(جالعاسى. ەستەلىك-جازبانىڭ باسى مىنا سىلتەمەلەردە تۇر: http://abai.kz/post/49234;http://abai.kz/post/50361; http://abai.kz/post/51010; http://abai.kz/post/51171; http://abai.kz/post/51553)

جولعا شىعاتىنىمىزدى وتريادقا جاڭا عانا حابارلادىق، سول-اق ەكەن، قۋانىشتى تىرىلىكپەن جورىققا دايىندىق باستالىپ كەتتى. سودىرلاردى تەزىرەك قۋىپ جەتىپ جەڭەمىز، سوسىن سىبىردەگى يگىلىكتى ەلىمىزگە قايتامىز دەگەن ءۇمىت اربىرىمىزگە قۋات بەردى. ءبىزدىڭ جورىققا دايىندالۋىمىز كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتپەيتىن;   بارى بۇرىننان دايىندالىپ قويىلعان; تەك كۇننىڭ جارتاستاردىڭ ارتىنا جاسىرىلۋىن كۇتەمىز. كەش تۇسپەي جورىققا شىعۋعا بولمايدى. جول باستاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، 60 شاقىرىم سۋسىز جەرمەن جۇرەمىز، سوندىقتان تەك تۇنگى سالقىنمەن جۇرۋ قاجەت. كۇندىزگى ىستىقتا جولعا شىقساق، سۋسىز جەرمەن ءجۇرۋ كەزىندە بىرنەشە كۇندىك جورىقتان كەشە عانا  تىنىققان اتتارىمىزدى شارشاتىپ، دىڭكەلەتەتىنىمىز انىق.

ۇلىتاۋدىڭ اڭعارلارىنا ءبىرشاما مۇڭايىپ كوز تاستاپ قارايلاپ تۇرمىن. بۇل جەرلەردى ەندى ەشقاشان كورمەسپىن دەگەن وي، ۇلىتاۋمەن بەيجاي قوشتاسۋىمدى قالامايدى.  راس، العاشقى كورگەن كەزىمدە ول ماعان ونشا تارتىمدى بولماي كورىنىپ ەدى، بىراق مۇندا بىرنەشە كۇندەرىمدى مامىراجاي قامسىز تىنىشتىقتا وتكىزدىم. ءسوز جوق، بۇل كۇندەرىم مەنىڭ جادىمدا جارىق كۇندەر بولىپ قالماق. مۇندا وتكىزگەن قيال مەن سەزىمدەرگە تولى بەيبىت كۇندەرىم مەنى ۇلىتاۋمەن جاقىنداتتى. تالاي رەت ونىڭ تىك جارتاستى قىراتتارىنا شىعىپ، اتىمدى تاسقا جازىپ قالدىرماق بولدىم. كوپ ادامدار ساياحاتشىلاردىڭ ەشكىم تانىمايتىن ءوزىنىڭ اتتارىن كەز كەلگەن جەرلەرگە جازۋعا دەگەن قۇمارلىعىنا كۇلەدى; بۇل جۇقپالى جول اۋرۋىن اتاققۇمارلىق دەپ نەگە قابىلدايتىندارىن تۇسىنبەيمىن. مەنىمشە بۇل ماسەلەدە تىپتەن باسقا سەبەپ بار: ءاربىر ادام بارلىق نارسەدەن وزىنە تىلەكتەستى ىزدەيدى; ءتىپتى جانى جوق زاتتاردىڭ  دا ونى ۇناتقانىن قالايدى.  بىر جەردە بولعانىڭ جايلى كوڭىلىڭدە ەستەلىكتەردى قالدىرا وتىرىپ، ول جەردە ءوزىڭ جايلى   ءىز قالدىرماعانىڭ كوڭىلىڭدى مۇڭايتادى.   سوندىقتان دا مەنىمشە، ونداي ادام كوڭىلىندە قالعان قۇپيا سەزىمدى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءوز اتىن سەنىمدى ەتىپ جازىپ قالدىرۋ جاعىن ويلايدى. بىرنەشە اپتا ءبىزدىڭ وتريادتىڭ  بولعاندىعىنان ءتىرىلىپ قالعان  ۇلىتاۋ ءبىز كەتكەن سوڭ ەكى ساعاتتان كەيىن باياعى ءۇنسىز تىنىشتىققا تۇنىپ، ءشول دالالىق قالپىنا قايتا ەنەتىنىن كوز الدىما كەلتىردىم. مۇمكىن جارتى جىل وتەر، تاعى بىرەۋ كەلىپ جالعىز قالعان ەدىگەنىڭ زيراتىنىڭ جالعىزدىعىن بۇزىپ، كيىكتەردى ۇركىتەر نەمەسە  مىنا جاسىل اڭعارلاردى ءوزىنىڭ تولىق يەلىگىنە الۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ كەتۋىمىزدى كۇتىپ جاتقان بولار.

كەشكى ساعات جەتى شاماسىندا ءبارىمىز اتقا قوندىق، اۆانگاردىمىز بۇرىن كەتىپ قالعان; ولاردىڭ ارتىنشا ءبىز دە قوزعالدىق. اۋا رايى تاماشا، اسپاندا ءبىر شوكىم دە بۇلت جوق.   كۇنى بويى  شارشاتقان ىستىقتان كەيىن  سامال جەلدىڭ سوققانىنا تابيعاتتىڭ ءوزى دە  راحاتتانىپ دەمالىپ  تۇرعانداي.  جارقايىڭ-اعاشتان ۇلىتاۋعا جەتكەنشە مەنىڭ قاسىمدا بولعان كىسىلەردىڭ سانىنىڭ از بولعانىنا ۇيرەنىپ قالعان باسىم، قازىرگى قاسىمدا كەلە جاتقان وترياد ماعان تۇتاس ءبىر ارميا سياقتى كورىنەدى. بوس كەزدەرىندە تازارتىلعان نايزالارى مەن قىلىشتارى، مىلتىقتارى باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ ساۋلەسىمەن نايزاعايداي جارقىلدايدى. اسەم كيىنگەن كازاكتارىمىزعا ءبىزدىڭ تۇتقىندارىمىز قاراما-قارسى كورىنىستە كەلەدى. ويلارىندا قاشۋ دەگەن بولماسىن دەپ ولاردى ەڭ جامان اتتارعا ادەيى مىنگىزىپ قويعان ەدىك.  تۇتقىنداردى ەسكى كيىزگە وراعان بولاتىنبىز، سەبەبى ۇستاعان كەزدە كيىمدەرى بىت-شىت بولىپ جىرتىلعان ەدى. ارقايسىسىنىڭ قولى مەن اياعى بايلانعان، كازاكتار ولاردىڭ اتتارىنىڭ تىزگىنىن قولدارىنا ۇستاپ كەلەدى. تۇتقىندار بىزگە جول باستاۋشى رەتىندە قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەردى، كەنەسارىنىڭ اۋىلىنا اپاراتىن بولىپ كەلىستىك. وتريادتىڭ ەكى قاتارىندا بىرنەشە تۇيەلەردىڭ تىزبەگى ءجۇرىپ كەلەدى، ۇلىتاۋداعى ەركىندىكتەن ايىرعانى ءۇشىن رەنجىگەن تۇيەلەردىڭ وكىرۋى بۇكىل اينالانى جاڭعىرتادى. بۇكىل دالاعا وتريادتاعى قازاقتاردى جۇمساپ جىبەردىك، بۇل قازاقتاردى بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ءجۇرۋدى ۇيرەتەمىز دەپ شارشاپ كەلەمىز. كوپشىلىگى كىشكەنە توپتارعا ءبولىنىپ ءجۇرىپ كەلەدى، ءار توپتىڭ ورتاسىندا سوزۋارلىعىمەن تىڭداۋشىلاردى قاسىنا جيناپ ەرتەگىلەردى، باسىنان كەشكەن وقيعالاردى ايتاتىن ادام بولادى، بىراق ونىڭ ايتقان وقيعالارىنا ەشكىم سەنبەيدى، ال ەرتەگىلەرگە اقجارقىن كوڭىلدەرىمەن جاقسى سەنەدى.  بۇل ەرتەگىلەردىڭ باستى كەيىپكەرى - ەرەكشە قارۋلىلىعىمەن جانە كۇشىمەن اتى شىققان، سيقىرلى الەمگە قارسى كۇرەسەتىن  پالۋان. بىراق، قازاقتاردىڭ بارلىعى اڭگىمەنىڭ تارتىمدىلىعىنا قىزىعا بەرمەيدى، كوپشىلىگى دۇشپانمەن كەزدەسىپ قالۋىمىز مۇمكىن دەگەن ويدىڭ وزىنەن قورقىپ، ۇرىس بولا قالسا قاۋىپتەن قورعايتىنداردىڭ كوڭىلىن الىپ وزىنە قاراتپاق بولىپ زەڭبىرەكتەردىڭ جانىنان اينالشاقتاپ شىقپايدى. قازاقتاردىڭ زەڭبىرەككە قانداي ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىنىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋ قيىن. ولاردىڭ ويىنشا زەڭبىرەكتىڭ قيراتۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكسىزدىگى سونشا، ولار ءۇشىن زەڭبىرەك قۇددى ءتىرى جان سياقتى. ءىس بولعان كەزدە وتريادتاعى قازاقتار زەڭبىرەكتىڭ قاسىنا توپىرلاپ جينالادى. ەگەر ولار وسى قۇدىرەتتى قارۋدىڭ قاسىندا بولسا، وندا قاۋىپسىزدىگى ساقتالادى دەپ ويلايدى. كەيدە وقتالعان زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنان ارەڭ قۋىپ جىبەرەسىڭ.

