتىل قازاق ءتىلى عوي. اناڭنىڭ سۇتىمەن ەمگەن تىلىڭنەن سۋالماساڭشى» دەپ ەزىلىپ، ەڭىرەپ تۇرۋشى ەدى جارىقتىق. سول اسەردەن شىرمالىپ، ۇزاق شىعا الماي ءجۇرىپ-ءجۇرىپ، بىردە ماعان: «بۇل قالا قازاعىنىڭ بالاسىنا دا تۇك كىنا جوق. ولاردىڭ ءتىلىن قىناداي قىرىپ، قۇرتىپ جاتقان انا تەلەديدارداعى «Nickelodeon»، «Jetix»، «تەلەنيانيا» دەگەن ارنالار! سولارىڭدى قالا قازاعىنىڭ بالاسى اناسىنىڭ كەۋدەسىن سورىپ جاتىپ كورەدى. سول ارنالار قۇرىماي - سور ارىلمايدى!» دەگەنى بار. ءوز بالا، نەمەرەلەرىمىزدى جۇباتۋ ءۇشىن كورسەتە سالاتىن بۇل ارنالاردىڭ قازاق بالاسىنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن جاۋ ەكەنىن ءبىر-اق سوزبەن استىن سىزىپ كورسەتكەن اقاڭنان وزەكتى سۋىرعان وزگە تراگەديامىز جايلى سۇراۋعا بۇگىن كەش... ەندىگىسى تەك قالعان مۇراسىن اقتارۋ...
اقاڭ قالامگەر، ونەر زەرتتەۋشىسى، ەتنوگراف-عالىم، ەر شاۋىپ، دومبىرا جاسايتىن، شاقشا، كەزدىك سوعاتىن قولونەر شەبەرى، دومبىراشى، سازگەر، سال-سەرى، تۇتاس ءبىر تۇقىمنىڭ كوشباسشىسى، ەلدىك ءسوز ۇستار بي، شەشەن ەدى. بۇلار جەكەباسىنىڭ قاسيەتى دەسەك، شەتسىز دە شەكسىز مۇحيتتىڭ الىپ تولقىندارىنداي لىقسىپ كەلىپ جاتاتىن ۇلى ويلارى ورىندالا قالسا-اق، ءسات سايىن اسپانىن بۇلت تورلاپ تۇراتىن قازاق قوعامى ايعا ورانىپ، كۇننەن كويلەك كيگەندەي تۇرلەنىپ شىعا كەلەرىنە كۇمان بولمايتىن بىزدە. ولار - اقاڭنىڭ ۇلتتىق يدەيالارى. قولىمداعى جيعان-تەرگەنىمنەن سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن عانا كەلتىرەيىن.
ءبىز ءۇشىن عاسىر پروبلەماسى بولىپ وتىرعان ۇلتتىق يدەيا جايلى اقاڭ بىلاي دەيدى: «قازاقستاندا قازاقتان باسقا بىردە-ءبىر ۇلتتىق دياسپورا ۇلتتىق يدەياعا ۇيىتقى دا، تىرەك تە بولا المايدى. قازاقستان ءۇشىن ىرگەتاس بولاتىن جالعىز عانا يدەيا بار. ول - قازاق يدەياسى!» «ۇلتتىق يدەيا دەگەن سانگە كيىپ شىعاتىن كويلەك ەمەس، نەمەسە، بۇگىن الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ، ەرتەڭ ۇمىت بولاتىن جالاڭ ۇران دا ەمەس. ۇلتتىق يدەيا دەگەن - ۇلتتىڭ مەملەكەتتىڭ تەك بۇگىن عانا ەمەس، ۇزاق مەرزىم اياسىندا باقىتتى دا كەمەل ءومىر ءسۇرۋىن قاپىسىز قامتاماسىز ەتەتىن تەتىك جانە حالىقتىڭ ىنتا-جىگەرىن وياتاتىن ءومىر سالتى». «...قازاقستاننىڭ قازىر جاعدايىمەن شەڭدەستىرگەندە ءبىرتۇتاس مەملەكەت اياسىنداعى جۇزدەن استام ۇلتتىق دياسپورانىڭ ارقايسىسىن ۇلتتىق يدەيانىڭ سۋبەكتىسى بولا الادى دەپ ەمەكسىتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. بۇل - اقىرى قايىرسىز، تۇپكى ناتيجەسى بايانسىز تىرشىلىك بولار ەدى».
سولقىلداقتىق جوق. ناقتى دا قاتتى ايتقان.
«قازىرگى دەموكراتيانىڭ ارقاسىندا قول جەتتى دەپ جۇرگەن تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق، تۇپتەپ كەلگەندە قازاقتاردىڭ كونبىستىگى مەن كەڭپەيىلدىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولىپ وتىر. ...ودان گورى ناقتىلاپ ايتقاندا، قازاقستانداعى قازىرگى تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق ازىرشە تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي مۇددەسى مەن ۇلتتىق ءدىلىن تۇقىرتۋ ارقىلى، ءسويتىپ بىلايعى ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ارقىلى مۇمكىن بولۋدا».
قانىن شىعارىپ، ءتىلىپ ايتۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟ تىڭدايتىن قۇلاق، سونى ىسكە اسىراتىن اقىلدىلار، قايداسىزدار؟!
«...ۇلتتىق يدەيانى تەمىرقازىق ەتكەن، ونىڭ جۇزەگە اسۋىن كەزەڭ-كەزەڭمەن ناقتىلاعان، سالا-سالاسىمەن سارالاعان تەگەۋرىندى ءىس-شارالارعا قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ ايتارلىقتاي مۇرىندىق بولا الماي وتىرعانىن دا، ونداي ءىس-شارالارمەن كوپشىلىك، الەۋمەتتى ەلىكتىرە الماي وتىرعانىن دا مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. مىسال - قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى. قازاق ءتىلى - قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ ءتىلى بولا الماي وتىر».