سونشاما قورقاقتىعىنا قاراماستان ءبىزدىڭ قازاقتار جورىققا مەرەكەگە جينالعانداي كەرەمەت كيىنىپ الدى. كوپشىلىگى ۇستىندەگى القىزىل شۇعادان تىگىلگەن ءساندى شاپاندارىن جورىققا ىڭعايلى بولاتىن قاراپايىم كيىمگە اۋىستىرعان دا جوق.  مۇنىڭ ءوزى وتريادىمىزعا  تاڭ قالاتىن الابۇجاق ءوڭ بەردى. كوپشىلىگىنىڭ باستارىنداعى وراپ العان قىزىل ورامالى،  قاراتورى بەتىنە جاراسىپ ولاردى تۇرىكتەردىڭ باس كيىمىنە ۇقساتتى.  باسقالارى باستارىنا چەركەستىڭ ابالاق-جابالاق شەڭبەرى بار ۇلكەن قۇلاقشىندارىن كيىپ الىپتى. ولاردىڭ ۇلكەندىگى سونداي، فروندا مەن ليۋدوۆيك حIV  زامانىنىڭ وپالانباعان پاريكتەرىنە ۇقسايدى. بىراق، بۇل كيىنىپ العاندار – اۋقاتتى تۇراتىندار بولاتىن، ولار  ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ الدىندا وزدەرىنىڭ ءساندى كيىمدەرىن جارق ەتكىزىپ كورسەتپەك بولعانى. قالعاندارىنىڭ  ۇستەرىنە كيگەندەرى البا-جۇلبا، جالاڭاش دەنەسىن جاباتىن ەشتەڭە تابا الماعاندار. ولاردىڭ باستى قارۋى – ۇزىن اعاش سىرىقتىڭ ۇشىنا تەمىر ۇشكىر بەكىتىپ العان نايزا. كوپشىلىگىنىڭ نايزالارىنىڭ ۇزىندىعى سونشا، ونىمەن  قيمىل جاساۋ وتە قيىن; بىراق ءار قازاق point d’honneur  رۋىنان بولعاندىقتان، نايزاسىنىڭ ۇزىندىعى بىرىنەن ءبىرى اسىپ ءتۇسۋى قاجەت. سونىمەن بىرگە ارقايسىسىندا سابى ۇزىن بالتا، نەشە ءتۇرلى قىلىشپەن، شاقپاقتى نەمەسە پيستوندى مىلتىقتىڭ ورنىنا بىلتەلى مىلتىقتارمەن قارۋلانعان.

سەرىكتەرىمدى تۇگەل قاراپ ۇلگىرگەن جوقپىن، ىمىرت قاراڭعىلانىپ ايسىز ءتۇن بولىپ قالىپتى. بۇل ءتۇندى ەشقاشان ۇمىتپاسپىن! اتتاردىڭ ءدۇبىرى، ادامداردىڭ داۋىسى قوسىلىپ بەلگىسىز شۋىلعا، سابىرمەن اعىپ جاتقان ۇلكەن وزەننىڭ شۋىنا ۇقساپ كەتتى. دالانىڭ توپىراعىنىڭ قارا ءتۇسى اۋا قاراڭعىلىعىمەن  قوسىلىپ، جەردىڭ بەتىندەگى ەشتەڭەنى كورىپ كوز توقتاتىنداي  بولمادى.  بايروننىڭ كاينى سياقتى قيالىڭا ەرىك بەرسەڭ،  بوس كەڭىستىككە كۇننىڭ ساۋلەسى جەتپەي تۇرعان سياقتى. ونىڭ ەسەسىنە اسپاننىڭ كۇمبەزى وتە جيناقى ادەمى سياقتى كورىنەدى. اۋانىڭ ەرەكشە قۇرعاقتىعى جۇلدىزدارعا عاجاپ جارىق بەرىپ تۇر. اتموسفەرانىڭ قالىپتى كەزىندە كورىنبەيتىن جۇلدىزداردىڭ ءوزى بۇگىنگى ءتۇنى ايقىن كورىنىپ تۇردى. ەشقاشان جانە ەش جەردە بۇعان دەيىن قازاقتىڭ ءشول دالاسىنداعى جۇلدىزدى اسپان ماعان بۇلاي  تەرەڭ اسەر ەتپەگەن ەدى.  التىنمەن جانە المازبەن  شۇبارلانعان وسى ءبىر كەرەمەت كوكشىل بوياۋدى كورىپ،  بارلىق قازىناسىن ءوز بويىنا جيناعان بيشارا دالا كوك اسپانعا قاراما-قارسى بولىپ كورىنىپ، جەردىڭ ۇنامسىز ءتۇرى  كوز الدىمدا قايعىلى بەينەدە تۇردى!

بۇل وڭىردە باراتىن جەرىمىزگە جول كورسەتەتىن،  باعىت ۇستاۋعا كومەكتەسەتىن ەشقانداي نۇكتەلەردىڭ جوقتىعىن ايتقان بولاتىنمىن. ونىڭ ەسەسىنە اسپان جولدىڭ باعاندارىنا جازۋلارمەن جازىپ قويعانداي جول كورسەتىپ، جولىمىزدى ايقىن كورسەتىپ وتىردى.  قازاقتار تۇگەلدەي جول كورسەتەتىن تەمىر قازىق جۇلدىزىن جاقسى بىلەدى. جول باسشىلار وسى جۇلدىزعا قاراپ، سونىڭ باعىتىنا سايكەس ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قالاي بارۋعا بولاتىنىن ايتىپ وتىرادى. جۇلدىزعا تىكە قاراپ تۇرىپ نەمەسە ونى وڭ قۇلاعىنا ۇستاپ نەمەسە جەلكەسىنە قويىپ نەمەسە باسقا ءبىر بەلگىلى جاعدايعا قويىپ جولباسشى وتريادتى قاپ-قاراڭعى تۇندە جولدان اداستىرمايدى جانە  تولىق سەنىممەن جۇرەدى، تەك اندا-ساندا جۇلدىزعا قاراپ باعىتىن تەكسەرىپ وتىرادى. قازاقتاردىڭ جادىمىزعا كومەكتەسەتىن ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق كارتامىز جايلى ەشقانداي تۇسىنىگى جوق ەكەنى ونسىز دا بەلگىلى; ولاردىڭ ءبىر جەردەن باستاپ باعىت العان سوڭ بارلىق باعىتتى قالاي ەسىندە ساقتايتىن قابىلەتىنە تاڭ قالاسىڭ. ەگەر اسپان جابىرقاڭقى بولىپ تەمىرقازىق كورىنبەسە، وندا جول تابۋ قيىنداۋ بولادى; بىراق مۇنداي كەزدەردە دە اڭعارىمپاز جولباسشىلار قيىن جاعدايدان جول تابادى. ولار جولعا شىعار كەزدەگى جەلدىڭ باعىتىن بىلەدى دە، ءبىر رەت العان باعىتىن سوعان قاراپ ۇستانىپ وتىرادى. قاراڭعىدا  توبەشىكتەردى قولىمەن سيپاپ ەڭ ىلعالدى جاعىن تەرىستىك دەپ الادى. تاڭنىڭ اتۋىنا قانشا ۋاقىت قالعانىن ۇلكەن ايۋدىڭ (قازاقتار ونى  «جەتى قاراقشى» دەپ اتايدى) ءارتۇرلى ورنالاسۋىنا قاراپ انىقتاعانىن تالاي رەت كورىپ تاڭ قالدىم. بۇل جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋى ءتۇننىڭ بەلگىلى ءبىر  ۋاقىتىندا جىل مەزگىلىنە بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. سوعان قاراماستان تاجىريبەلى جولباسشىلار ويشا تەز ەسەپتەپ، ۋاقىتتى قالتا ساعاتىنداي ءدال ايتىپ بەرەدى.

ءتۇنى بويى توقتاماي ءجۇرىپ كەلەمىز، اندا-ساندا اتتان ءتۇسىپ تىزگىندەپ تە جۇرەمىز. از-ازداپ اسپاندا جۇلدىزدار ءسونىپ، ءبىر كەزدە كۇن شاپاعىن جايىپ جارقىراپ شىقتى. قاراڭعىلىقپەن بىرگە  سالقىندىق تا جوعالدى; ءبىر كەزدە  شىداتپايتىن ىستىق باستالدى. دالا تىپتەن باسقا جاڭا تۇرىمەن، بۇرىن بولماعان قايعىلى كۇيىمەن كورىندى. جازىق ەمەس ەشتەڭە بايقالمايدى. جەردىڭ تەگىستىگى سونشا، سۋدىڭ بەتىندەي نەمەسە بيلياردتىڭ بەتىندەي، بارلىق جەرىندە شاشىلعان مايدا تاستار مەن باقالشاقتار. اندا-ساندا سىيدىيعان جالعىز تال ءشوپتى بايقاۋعا بولادى، تۇك وسپەيتىن قۇپ-قۇرعاق جەر. ءبىز قازىر تۇرعان ولكە جايلى ايقىن تۇسىنىك العىڭىز كەلسە، وندا كوز الدىڭىزعا ماسكەۋ شوسسەسىنىڭ كەڭەيگەن جەرىنەن كوكجيەكپەن تۇيىسكەن جەرىنە دەيىن كوز الدىڭا كەلتىرىڭىز. ەشقانداي ءبىر جانۋاردىڭ ءىزىن دە بايقامادىق; اۋادا قوزعالىپ جۇرگەن قۇس تا جوق. ونىڭ ورنىنا، ادام بالاسى ونى كورگەندە ىشكى سەزىمىمەن جەك كورەتىن جاندىكتەر بۇل جەردى ءوز مەنشىگىندەي يەلەنىپتى. كەسىرتكەلەردىڭ قۇجىناعان الباستى تۇرلەرى اتتاردىڭ اياعىنىڭ استىندا تولىپ ءجۇر; ءداۋ قۇرباقالار تاستان تاسقا سەكىرىپ ءجۇر، بۇيەلەردىڭ قوجالاق تۇرلەرى ءتىپ-تىك ىندەرىنە كىرىپ كەتۋگە اسىعۋدا. بىرنەشە رەت كاۆكازدىق ەسكى تانىستارىم – شايانداردى كوردىم. كازاكتار مەن قازاقتار قايتا-قايتا اتتارىنان ءتۇسىپ كەزدەسكەن جىلانداردى ءولتىرىپ ءجۇر، ولاردىڭ پىكىرىنشە بۇل ناعىز يگىلىكتى ءىس.

ىستىق پەن شارشاعاندىعىمىز قوسىلىپ ءبارىمىزدى ۇيقى قىسا باستادى، شىدامسىزدانىپ ۇزەڭگىگە تۇرىپ قۇدىق كورىنبەي مە ەكەن دەپ قارايمىز. جولباسشىلار ايتقان قۇدىقتاردان سۋ ءىشىپ،  اتتارىمىزدى جەمدەپ، سۋعارىپ الۋعا ءتيىسپىز. ءبىر كەزدە قۇدىق ەكەنىن بىلدىرەتىن بىرنەشە جاسىل نۇكتەلەردى  كورىپ ءجۇرىسىمىزدى تەزدەتتىك.  ۇيقىسىز تۇننەن كەيىن سالقىن كيىز ءۇيدى اڭساپ ءشولىمىزدى قاندىرامىز دەپ قيالداپ كەلەمىز. جولباسشىلار بىزدەن بۇرىن قۇدىققا كەتكەن ەدى، ولاردىڭ قايتىپ كەلىپ «كەلەسى قۇدىققا جەتۋىمىز كەرەك، بۇل قۇدىققا ولەكسە تاستاپ كەتىپتى، سۋى بۇزىلعان» دەگەن ادام ولتىرەرلىكتەي حابارىن ەستىگەندەگى رەنىشىمىزدى كورسەڭىزدەر. قازاقتاردىڭ   بۇل ايماقتاعى ەڭ ءجيى قولداناتىن، ەڭ ءتيىمدى  اسكەري ءادىسى. ءبىزدىڭ وتريادتار جۇرەدى-اۋ دەگەن جولدارداعى قۇدىقتاردىڭ بارلىعىنا ولگەن اتتار مەن يتتەردى تاستاپ ءبۇلدىرىپ كەتۋگە تىرىساتىن بولادى. قۇدايعا شۇكىر، لينيادا كۇشالا (مىشياك) قىمبات، ايتپەسە ولار ءبىزدى وسى تاتتىمەن دە سىيلاعان بولار ەدى. ىستەيتىن امالىمىز جوق. اتتارىمىزدىڭ شارشاعانىنا قاراماستان، ءوزىمىز دە شارشادىق، بىراق العا ءجۇرۋ كەرەك. جولباسشىلار ايتتى: الدىمىزدا 20 شاقىرىم جەردە كول بار، ونىڭ سۋى كوكتەمدە تۇششى بولۋى مۇمكىن، بىراق سۋى تۇگەل قۋراپ تا قالۋى مۇمكىن. وسى ءبىر «مۇمكىن» دەگەن ءسوز ونشا جۇباتقان جوق، قۇدىقتىڭ قاسىندا دا ۇزاق تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، سەبەبى ونىڭ اينالاسىنداعى اۋاسىنىڭ ءوزى ميكروورگانيزمدەرگە تولى. ەگەر سول كەزدە ءبىزدىڭ وتريادقا سىرتتان قاراعان ادام بولسا، ول ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ءتۇرىمىز بيشارا كەيپىندەگى رىتساردى ەسكە تۇسىرەتىندەي ەدى; اتتارىمىز دا ناعىز روسينانتتار ەدى. اتتاردىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جاياۋ جۇردىك، قولىمىزعا تىزگىندى ۇستاپ، كەزدەسكەن جىلاندار مەن كەسىرتكەلەردى قامشىمىزبەن اياۋسىز ساباپ كەلەمىز، اشۋىمىزدى بىرەۋدەن الۋ كەرەك قوي.

تاڭەرتەڭگى ساعات 11 بولىپ قالعان ەدى. اسپان وت شاشىپ تۇرعان شىنىداي كۇيدىرىپ تۇر. وت شاشىپ تۇرعان كۇندى بىرنەشە مينۋتقا بولسا دا جاۋىپ قىزعان  ساۋلەلەردەن قورعايتىن ءبىر شوكىم دە بۇلت جوق، اۋادا ىستىقتى ازايتاتىنداي ەشقانداي قوزعالىس جوق. اتپەن جۇرسەڭ قالعىتىپ ۇيقىعا بۇراتىندىقتان جاياۋ ءجۇرىپ بويدى سەرگىتۋ كەرەك بولىپ تۇر. جىلاندارمەن كۇرەسىمىز ۇيقىمىزدى قاشىرۋعا كومەكتەسىپ تۇر. مەن ەش جەردە  باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ مۇنداي كوپ جەرىن كورگەن ەمەسپىن. تەك وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شىعىستاعى جىلانى كوپتىگىمەن اتى شىققان كاۆكازداعى مۋعان دالاسىندا  بولعانىم بار.  بىركەلكى دالا كورىنىسى مەن اتتاردىڭ تاعاسىنىڭ ىرعاقپەن تاستارعا ءتيىپ شاق-شۇق ەتۋى شارشاعاندىعىممەن جانە ىستىقپەن قوسىلىپ شامالى ۋاقىت مەلشيىپ قالدىم.  بىر ساتتە  الىس ەمەس تۇسىمنان  اپپاق قارداي بولىپ كورىنگەن، جارقىراپ جاتقان ۇلكەن ءتۇز دالانى كوردىم. بۇل كورىنىستىڭ كەرەمەت ەرەكشەلىكتى بولعانىنا قاراماستان، اۋەلگى ساتتە وعان ونشا ءمان بەرمەي ۇزاق قارادىم. دالانىڭ ۇستىمەن جاساعان جورىعىمىزدىڭ كەزىندە الدامشى كورىنىس مەنى تالاي رەت الداپ ويناعانى سونشا، كوزىمە سەنبەيتىن كۇمانشىل بولىپ كەتتكەنمىن. بىراق بۇل جەردە الدامشى ەلەستى كىنالاۋ بەكەر. سۇيتسەك، ءبىز تۇگەل كەۋىپ قالعان تۇزدى كولدىڭ جاعاسىمەن ءجۇرىپ كەلەدى ەكەنبىز، كولدىڭ تۇبىندەگى تۇزدى كريستالدار  قالىڭدىعى بىرنەشە فۋت (فۋت – 30,48 سم. س.ج.) بىركەلكى تۇتاس ماسسا بولىپ قالعان ەكەن. تۇزدىڭ ەش قوسپاسى جوق، جەردەن الىپ تاماققا سالىپ پايدالانۋعا بولادى. وسىدان كەيىن ىرىمعا قالاي سەنبەيسىڭ؟ شاشىلعان تۇز جاماندىقتى بىلدىرەدى دەيدى، شىنىندا دا تابيعات قازاق دالاسىنىڭ وسى بولىگىنە تۇزدى كول-كوسىر ەتىپ توگىپ، بۇل جەرلەردى ماڭگىلىككە ەشتەڭە وسپەيتىن ەتىپ يەسىز قالدىرىپتى. ادام بۇل تۇزدى ءشولدى جەرلەرگە وتە سيرەك كەلەدى، كەلە قالسا تاعدىرعا نالىپ بۇل جەردەن تەزىرەك كەتىپ ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەر ىزدەيدى. تۇزدى دالادان كوزىمدى باسقا جاققا بۇردىم، كريستاللمەن شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى كوزىمدى شىداتار ەمەس.  بۇدان كەيىن تۇزدى الاڭدار اياق باسقان سايىن كەزدەسە بەردى. توعاي بولىپ وسكەن قامىستى قۇرعاق كولدەر مەن تۇزدى كولدەر – كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنان باستالىپ ءۇستىرتتىڭ تەرىستىگىنە، ارال تەڭىزى مەن بالحاشقا دەيىنگى كەڭىستىكتى الىپ جاتقان ۇلانعايىر ايماقتىڭ ايرىقشا قۇرامدى بولىگى مەن بەلگىسى بولىپ تابىلىپ ءارتۇرلى جەرگىلىكتى اتاۋلاردى يەمدەنەدى: نارىن قۇمدارى، ۇلكەن جانە كىشى بورسىق، قىزىلقۇم، قاراقۇم جانە بەتپاق دالا. بەتپاق دالا  اتاۋى وسى ولكەگە وتە ساي كەلەدى.