ال بۇعان نە دەيسىز؟ ۇرىسقان دا جوق، سالعىلاسقان دا جوق، سونىمەن قاتار، جاۋاپ قايىرىپ، اقتالۋعا جول دا قالدىرعان جوق. جۇيەسىمەن ايتتى دا اسقان سابىرلىلىقپەن ۇرىس-كەرىسكە ارالاسپاي، سول ءوزىنىڭ جۇمباق جىميىسىمەن ءسال ارىدەن باقىلاپ قانا تۇر. قازاق قوعامىنىڭ بۇگىنگى سىرقاتىنىڭ بەتىن اشقان ۇلى شيپاگەر كەيپىندە بۇل جولى اقاڭ. ەر بولساڭ، قولعا ال دا - ەمدە!
ءدىلمارسىدى دەمەڭىزدەر، اقاڭنىڭ اسقاق بەينەسىن انامنان قايتا تۋسام دا مەن جاساپ بەرە المايمىن. ول بەينەنى ءجۇز ادام، مىڭ ادام دا سومداي المايدى تاياۋدا. اقاڭنىڭ جۇمباعىن شەشۋگە قازاق ەلىندە تۇتاس ينستيتۋت اشسا، ارتىق بولماس ەدى. ۇلىلارىن ۇمىتقىسى كەلمەگەن ۇلتقا ءبىر ينستيتۋت دەگەن نە ءتايىرى؟! ال، مەنىڭ مۇنارلاپ ايتىپ جاتقاندارىم - اقاڭ جايلى بولاشاق زەرتتەۋلەرگە ۇتىردەي پايداسى تيە مە دەپ ۇمىتتەنۋمەن عانا تاۋەكەلگە بارۋ. ءايمۇيىزدى اعالار اقاڭ جايلى توبە باسىنا توپتالىپ الىپ تولعانىپ جاتسا، ءبىز سەكىلدى ماڭدايىمىزدا اقاڭنىڭ ىستىق الاقانىنىڭ تابى قالعان تابىنۋشى ىنىلەرى دە سول قازىنانىڭ شوعىن قوزداتا تۇسكەنى ايىپ ەمەس بولار. اقسەلەۋ جۇمباعى - بۇكىل قازاق بوپ زەرتتەگەندە عانا شەشىلەتىن جۇمباق.
ءوزىم عۇمىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن شەشەتىن اقاڭنىڭ سوڭعى جۇمباعى مىناۋ: وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەگى كىندىگىنەن اۋناپ تۇسكەن كۇنى تەلەفونىم قاقساپ قويا بەردى. ار جاقتاعى بەيتانىس داۋىس: «نەسىپ اعا، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ اعامىز قايتىس بولدى. جەرلەۋى - بىرسۇگىنى!» دەدى ءسوزىن شولاق قايىرىپ. اھ ۇردىم دا قالدىم. جىلاپ ءجۇرىپ استاناعا جەتتىم. سوناۋ جاڭاارقاعا دەيىن شىعارىپ سالىپ، توپىراق سالعاننان سوڭ، ماڭگىلىك جاتار جەرىن ءوزى ارنايى كەلىپ تاڭداپ كەتكەن توبەنىڭ باسىندا تۇرىپ، ءبىراز جىگىت بۇل جەردى «اقسەلەۋ بيىگى» دەپ اتايىق دەپ باتالاستىق. سولاي بولاتىن دا شىعار. ايتسە دە، مەنى اۋدارىپ-توڭكەرىپ جۇرگەن اقاڭنىڭ جۇمباق تابيعاتى. ءوزىن ايتتى دەمەڭىزدەر، اقاڭ... ءوزى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ جەرلەۋىنە شاقىرىلاتىن قيماستارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ، جانىنا مەكەن جايىن، تەلەفوندارىن جازىپ كەتىپتى. سول تىزىمگە مەنى دە قوسىپتى. الگىدە تاپ باسىپ، تاۋىپ شاقىرعانى دا سول ەكەن. ونى ماعان كەيىننەن اقاڭا جاقىن، جاناشىر ءبىر ازامات ايتتى.
مۇنىڭ الدىندا سوڭعى كىتابىن جازىپ شىعارىپ، التى تومدىعىن باسپاعا تاپسىرىپ، قالعان قولجازبا، نەبىر قۇندى قۇجاتتار، تاريحي زەرتتەۋلەر، وزگە دە وزىنە ءتيىستى جازبالارىن قاتتاپ، ارحيۆكە وتكىزىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى شە؟ وسىنىڭ ءبارى تەگىن ادامنىڭ تىرلىگى مە؟ مەنىڭشە، ولاي ەمەس. تەك اۋليەلەر عانا وسىلاي عۇمىر كەشىپ، وسىلاي سويلەپ، وسىلاي ءىس تىندىرا الار! ال، اۋليە جان ارقاشان جۇمباق. اقسەلەۋ اعام دا ءار قىرى التىنداي جارقىراپ كورىنىپ جاتسا دا بارىنشا جۇمباق جان. مەنىڭ ەندىگى ماقساتىم - اقسەلەۋ جۇمباعىنىڭ مىڭنان ءبىرىن شەشۋ. بۇل اقسەلەۋدى بىلگەن-بىلمەگەن بارىمىزگە سىن. جۇمباعىن تولىق شەشپەي اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعاعا قازاق قوعامىنداعى ناعىز تاريحي ورنىن بەرە المايمىز. مەن بىلەتىن شىندىق وسى عانا.
نەسىپ ءجۇنىسبايۇلى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
"جاس قازاق" گازەتى