ءبىر ۋاقىتتا جولباسشىلار ايتقان كولگە دە جەتتىك-اۋ. كولدى قالىڭ قامىس باسىپ كەتكەن، قامىستارىنىڭ بيىكتىگى بىرنەشە ساجىن (ساجىن – 2,13 مەتر، ورىس ولشەمى. - س.ج.) بولادى. كولدىڭ ورتاسىندا اتتارىمىزعا، وزىمىزگە جارامدى تۇششى سۋى بار قانداي ءبىر بولماسىن بىرنەشە شالشىقتار قالعان بولار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك، بىراق كولدىڭ  كولەمى بىرنەشە شاقىرىم بولىپ جايىلىپ جاتقاندىقتان قامىستىڭ اراسىنان ول شالشىقتاردى تابۋ وڭاي ەمەس. وتريادتىڭ ءبىر بولىگى كەنەتتەن بولىپ قالۋى مۇمكىن شابۋىلدى تويتارۋ ماقساتىندا كولدىڭ جاعاسىندا قالدى، قالعان بولىگى وسىنداي قامىستى كولدەردە كوپ جۇرەتىن جابايى شوشقالار سالعان سوقپاق جولدارعا ءتۇسىپ سۋ ىزدەۋگە كەتتى.  مەن سولاردىڭ بىرىمەن كەتتىم. قالىڭ قامىستىڭ كولەڭكەسىمەن ءجۇرۋدىڭ قانشالىقتى راحات ەكەنىن سەزىنۋ ءۇشىن، بىرنەشە ساعات بويى قايناعان ىستىق دالامەن ءجۇرۋىڭ كەرەك. كازاكتاردىڭ  قامىستىڭ اراسىندا ءبىرىن ءبىرى كورمەي ايقايلاسىپ سويلەسۋى، ورمانداعى ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ جۇرگەن ورىستاردىڭ سەرۋەندەرىن ەسىمە ءتۇسىردى. ءبىر كەزدە: «سۋ! سۋ!» دەگەن قۋانىشتى ايقاي ەستىلىپ ءبارىمىز داۋىس شىققان جاققا بارعان كەزدە بىرنەشە شالشىقتى كوردىك. ابدەن ءتۇسى كەتىپ قالعان، جاعىمسىز ءدامسىز سۋ، وعان قارايتىنداي جايىمىز جوق، قىمبات كومبە تاپقانداي  قۋاندىق. ەڭ بولماعاندا ءارى قاراي ءجۇرۋدى توقتاتىپ، 80 شاقىرىمدىق جورىقتان كەيىن دەمالىس جاساپ الامىز. نە دەگەنمەن ەش دەمالىسسىز جاساعان قيىن جورىعىمىز قىمباتقا ءتۇستى، وتريادقا ەرە الماي زورىققان ەكى تۇيەنى جولدا تاستاپ كەتتىك. قازاقتار ولاردى نايزامەن تۇيرەپ ىشتەرىنەن بىرنەشە جارامدى ەتتەرىن تاماققا دەپ كەسىپ الدى. تاماق جونىنە كەلگەندە قازاقتاردىڭ ەش كىرپيازدىعى جوق حالىق، ولارعا جورىق كەزدەرىندە  تاماق تاۋىپ بەرۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. ولگەن اتتار مەن تۇيەلەردى ۇناتىپ (جاڭساق پىكىر. - س.ج.) جەي بەرەدى، ولارعا بۇدان كەلەر ەش پالە جوق. دايىندايتىن استارى وتە قاراپايىم جانە سوعىس كەزىندە وتە ىڭعايلى. شيكى ەتتىڭ بىرنەشە تىلىگىن ەرتوقىمىنىڭ استىنا سالىپ قويىپ، ونداعان شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن  ابدەن جۇمسارعان ەتتى جەۋگە داپ-دايىن كۇيىندە سۋىرىپ الادى. ءبىزدىڭ تاماق جونىندەگى بىلگىر ماماندارىمىزدىڭ قايسىسى وسى ءبىر قازاقتار دايىنداعان ەتتىڭ ءدامىن تاتىپ كوردى ەكەن.

لاگەردى كولدىڭ قالدىق ىلعالىمەن وسكەن اجەپتاۋىر قالىڭ ءشوپتى جيەگىنە ورنالاستىردىق. كيىز ۇيلەردى تىگىپ قويعانىمىز سول، ءبىزدىڭ قازاقتار وتريادتاعى بارلىق تەمىر زاتتاردى: قازان، ۇزەڭگى تاعى باسقالاردى جيناپ ۋ-شۋ جاساپ داڭعىرلاتا باستادى. بەس مينۋتتاي ۋاقىت جاسالعان بۇل ۋ-شۋدىڭ ماقساتى، جاقىن ماڭدا جۇرگەن جىلانداردى قۋىپ جىبەرۋ ءۇشىن ەكەن، شىنىندا دا بۇل تاپتىرمايتىن ءادىس دەپ ايتادى. ونى ازدىق ەتكەن قازاقتار لاگەردىڭ اينالاسىن جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالعان جىپپەن قورشاپ قويدى. جىلاندار مۇنداي ءجىپتىڭ ۇستىنەن يرەلەڭدەپ وتپەيدى دەيدى. قاۋىپتى كورشىلەردەن ءوزىمىزدى وسىلاي  قاۋىپسىزدەندىرىپ ۇيقىدان ابدەن شارشاعان  ءبارىمىز، قاراۋىلداردان باسقالارى، ۇيقىعا كەتتىك.

بىرنەشە ساعاتتان سوڭ ويانعان كەزىمىزدە، شىنىندا دا قازاقتاردىڭ جىلاندارعا قارسى جاساعان ساقتىق شارالارى ءتيىمدى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. كيىز ءۇيىمىزدىڭ ءىشى تولعان كەسىرتكەلەر مەن قۇرباقالار، ولار دا ءبىز سياقتى قايناعان ىستىقتان قاشىپ پانا ىزدەپ جۇرسە كەرەك، بىراق بىردە ءبىر جىلان جوق. دەسەك تە، كەسىرتكە، باقالار مەن بىرگە بولۋ بىزگە ۇنامادى، اسىرەسە جيناپ قويعان كيىمدەرىمىز بەن ەتىگىمىزدىڭ ىشىنە تىعىلاتىنداعى. كيىنىپ جاتقانىڭدا سونداي ۇنامسىز كۇي سەزىنەسىڭ.

كولدىڭ سۋىنىڭ ءدامىنىڭ ۇنامسىز بولعانى سونشا، ونىڭ ورنىنا قىمىز ىشۋگە باتىلداندىم. العاشقىدا قازاقتىڭ اتاقتى سۋسىنىنىڭ ءدامى، اسىرەسە ءيىسى وتە ۇناعان جوق، بىراق كوپ ۇزاماي ۇيرەنىپ كەتتىم، شىنىندا دا، ىستىقتا ءشولدى جاقسى قاندىرادى ەكەن. ەمدىك قاسيەتتەرى جايلى ەشتەڭە ايتا المايمىن، سەبەبى ول كەزدەردەگى دەنساۋلىعىمدا كەمدىك جوق بولعاندىقتان، ءدارى ەسەبىندە ءىشۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.   ومبىدا قىمىزدى بارلىق اۋرۋلارعا قارسى امبەباپ ساناپ، كوكتەم باستالىسىمەن سىبىرلىك malades imaginaires ەركەگى مەن ايەلدەرى قىرىق ليترلىك بوشكەلەرمەن ىشەدى. سىبىردە اتى شىققان، جۇرت سىيلايتىن ءبىر دوكتور ماعان قىمىزدىڭ عاجاپ ەمدىك قاسيەتتەرى جايلى كوپ ايتقان بولاتىن. مەن بۇل دوكتورعا گاننەمانن مەن پريسنيتسانىڭ اتاعىنا جەتكىڭ كەلسە، كۋمىسوپاتيا دەگەن قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ەمدەۋ جولىن جاسا دەپ كەڭەس بەرگىم كەلەدى.

كەشكە قاراي قازاقتار اڭ اۋلاپ قىزىقتاماقشى بولدى. جان-جاعىمىزدا شوشقالاردىڭ تابىنى تولىپ ءجۇر. ولاردىڭ كوپتىگىن قامىستاردىڭ اراسىنا سالعان جولدارىنان، اۋناعاندى جاقسى كورەتىن شوشقالاردىڭ جاپىرعان قامىستارىنان كورۋگە بولادى. اڭشىلاردىڭ ابىرويىنا اجەپتاۋىر قاتتى جەل سوقتى. ولار سونى پايدالانىپ كولدىڭ ءبىراز بولىگىن باسقا جاعىنان ءبولۋ ماقساتىندا  ادامداردىڭ قالىڭ توبىن قامىسقا ورنالاستىردى.  كولدەن قاشقان شوشقالاردى دالاعا ايداۋ ءۇشىن كولدىڭ شەتىنە اتتى ادامداردى ورنالاستىردى. بەلگى بەرىلگەن ساتتە قامىستىڭ ىشىندەگى اڭشىلار وت قويدى،  ورت جەلدىڭ باعىتىمەن لاۋلاي باستادى. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ قامىستان شىققان التى قابان اشىق دالاعا قاراي قاشتى. اتتى اڭشىلار، قولدارىندا نايزا، قيقۋلاپ قۋا جونەلدى. تەك ەكى قاباندى دالاعا قۋىپ ۇلگەردىك، قالعاندارى قايتادان قامىسقا كىرىپ كەتتى. اڭ اۋلاۋىمىز ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلدى. شوشقالار ۇزاق جورىقتان ەندى عانا دەمالىپ ۇلگەرگەن ءبىزدىڭ اتتارىمىزعا قاراعاندا جۇيرىك ەكەن. جەتكىزبەس ەدى ەگەر تىكە قاشقان بولسا، كەرى بۇرىلىپ قامىسقا تىعىلامىن دەپ قايتا-قايتا بۇرىلا بەرەدى. شالت بۇرىلۋعا  ونشا مىقتى ەمەس ەكەن. اڭشىلار  بىراز قۋىپ اقىر سوڭىندا نايزامەن بىرنەشە سوققى جاساپ ەكەۋىن قۇلاتتى.  كەشكە كازاكتار شوشقانىڭ ەتىنىڭ ءدامىن تاتتى، قازاقتار زاڭى تىيىم سالعاندىقتان قول تيگىزبەدى.  قازاقتاردىڭ كيىكتىڭ ەتىنەن باسقا اڭنىڭ ەتىن جەگەنىن بايقامادىم، سوعان قاراماستان تۇگەلدەي اڭشى. كوزدەرىنە اڭ تۇسسە بولدى قۋا جونەلەدى،  بەكەردەن بەكەر اتتى شارشاتپاڭىزدار دەپ ارەڭ توقتاتىپ جۇردىك. سىيلىق رەتىندە بىرنەشە رەت ۇستاعان بولتىرىكتەرىن اكەپ بەرىپ ءجۇردى. بۇل ادەمى حايۋاندارمەن نە ىستەيتىنىمىزدى بىلمەيمىز، جازىلماعان ءتارتىپ بويىنشا سىيلىق جاساعاندارعا تەمەكى نەمەسە سيگارلاردى جاۋاپ سىي رەتىندە قايتارۋ قاجەت.

كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كۇننىڭ شىعۋىمەن بىرگە تۇرىپ العا جۇردىك. ەندىگى باعىتىمىز – سولتۇستىك-باتىس، جىلانشىق دەپ جالپىلاما اتالاتىن بىرنەشە جىلعالاردىڭ اعىسىمەن سولتۇستىك-باتىسقا جۇرەمىز. بۇلاي دەپ اتالۋىنا وسى  وڭىردە جىلعالاردىڭ جاعاسىندا  كەزدەسەتىن جىلانداردى كوپتىگى سەبەپ بولسا كەرەك.  تۇز دالانىڭ سيپاتى ۇلىتاۋدان شىققان العاشقى كۇنگىدەي تۇك شىقپاعان قۋ دالا ەمەس. تاعى دا ماي سارا ءشوبى كەزدەسە باستادى، جىلانشىق وزەندەرىنىڭ جاعالاۋلارىندا سيرەك بولسا دا جۇزگىن،  مالعا جارامدى شوپتەر اجەپتاۋىر بار ەكەن. تەزىرەك جۇرۋگە تىرىستىق، شولعىنشىلارىنىڭ ۇستالعانى جايلى حاباردى ەستىپ ءبىز جەتەمىن دەگەنشە كەنەسارى ۇلكەن تورعايدان قاشىپ كەتپەسىن دەپ اسىقتىق. كوپ ۇزاماي وسىدان ءبىر اي بۇرىن وسى جەرمەن جۇرگەن اۋىلىنىڭ ءىزىن كوردىك. شاشىلىپ جاتقان قويدىڭ سۇيەكتەرى مەن  كۇلدەردىڭ قالدىعى ارقىلى سودىرلاردىڭ تۇنەگەن جەرلەرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس-ءتى.  ولاردى قۋىپ جەتۋ ءۇشىن كۇنى-ءتۇنى توقتاماي جۇرۋگە ريزا ەدىك، بىراق اتتارىمىز بەن تۇيەلەرىمىزدى ابدەن بولدىرتىپ الماس ءۇشىن ول شىدامسىزدىعىمىزدى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدىق.  جورىعىمىزدىڭ اۋىرلىعى، جەمشوپتىڭ ازدىعى مەن بۇزىلعان سۋدىڭ سالدارى ولارعا زياندى اسەرىن تيگىزە باستادى. ارىقتاپ جۇرە الماعاندارىنىڭ بىرنەشەۋىن كۇن سايىن تاستاپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. بۇل جاعداي سودىرلارعا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ۇلكەن باسىمدىق بەرىپ وتىردى. ولاردىڭ قاراماعىندا جىلقىلارى كوپ بولعاندىقتان شارشاعاندارىن جاڭا اتتارمەن ءجيى اۋىستىرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىكتەرى بولدى. ال ءبىز بولساق، لينيادان الىس بولعاندىقتان وتريادتاعى قولىمىزدا بار مۇمكىندىكتەرمەن قاناعاتتانۋعا ءماجبۇر ەدىك. تورعايعا جاقىنداعان سايىن دۇشپانعا قارسى ساقتىق شارالاردى كوبەيتە باستادىق. ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تەك تۇندە كوشتىك، سەبەبى اشىق كۇندەرى  وتريادتىڭ كۇندىزگى قوزعالۋىنان كوتەرىلەتىن شاڭ ونشاقتى شاقىرىمنان كورىنەتىن. بۇل ساقتىقتارىمىزعا قاراماستان سودىرلار ءبىزدىڭ جاقىنداپ قالعانىمىزدى ءبىلىپ قويىپتى. ونىڭ سەبەپتەرى مىناداي.

بىزگە ۇلكەن تورعايعا جەتۋگە ەكى قوناتىن جەر قالعان بولاتىن. كۇتپەگەن جەردەن ەنتىگىپ شولعىنشىلارىمىزدىڭ ءبىرى شاۋىپ كەلدى. ونىڭ قورىققاندىعى سونشا، كوپكە دەيىن ەشتەڭەنى سۇراپ بىلە المادىق.  بىرازدان سوڭ عانا، قىرىلداعان داۋىسىمەن ايتىپ بەردى:  قاسىنداعى ەكى جولداسىمەن دالانى باقىلاۋعا شىعىپ، وتريادتان 40 شاقىرىم جەردە قوس ات مىنگەن سانى كەمىندە ءجۇز ادام بولاتىن شايكانى كورگەن. ولار شولعىنشىلاردى كورگەن ساتتە قۋا جونەلىپتى. بىراق ونىڭ اتى  باسقالاردىكىنەن جارامدى بولعاندىقتان جەتكىزبەگەن. اتىنىڭ ءبىرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولىپتى.  ايتۋىنشا قاسىنداعى سەرىكتەرى تۇتقىنعا تۇسكەن بولسا كەرەك. دەرەۋ 25 كازاكتان تۇراتىن پارتيانى جاراۋ اتتارعا مىنگىزىپ سودىرلاردى قۋىپ جەتۋگە جۇمساپ،  ءوزىم دە سولارمەن جونەلدىم. بەس شاقىرىمداي ءجۇرىپ جالعىز اتپەن (ەكىنشى شارشاعان اتىن تاستاپ كەتىپتى) كەلە جاتقان ءبىر شولعىنشىنى كەزدەستىردىك. بۇل شولعىنشى دا ءبىز ەستىگەن اڭگىمەنى ايتتى، بىراق ءبىرىنشى شولعىنشىعا قاراعاندا سالقىنقاندىلاۋ بولعاندىقتان سەرىگى ايتقان ءجۇز ادام جيىرما بولدى. ءۇشىنشى ءباجىم دەگەن شولعىنشىنىڭ سودىرلاردىڭ قولىنا تۇسكەنىنە كۇمانىمىز بولعان جوق.  ولاردىڭ قالدىرعان ءىزى جاتقان جەرگە دەيىن باردىق، بىراق ءباجىمدى ەش جەردەن تابا المادىق. سودىرلار ول جەردەن ەلۋ شاقىرىمداي جەرگە كەتىپ قالعان بولسا كەرەك، بيشارا شولعىنشىمىزدى اياعاننان نە پايدا، ەشتەڭە ىستەي المايمىز. قايتىپ ورالىپ وتريادقا قوسىلدىق. ال وتريادىمىز بولسا، تەزدەتىپ ءجۇرىپ تورعايعا جاقىنداپ كەلەدى.

كەلە جاتقانىمىزدى ەندى سودىرلاردان جاسىرىپ قاجەتى جوق: ولاردىڭ ءبىز جايلى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. تەزىرەك قۋىپ جەتۋ ءۇشىن كۇننىڭ مەزگىلىنە قاراماي، اتتارىمىزعا بەس ساعاتتىق جولدان سوڭ تەك ەكى ساعات قانا دەمالىس بەرىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. تۇزدەگى دالالىق جورىقتاردا مۇنداي تارتىپپەن ءجۇرۋدى تاجىريبەلى كازاكتار مەن قازاقتار اتتار ءۇشىن وتە اۋىر دەپ سانايدى. بىراق، امال جوق، ءتيىستى ءتارتىپتى ساقتاماۋعا ءماجبۇرمىز، سۋ مەن جەمشوپتىڭ جاعدايىمەن دە ساناسۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن تورعايعا جاقىنداعان سايىن سۋ مەن جەمشوپتىڭ جاعدايى ءتاۋىر بولا باستادى. جولىمىزدا ەشكىمدى كەزدەستىرگەنىمىز جوق، بىراق اتتاعان سايىن جاڭا جۇرگەن اتتىڭ ىزدەرى كەزدەسەدى. اينالامىزدا كەنەسارىنىڭ شولعىنشىلارى سىرتتان باقىلاپ كەلە جاتقانى ايدان انىق، بىراق ولاردى قۋعا ەشقانداي مۇمكىنشىلىگىمىز جوق. ءبىزدىڭ قازاقتار سودىرلاردىڭ جاقىن جۇرگەندىگىنەن قورىققاندارى سونشاما، وتريادتان ءبىر قادام دا الىستامايدى، زەڭبىرەككە جاقىن بولعىسى كەلەدى. تۇندە بىرنەشە رەت الىستان شاشىراعان وتتىڭ ۇشقىندارىن كوردىك. بۇل كادىمگى قازاقتىڭ بەلگىسى. ءار شولعىنشىنىڭ قالتاسىندا شاقپاق تاس جۇرەدى، ەكى تاستى ۇرىپ وت شىعارىپ سەرىكتەرىنە ءوزى جايلى حابار بەرىپ تۇرادى.

اقىرى، كەش مەزگىلىندە ۇلكەن تورعايدىڭ تون-قايما اياق وتكەلىنە دە  كەلىپ جەتتىك. تورعايدىڭ جاعالاۋى ءبىرشاما تاۋلى جانە ونداعى وسىمدىكتەردىڭ كوپتىگى سونداي، قولدان وسىرگەن باققا ۇقسايدى. كوپتەگەن گۇل شاشقان يتمۇرىندار، كۇمىسكە ۇقسايتىن ۇساق جاپىراقتارى بار، قازاقتار جيدە دەپ اتايتىن بۇتالار وزەننىڭ جاعالاۋىندا تولىپ ءوسىپ تۇر. ءبىر عانا ساتتە ءبىزدى تۇك وسپەيتىن قۋ مەكيەن دالادان تابيعاتتىڭ راقىمى تۇسكەن ولكەگە الىپ كەلگەن مىنا  سۋرەتكە سۇيسىنە قاراپ قىزىعىپ تۇرمىن. كەنەتتەن وتكەل ىزدەۋگە كەتكەن قازاقتاردىڭ زارىققان داۋىسى ەستىلدى. داۋىسقا شاۋىپ بارسام، كوز الدىمدا تىر جالاڭاش، باسى جوق ولىك، جاقىن جەردە شابىلعان باس جاتىر، وعان قاراپ تۇتقىنعا تۇسكەن ءباجىمدى تانىدىق. ولىكتىڭ دەنەسىندە ساۋ جەر جوق، كوپ جەرىندە كۇيگەن جارالاردىڭ ءىزى. بيشارا باسى بالتامەن شابىلعانعا دەيىن سۇمدىق ازاپتاۋعا تۇسسە كەرەك. سودىرلار ادەيى ولىكتى وتكەلدىڭ قاسىنا، ورىستاردى قولدايتىنداردى وسىنداي جازا كۇتىپ تۇرعانىن ءبىزدىڭ قازاقتار كورسىن دەگەن ماقساتپەن قويىپ كەتكەن بولسا كەرەك. مۇنى ويلاپ تاپقان كەنەسارى ءوزىنىڭ جەرلەستەرىنىڭ مىنەزىن جاقسى بىلگەن بولسا كەرەك. ايتسا ايتقانداي،  ءبىزدىڭ قازاقتاردى ەرەكشە مۇڭ باسقانداي، الداعى سودىرلارمەن بولاتىن  ۇرىستى ەمەس، ارتىنا، ارت جاقتا قالعان وتباسى مەن تۋعان اۋىلىنا  كوپ قارايتىن بولدى. بۇل كورىنىس كازاكتارعا كەرىسىنشە اسەر ەتتى. ولاردىڭ ىزادان قانى قايناپ، قانىشەرلەردەن قالايشا كەك الۋعا اسىققانى بايقالادى. بۇل قايعىلى كەزدەسۋ ءبىزدى ءبىر مينۋت تا توقتاتپادى. دەرەۋ  تۇيەلەردى ارعى بەتكە وتكىزە باستادىق; وتكەلدەن ءوتۋ ءبىراز ۋاقىتتى الدى. بۇل كەزدە قازاقتار قابىر قازىپ، مۇردەنى بوزگە وراپ جەرلەپ جاتتى. جاڭا عانا پايدا بولعان مولانىڭ ۇستىنە جاڭا تۋعان اي سياقتى وراقتىڭ بەلگىسى قويىلدى. مارقۇمدى ەشقانداي سالت-ءداستۇرسىز، ۇستىنە بۇتالار سالىپ جەرلەگەن قازاقتار ارتىمىزدان قالماي تورعايدىڭ كەلەسى بەتىنە وتتىك.

اقمولا وبلىسى، قازاق دالاسى، تورعاي وبلىسى، 1826-1850, ومبى، اسكەري ءىس، كوتەرىلىستەر،  (بۇلىكتەر), قازاقستاننىڭ تاريحى، قازاقتار، كازاچەستۆو، ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ كۋحنياسى، مەديتسينا، (دەنساۋلىق), حالىق شىعارماشىلىعى، تابيعات، (فلورا مەن فاۋنا), اڭشىلىق

 ن.ن.كارازين   قازاقتاردىڭ جەرلەۋ سالتى.

ول جاقتا ءبىزدى بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى جاڭا قاۋىپتەر كۇتىپ تۇردى. جاڭا تۇسكەن كەشكى قاراڭعىلىق قويۋلانا باستادى، سول كەزدە كوكجيەكتىڭ شەتىنەن ەرەكشە شۇعىلالى جارىق كورىندى، جارىق ۇلكەيىپ بىزگە جاقىنداي باستادى. تاجىريبەلى كازاكتار بىردەن ءتۇسىندى، سودىرلار ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىزدى توقتاتپاق بولىپ دالانى ورتەگەن. ءبىر جارىم ايدان بەرى دالادا ءبىر تامشى دا جاڭبىر جاۋماعاندىقتان تورعايدىڭ دالاسىندا وسكەن قالىڭ ءشوبى قۇرعاپ تۇر ەدى. سورىمىزعا قاراي تۋرا بەتىمىزگە قاتتى جەل سوقتى. ورتتەن قۇتىلۋ ءۇشىن تورعايدان قايتىپ وتسەك جەتىپ جاتىر، بىراق ولاي ەتسەك، ۋاقىتتان ءبىراز ۇتىلار ەدىك، قاراڭعىدا وتكەلدەن ءوتۋ دە قاۋىپسىز ەمەس. ءبىز باسقا ادىسكە كوشتىك.  كازاكتار مەن قازاقتاردىڭ ەسەپتەۋىنشە ءورت بىزگە ءبىر ساعاتتان بۇرىن جەتپەيدى. ءبىر ساعات ۋاقىت ءوزىمىزدى وتتان قورعاۋعا تولىق جەتەدى ەكەن. تەزدەتىپ تورعايدىڭ جاعاسىنان ەكى شاقىرىم الىستاپ وتقا قارسى تۋرا ءجۇرىپ توقتادىق. دەرەۋ كازاكتار مەن قازاقتار ۇزىن ءبىر لينياعا تۇرىپ، ارقايسىسى وت شىعارىپ الدىنداعى قۇرعاق ءشوپتى ورتەي باستادى. جالىن جارتى مينۋتتاي بىقسىپ ويلانىپ تۇرعانداي بولدى، مىنە ءبىر جەردە وت جالىنى شاپشىپ جاندى، سوسىن ەكىنشى، سوسىن ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جەردە... ەكى مينۋتتان كەيىن ۇلكەن وت قاتارى بىزدەن الىستاپ تورعايعا شابا جونەلدى.  بۇل كەرەمەت كورىنىسكە سۇيسىنبەي قاراماۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ول ۇزاققا سوزىلعان جوق  جەل ءورتتى بىزدەن ايداپ باسقا جاققا الىپ كەتىپ وزەننىڭ جاعاسىنا جەتىپ ونىڭ تىك جاعالارىندا جوعالىپ كەتتى. ءوز ىستەرىمىزبەن اينالىسىپ كەتىپ ارتىمىزدا نە بولىپ جاتقانىندا جۇمىسىمىز بولعان جوق. ءبىر تۇسىنىكسىز داۋىس ەستىلەدى:  الىستاعى سارقىراعان سۋدىڭ نەمەسە شاۋىپ كەلە جاتقان كوپ  اتتاردىڭ توپىرى ارتىمىزعا بۇرىلتىپ قاراتتى. دالاداعى ءورتتىڭ  سۋرەتىنىڭ سۇمدىق بەينەسى قورقىنىشتى الپاۋىتتىلىعىمەن تولىق كورىندى. جەل وت تەڭىزىنىڭ ۇستىندە قىدىرىپ جۇرگەندەي.  وت جالىنىنىڭ تولقىنى بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ دالانىڭ ۇلانعايىر كەڭىستىگىن جارقىراتسا، ەندى بىردە ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعىمەن كۇرەستەن  شارشاعانداي بولىپ جەرگە قۇلايدى.  قاسقىرلار مەن كيىكتىڭ ۇيىرلەرى توپ-توبىمەن ۋاقىت سايىن ارامىزدان جۇگىرىپ ءوتىپ جاتىر. انشەيىندە ادامداردان قورقاتىن بۇل جانۋارلار وتتان قاشىپ بىزگە كوڭىل اۋدارىپ جاتقان جوق. قاراقۇستار وتريادتىڭ ۇستىندە  ساڭقىلداپ داۋىستاپ ۇشىپ ءجۇر، ءسىرا  ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تابيعاتىن تىپ-تيپىل ەتكەن سوعىس ءۇشىن بىزگە ۇرىسىپ جاتقان سياقتى!

تىپ-تيپىل ەتىپ ورتەگەن كەڭىستىگىمىزبەن تورعايعا شەگىنىپ اسىقپاي ءورتتىڭ تىنۋىن كۇتتىك. كوپ ۇزاماي ءورت ءبىز وسىعان دەيىن تۇرعان لينياعا جەتتى. جەل ادامدى تۇنشىقتىراتىن ءتۇتىندى الىپ جەتكىزدى، بىراق ءورت بەلگىلەنگەن سىزىقتان اتتاپ وتە المادى. جەيتىن ءشوپ تابا الماعان وت جول ىزدەگەندەي ءبىر جەردى اينالىپ ءبىر ءسات تۇردى دا جالپ ەتىپ ءسونىپ قالدى. ۇزاق ۋاقىت كوز الدىمىزدا تۇرعان جارىق سونگەن كەزدە، ءتۇن بۇرىنعىدان دا قاراڭعى بولىپ كەتكەندەي. سول زاماتتا العا ءجۇرىپ كەتتىك. كوپ ۇزاماي جەل ءتۇتىننىڭ بۇلتتارىن قۋىپ تاستاعان سوڭ، اشىق اسپان قايتادان اشىلىپ توبەمىزدە ءبىزدىڭ جول كورسەتۋشىمىز – تەمىر قازىق جارقىراپ تۇردى.

كۇننىڭ شىعۋىنا ەكى ساعات قالعاندا كىشكەنتاي كولگە كەلىپ توقتادىق، كولدىڭ جاعاسىندا تۇنگى ورتتەن  از-كەم شوپتەر امان قالعان ەكەن. اتقان تاڭ  ادام بالاسى  كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىن قايعىلى كارتينانى الدىمىزعا جايىپ سالدى. ءتۇز دالا تۇگەلدەي بىركەلكى قاپ-قارا تۇستە; بۇدان اسقان قۇلازىعان الاپاتتىڭ شەگى بولماس; جان-جاعىمىزدى  ءولى  تىنىشتىق بيلەگەن;  تاڭعى شاپاقتى ءبىر دە ءبىر قۇس ءوز انىمەن قارسى المادى. ءبارى ولگەن سياقتى، تەك ءبىز عانا جاپپاي قىرىلۋدان امان قالعان سياقتىمىز.  ۇزاق قاراي المادىم، شارشاعان كوزىم ۇيقىعا تارتادى، شەشىنبەي جەرگە قۇلاي كەتتىم. كوپ ۇزاماي   راقىمى تۇسكەن ۇيقى مەنى قازاق دالاسىنان الىسقا الىپ كەتتى.

ۇيقى ۇزاققا سوزىلمادى. لاگەردەگى جاپپاي اپالاڭ-توپالاڭ مەنى وياتىپ جىبەردى. العاشىندا تۇك تۇسىنبەدىم، سوسىن باسقا ايقايلارمەن قاتار «شابۋىل!» دەگەندى ەستىپ ۇيقىمنان وياندىم. بىرنەشە مينۋتتا كوپتەن كۇتكەن قوناقتاردى كۇتىپ الۋعا دايىن بولدىق. بىزدە  70 كازاكتان تۇراتىن، تولىق قارۋ-جاراقتى، ەرتتەلگەن، اۋىزدىقتالعان اتتارىمەن دايىن تۇراتىن كەزەكشى دەپ اتالاتىن ءبولىم بولاتىن. وسى ءبولىم شابۋىلشىلاردىڭ الدىنان قارسى شاۋىپ كەتتى. ولارعا بەكەتتەگى وتريادقا جينالعان كازاكتار دا قوسىلدى. دەرەۋ لاگەرگە بارلىق اتتاردى جيناپ الدىق; باسقالار دا جىلدام قيمىلداپ، ەش كۇيبەڭسىز اتتارىن ەرتتەي باستادى، ارتيللەريا ءبىر مەزەتتە ۇرىسقا دايىن بولدى. مەن كەزەكشى بولىممەن اتتانىپ بارا بەردىم.

الدىمىزدان ەشقانداي ءتارتىپسىز، قۇيىنداي شاۋىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ ۇلكەن توبىرىن كوردىك. ولاردىڭ  ايقايى مەن قيقۋى قۇتىرعانداردىڭ بايبالامدارىنا ۇقسايدى.  مىلتىق اتار جەرگە جاقىنداعان كەزدە توبىر اتتارىن تىزگىندەپ توقتاتىپ تۇرا قالدى،  بىزگە، از عانا كازاكتىڭ توبىنا ۇمتىلىپ جۇمىلا جاپىرىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا ءبىر ورنىندا تۇرىپ «ابىلاي، كەنەسارى!» دەگەن ايقايلارمەن قۇلاعىمىزدى تۇندىرا باستادى. سوسىن اراسىنداعى كەيبىر باتىرلارى بىزگە قارسى بىلتە مىلتىقتارىنان اتا باستادى، وزدەرىڭىز اق تۇسىنەرسىزدەر، بۇل وقتاردىڭ قانشالىقتى زيانسىز ەكەندىگىن، قولدارىندا بىلتەلى مىلتىق، اتتارى اينالشاقتاپ تىپىرشىپ تۋلاپ تۇر. ارامىزدان ءبىر وق تا زۋ ەتىپ وتكەن جوق. ۇرىس مايدانىنىڭ ءدال شەتىنە شاۋىپ كەلگەن باتىرلارى دا بولدى، ولار ءبىر دوڭگەلەك جاساپ اينالىپ، سول جاساعان ەرلىگىنە ريزا بولىپ، سوسىن اسىعا قاشادى.  شايكانىڭ ەشقانداي دايىندالعان ءىس جوسپارى بولماعانى كورىنىپ تۇر; اركىم ءوزىنىڭ بىلگەنىنشە قيمىل جاساۋدا. ءبىزدى كەنەتتەن قاپى قالدىرا الماعاسىن، ەشكىم دە ءساتتى تابىسقا جەتەمىن دەپ ءۇمىت كۇتپەگەن. ولاردىڭ بۇل جاعدايدا  اقىلعا قونىمدى ءبىر عانا ءىسى بولدى – قاشۋ، تەزىرەك قاشۋ; بىراق وزدەرىن وزدەرى كوزدەرى قارايعانشا ايقايمەن قوزدىرعان جاعدايى بۇل قاۋىپتى ولارعا كورگىزبەدى. ولار ورىندارىندا قاھار شاشىپ قالا بەردى، بۇرىنعىشا ەشقانداي بەس سەزىمىمىزدىڭ بىرەۋىنە دە اسەر ەتپەيتىن مىلتىعىمەن وق اتۋىن توقتاتقان جوق، مىستانداردىڭ ايقايىنا ۇقساس قيقۋلارىن دا ەش قاپەرگە العان جوقپىز. وسى ارادا كازاكتاردى ءبولىمى اسىعىپ توبىرعا قارسى وق اتتى. بىرنەشە باتىرلارى اتتارىنىڭ اياعىنىڭ استىنا قۇلادى، بىراق بۇل دا ولاردىڭ اسكەري قىزۋقاندىلىعىن توقتاتپادى. بىزدەرگە تاعى 100 كازاك كەلىپ قوسىلدى. وڭ قاناتتان ءبىر زەڭبىرەك العا شىعارىلىپ اتۋعا دايىندالا باستادى. ونى كورگەن قازاقتار ابىر-سابىر توبىرعا اينالىپ ءبىزدىڭ سول قاناتىمىزعا جينالىپ قۇتىلماق بولدى. بىراق ول جاقتا باسقا زەڭبىرەك دايىن تۇرعان ەدى، ونىڭ كارتەچ وعى وتە جاقىن جەردەن ءدال تيگىزىپ وق اتتى. ارتىنشا وڭ جاقتاعى زەڭبىرەك اتىپ ۇلگەرىپ دۇرمەكتىڭ ءدال ورتاسىنا گراناتىن تيگىزدى. ونسىز دا ەش ءتارتىپسىز ورنالاسقان توبىرعا وسى  ەكى وقتىڭ  قانداي ويران سالعانىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋ قيىن بولماس. ات پەن ادامدار ءبىر بىرىنە قۇلاپ جاتتى; ءبارى لاپ قويدى; كازاكتار شابۋىلعا شىقتى، بىرنەشە ساتتەن كەيىن ۇرىس ورنىندا  ونداعان ولگەن، اۋىر جارالانعان سودىرلار جاتتى. ءبىزدىڭ كۇشتەرىمىزگە سول كەزدە وتريادتاعى قازاقتارىمىز دا قوسىلدى. ۇرىستىڭ اۋەلگى بارىسىندا ولار سانالى تۇردە لاگەردە قالعان بولاتىن; بىراق جەرلەستەرىنىڭ تىقسىرىلىپ جاتقانىن كورگەن قازاقتار ات پەن قارۋدى ولجا قىلارمىز دەگەن ۇمىتپەن  سوڭىنان قۋا جونەلدى. سودىرلاردى ءبىراز ۋاقىت قۋدىق، بىراق ەشتەڭە شىقپادى. اتتارى بىزدەردىكىنە قاراعاندا  جۇيرىك، وعان قوسا ۇرىس الاڭىنان 10 شاقىرىم جەردە قوسالقى اتتارىن دايارلاپ قويىپتى; ەرەكشە شالت قيمىلمەن ەكىنشى اتتارىنا ءمىنىپ الدى، بۇرىنعى اتتارىن ءبىز ولجالاماسىن دەپ تۇيرەپ كەتتى. كوپ ۇزاماي كوزىمىزدەن عايىپ بولدى. ءسۇيتىپ، جەڭىس بىزگە ونشا كوپ پايدا اكەلگەن جوق، بىراق ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ رۋحىن ەرەكشە كوتەردى. قازاقتارىمىز قايتادان وتريادتىڭ الدىنا شىقتى، قايتادان كەنەسارىنى جانە ونى قولداۋشىلاردى ەرەكشە جەك كورەتىندىگىن ايتا باستادى. ولاردىڭ ويىنشا، وسى ۋاقىتقا دەيىنگى كورگەن ازاپتارى مەن قيىندىقتارى ءۇشىن سىيلىق الاتىن ۋاقىتتارى جەتتى، بۇل ماقساتتا جولدارىندا كەزدەسكەن بولىستاردى توناعانى دۇرىس.  ارقايسىسى جاقىن ۋاقىتتاردا وزدەرىنە تۇلكى استارى بار قارا قوشقىل   بارقىت تون، جۇيرىك ات، ەڭ سوڭىندا قالىڭ مال تولەمەيتىن سۇلۋ ايەل السام دەيدى.  ءبىز اقشاسىز پرەفەرانس ويناعان ادامعا قالاي تاڭقالىپ قاراساق، قازاقتار – سوعىسقان ادامنىڭ توناماۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايدى.

كەنەسارىنىڭ بىزگە شابۋىل جاساعانداعى ويى – ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى  ايداپ كەتپەك ەدى. سوندا عانا ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيانىڭ  ءىسى بىتكەن بولار ەدى. ەڭ بولماعاندا، ونىڭ ويىنشا، ءبىز كەنەسارىنىڭ سودىرلارىن جەڭەمىز دە، قاشقان سوڭ سوڭىنان قۋا باستايمىز، ءسۇيتىپ اتتارىمىزدى ابدەن بولدىرتامىز. بۇل كەزدە ونىڭ اۋىلدارى مال-مۇلكىمەن قاۋىپسىز جەرگە كوشىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ اتتارىمىزدىڭ شارشاعاندىعىن بىلگەندىكتەن، كەنەسارى وزدەرىنە قۋىپ جەتەدى دەپ ەش قورىقپادى. بىراق وتكەن ۋاقىتتاعى ەكسپەديتسيالاردىڭ تاجىريبەسىنەن سودىرلاردىڭ بۇل قاراپايىم قۋلىعىن بايقاعاندىقتان، بۇل قۋلىققا تۇسپەدىك. كوشىپ جۇرگەن اۋىلداردىڭ قوزعالىسىن باقىلاپ تۇرعاندىقتان، سودىرلاردى كوپ شىعىنعا تۇسىرەتىنىمىزدى بىلدىك، امالى جوق كەنەسارى مال-مۇلىكتەرىن قورعايمىن دەپ تاعى دا الدىمىزدان شىعاتىنى انىق. كوتەرىلىسشىلەردىڭ بولىسىنداعى اۋىلدارى ءبىزدى اداستىرماق بولىپ ءار جاققا كوشىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇر. ءبىز قوي مەن تۇيەلەردىڭ ەڭ كوپ ءىز قالدىرعان جولىن تاڭداپ سول ىزبەن  توقتاماي ءجۇرىپ وتىردىق.  قازاقتار بىزگە قارسى دالانىڭ ءشوبىن ورتەۋ ءادىسىن دە قولدانا المادى، سەبەبى بۇرىن ولارعا ءبىر رەت وداقتاس بولعان جەل بۇل جولى باسقا جاققا سوقتى. كوپ ۇزاماي قاشقان اۋىلداردىڭ كوشىنە ىلەسە الماعاندىقتان  تاستاپ قالدىرىلعان، زورىققان تۇتاس قوي وتارلارى جولىمىزدا كەزدەسە باستادى. وتريادىمىزدىڭ ازىق-تۇلىگىنە قاجەت بولادى-اۋ دەگەن مولشەردەگى قوي سانىن الىپ، قالعاندارىن جۇرۋىمىزگە كەدەرگى بولماسىن دەپ تاستاپ كەتتىك. كۇن سايىن مۇنداي ولجالاردىڭ سانى كوبەيە بەردى. كوتەرىلىسشىلەر ەندى تۇيەلەرىن، وعان قوسا كيىز ۇيلەرى مەن قازان-وشاقتارىن، بارلىق مۇلكىن تاستاي باستادى،  تەك جەكە باستارىن قۇتقارۋدى ويلاپ اتپەن كەتىپتى. كەزدەسكەن مىنا ءبىر جاعداي ماعان جانە ءبارىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدە تەرەڭ اسەر قالدىردى. كەلە جاتساق، الدىمىزدان جاسى ءۇش شاماسىندا، جاپ-جالاڭاش، اشتىق پەن شارشاۋدان بوپ-بوز بوپ كەتكەن ەر بالا جۇگىرىپ كەلەدى. ءبىزدى كورىپ، ادامدار ەكەنىمىزدى، تاماق بەرەتىنىمىزدى ءتۇسىنىپ داۋىستاپ قۋانا جۇگىردى. وسى ءبىر جۇرەكتىڭ سەزىمىن شىمىرلاتاتىن بالالىق سەنىمنىڭ تەرەڭدىگىن ايتۋ قيىن، ءبارىمىز دە بالانى ماڭدايىنان سيپادىق. بالا كىشكەنتاي قولدارىمەن ءبىر جاقتى كورسەتە باستادى، كورسەتكەن جاعىنا بارساق، جەردە جاتقان تاعى ەكى قىز بالانى كوردىك. بىرەۋىنىڭ جاسى بىرنەشە ايلىق بولسا كەرەك، ءولىپ قاپتى، ەكىنشىسى ەكى جاس شاماسىندا، السىرەگەن، ارەڭ دەم الىپ جاتىر. بالالاردى دەرەۋ وزىمىزگە الدىق. كەلەسى كۇنى، اعاسى مەن قارىنداسى ساۋىعىپ، كازاكتار جاساپ بەرگەن تۇيەنىڭ قومىندا كارزەڭكەدە وتىرىپ وينايتىن حالگە جەتتى.  سىرا، بالالار اكە-شەشەسى جوق جەتىمدەر بولسا كەرەك، سوندىقتان دا سودىرلار ولاردى ەش ويلانباستان اي دالادا قاسقىرلارعا جەمگە، اش ولىمگە قالدىرىپ وتىر. اتا-اناسى بولسا، تابيعاتقا جات ىسكە بارادى دەپ ويلاۋعا دا بولمايدى. دەگەنمەن، بۇرىن قازاقتىڭ ايەلدەرى شەكارادا ءوز بالالارىن ساتىپتى، بىراق ول جاعداي اشتىق كەزىندە بولىپ، بالالارىن اشتىقتان ولتىرمەۋ ءۇشىن وندايعا بارعان، باسقا كەزدەرى اناسى بالاسىن ەش ۋاقىتتا تاستامايدى.

وسى ۋاقىتتىڭ بارىسىندا قازاقتاردىڭ شاعىن توپتارى اتتارىنىڭ جۇيرىكتىگىنە سەنىپ قاستارىمىزعا اجەپتاۋىر جاقىن كەلىپ ءجۇردى. ۇستاپ الۋعا دايىندالا باستاساق، قاشا جونەلەدى. كوپكە سوزىلعان بۇل جازا تارتپاۋشىلىق ولارعا باتىلدىق بەرە باستادى،  وسىنى پايدالانىپ  ءتىل ۇستاماقتى ويلادىق، ءتىل بىزگە كەنەسارىنىڭ اۋىلدارىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن وتە قاجەت بولاتىن.  بىرنەشە كازاكتى تورۋىلعا بولدىك، ول توپقا مەن دە كىردىم. تورۋىل جاسايتىن جەرگە كوپ كەڭىستىكتى الىپ جاتقان قامىستىڭ اراسىنان ورىن الدىق. وسى كەزدە وترياد سول قامىسقا جاقىن جەردە ايالداۋعا توقتادى. تىنىشتىق ساقتاپ قۇر بەكەر ۇزاق ۋاقىت وتىردىق. كۇن ەڭكەيىپ باتۋعا جاقىنداعان كەزدە لاگەرگە قايتۋعا دايىندالا باستاعانىمىزدا، كەنەتتەن قامىستىڭ اراسىنداعى شوشقالار سالعان جولمەن كەلە جاتقان  اتقا مىنگەن قازاقتى كوردىك. ءبارىمىز تۇرا ۇمتىلدىق، بىراق ول ءبىز ونى قورشاپ الامىز دەگەنشە اتىن بۇرىپ ۇلگەرىپ بار قارقىنىمەن شاۋىپ الا جونەلدى.  ارتىنان  قۋدىق، بىراق ول يرەڭدەگەن جولدارمەن قاشىپ تاپتىرماي كەتتى. بۇل ساتسىزدىكتىڭ رەنىشىمىزدى تۋدىرعانى سونشا، قازاقتى ۇستاعانشا قامىستان شىقپايمىز دەپ بەل بۋدىق. ءبىزدىڭ سورىمىزعا بۇل سوقپاق جول شارتاراپقا تارايتىن باسقا دا جولدارمەن قوسىلادى ەكەن. قۋعىننىڭ قىزۋقاندىلىعىنا سالىنامىز دەپ قاراپايىم ساقتىق شارالارىن ۇستانباپپىز. ۇزاق قۋىپ ايدالادا جالعىز كەلە جاتقانىمدى كەش سەزدىم. ءبىر ۋاقىتتا ەندى تۇسە باستاعان قاراڭعىلىقتىڭ اراسىنان مەنەن الىس ەمەس جەردە جۇرگەن سايىن جيىلەنگەن قامىستىڭ اراسىنان جول سالىپ كەلە جاتقان اتقا مىنگەن قازاقتى كوردىم. جاقسى قارۋلانعانمىن، سوندىقتان ەشتەڭەدەن قورىقپاي شابا جونەلدىم، قازاقتى تۇتقىنعا الايىن نەمەسە  جايراتايىن دەگەن ويمەن.. قازاققا جاقىنداپ قالعانمىن، سول كەزدە ارتىمنان اتتىڭ ءدۇبىرىن ەستىپ بۇرىلدىم. ءدال وسى ساتتە وڭ يىعىمدى بىرنارسە كۇيدىرىپ جىبەردى، باسىما سوققى الدىم. سول زاماتتا جان-جاعىمنىڭ بارلىعى ءتۇرلى ءتۇستى شاپاقتارعا تولىپ كەتتى. ار جاعىندا نە بولعانىن بىلمەيمىن.

(جالعاسى بار)

ورىس تىلىنەن اتسدارعان ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz