قازاق ايتادى: «جاقسىنىڭ ۇرپاعى»، «اسىلدىڭ سىنىعى»، «تەكتىنىڭ تۇياعى»، «كونەنىڭ كوزى» دەپ. وسىنداي جاقسى ءسوزدىڭ بارىنە لايىقتى جان – مۇگىلسىم قادىرقىزى (قۇجاتتا – ابدۋلكادىر) سىرتتانوۆا.  مۇگىلسىم قادىرقىزى – الاشتىڭ ايبوز ۇلى، قازاقتىڭ العاشقى كونستيتۋتسيالىق ەڭبەگىنىڭ اۆتورى، الاش قوزعالىسىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بارلىبەك سىرتتانۇلىنىڭ تۋعان نەمەرەسى ەكەن.

ءبىز مۇگىلسۇم قادىرقىزىن قالاي تاپتىق؟ اڭگىمەنى وسىدان باستالىق.

اۋەلى، بارلىبەكتىڭ اتىن ۇلىقتاپ، اۋىلدىق وكرۋگكە قايراتكەردىڭ اتىن بەرگىزگەن، بۇگىنگى ب.سىرتتانوۆ اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى (الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى) مايرا ابىشەۆامەن سويلەسىپ، تاريحي تۇلعا تۋرالى تۇششىمدى دەرەكتەر بىلەتىن كونەكوز قاريالاردىڭ دەرەگىن الدىم. اۋىل باسشىسى مايرا ەسىمقىزىنىڭ نۇسقاۋىمەن، وسى جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى گۇلشا تاڭىربەرگەنقىزىمەن كەزدەسىپ، ءمان-جايدى بايانداپ، ول كىسىدەن بىرقاتار قۇجاتتاردى العان ەدىك. قولعا تۇسكەن تاريحي قۇجاتتار – گۇلشا اپايدىڭ اكەسى، بەلگىلى قالامگەر، ولكەتانۋشى تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ ەسىمدى اقساقالعا تيەسىلى. كەزىندە بۇل كىسى الاش قايراتكەرىنىڭ ۇرپاقتارىمەن جاقىن ارالاسىپ، باكەڭ جايلى عىلىمي-ىزدەنىس جۇمىسىن جۇرگىزىپتى. بۇنى – ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن قۇجاتتار ايعاقتايدى.

تاڭىربەرگەن اتامىزدىڭ جەكە مۇراعاتىنداعى قۇجاتتىڭ ءبىرى – كاكە (ابدۋلقادىر) بارلىبەكۇلىنىڭ ءومىربايان ۇلگىسىندە جازعان كۇندەلىك-داپتەرى. الگى داپتەردە: «ۇلكەن قىزىم قاراعاندىداعى گلازنوي ينستيتۋتتا ۆراچ جانە مەدينستيتۋتتا مۇعالىم، پارتيا مۇشەسى; ورتانشى قىزىم كەگەن اۋدانىندا ۆراچ- ۆلكسم; كىشى قىزىم – ۆلكسم، الماتى مەدينستيتۋتىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ ءجۇر. ۇلكەن ۇلىم سوۆەت مينستىردە; ورتانشىم اۆتوشكولدا – مۇعالىم – ينسترۋكتور; كىشى ۇلىم، زام.مينستەرستۆا اۆتوترانس سوڭعى قىزىمنان باسقالاردىڭ ءبارى دە سەميا قۇرعان. نەمەرەلەرىم ءوسىپ جاتىر. الدى ينستيتۋتتىڭ 5 كۋرسسىندە. كىشىلەرى دەت.ساد، بەسەكتە»، - دەگەن مالىمەت كەزدەسەدى. وسى مالىمەتتى وقىپ الىپ، ونىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىك. سودان كاكەنىڭ ۇرپاقتارىن ەل اراسىنان ىزدەستىرىپ، مەكەن-جايلارىن انىقتاي باستادىق. اۋەلى – قاراعاندى قالاسىندا تۇراتىن ۇرپاعى جايىندا مالىمەت تاپتىق. «يندۋستريالنايا كاراگاندا» گازەتىنەن «نە زابىۆاي يميا سۆوە» (اۆتورى – ل.تۋسۋپبەكوۆا، 2002 جىل، 27 قاراشاداعى سانى) دەپ اتالاتىن ماقالانى بايقاپ، وقىپ شىققان سوڭ، مۇگىلسىم اجەمىزدىڭ سول جىلدارى جاسى 80-نەن اسقانىن ءبىلىپ، «اجەمىز قازىر بار ما ەكەن؟» دەپ بىردە ۇمىتتەنىپ، بىردە كۇدىكتەنە ءجۇرىپ، قاراعاندىلىق تانىس عالىم اعا-اپايلارىما حابارلاسىپ، ىزدەستىرۋ جۇمىسىن باستاپ كەتتىم. سودان نە كەرەك، ت.ع.د.، پروفەسسور ج.ارتىقباەۆ، ولكەتانۋشى ت.ارشابەكوۆ، ت.ع.ك.، پروفەسسور ن.بەيسەمبەكوۆالارعا حابار بەردىك.

اقىرىندا پروفەسسور ن.بەيسەمبەكوۆانىڭ كومەگىمەن قازىرگى ۋاقىتتا  اجەمىزدىڭ ءتىرى ەكەنىن، بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا امان-ەسەن جۇرگەنىن ەستىپ، ءبىر ءسات بولسا دا، اتتاي تۋلاعان جۇرەگىمىز بايىز تاۋىپ، كۇدىگىمىز سەيىلىپ، ءۇمىتىمىز ارتتى.

مۇگىلسىم قادىرقىزى سىرتتانوۆا – ەلىمىزدەگى مەديتسينا سالاسىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بىلىكتى دارىگەر ءارى مەديك-عالىم. ول – كسرو دەنساۋلىق سالاسىنىڭ ۇزدىگى. قانشاما ناۋقاستىڭ دەرتىنە اراشا ءتۇسىپ، اسا كۇردەلى وتالاردى جاساعان ەكەن. بالكىم، سول ناۋقاستاردىڭ تىلەگى بولار، اجەمىزدىڭ ارامىزدا امان-ەسەن جۇرگەنى. بالكىم، اتاسى بارلىبەك، اكەسى قادىردىڭ قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپاي، مەزگىلسىز ۇزىلگەن تاعدىرلارىنىڭ وتەۋى – وسى جاننىڭ ماڭدايىنا جازىلدى ما ەكەن؟!

نۇرساحان احمەتقىزىنان اجەيدىڭ بايلانىس نومەرىن العان ەدىم. 14 اقپان كۇنى مۇگىلسىم اجەنىڭ ۇيىنە تەلەفون سوقتىم. تۇتقانى ءوزى كوتەردى. حال-احۋالىن سۇراعان سوڭ، ءوزىمدى تانىستىرىپ، اتاسى بارلىبەك سىرتتانۇلى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىسىن قولعا العانىمدى قىسقاشا بايان ەتتىم. اجەم بۇرىن-سوڭدى مۇنداي توسىن اڭگىمە بولارىن كۇتپەسە كەرەك، تولقىپ، كوڭىلى بوساپ، كوز جاسىن سىعىمداپ الدى. ءوزىنىڭ 96 جاستا ەكەنىن، ەكى كوزىنىڭ دە كورمەي قالعانىن، مەنىڭ ابدەن كەش حابارلاسقانىمدى ايتىپ، قينالىپ سويلەدى. مەن دە اڭگىمەنى ۇزاققا سوزباي، «ۇلىڭىزبەن سويلەسىپ، كەزدەسۋ ۋاقىتىن بەلگىلەپ، تاياۋ كۇندەرى ۇيىڭىزگە بارامىن» دەسەم كەرەك.

سودان نە كەرەك، كوپتەن كۇتكەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى – 18 اقپان كۇنى ءتۇستى. سەنبى بولعان سوڭ، تۇسكە تامان استانادان قاراعاندىعا جولعا شىقتىم. مەنى ول جاقتان جۋرناليست، قاناتتاس دوس نۇرلىحان قالقامانۇلى مەن تاريحشى-عالىم، پروفەسسور نۇرساحان احمەتقىزى، جۋرناليست، «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جانىبەك ءاليمان ۇشەۋى كۇتىپ الدى. تۇپ-تۋرا 14:25-تە لەنين كوشەسىنىڭ بويىنداعى №46 ءۇيدىڭ 1 پاتەرىنىڭ قوڭىراۋىن باسىپ، ىشكە ەندىك. اجەمىز ءوزى قارسى الىپ، اشىلا سويلەدى. اڭگىمە اۋانى – حح عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءومىرى، بارلىبەكتىڭ وتباسى، ونىڭ اينالاسىنداعى ادامدار توڭىرەگىندە بولدى. اجەنىڭ جاسى ۇلعايسا دا، كوڭىل-زەردەسىنە كولەڭكە تۇسپەگەن ەكەن. وتكەن كۇننىڭ ۋاقيعالارىن بۇگىن كورىپ وتىرعانداي قىلىپ ايتقانىندا، جانتۇرشىگەرلىك زۇلىمدىقتاردى ەستىپ، دەنەڭ تىتىركەنىپ، قورقىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. مۇگىلسىم اجە دۇنيەگە كەلگەن ساتىنەن باستاپ قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا، اجەسى ەركەجاننىڭ باۋىرىندا ءوسىپتى. بارلىبەكتەي ازاماتتىڭ جارى بولعان ەركەجان وقىپ-توقىماسا دا، جازىلماعان دالا «زاڭىن» جاقسى مەڭگەرگەن، جاقسىنىڭ جارى بولا بىلگەن ادام بولىپتى. ەركەجان اجەسىنە ىلەسىپ، بالا كۇنىنەن قاپال، اقسۋ ءوڭىرىن ارالاپ، سول زامانداعى زيالى ادامدارمەن ارالاسىپ، مامانداي اتاقتى بايدىڭ بالالارىن كورگەن مۇگىلسىم اجەنىڭ وتكەن تاريحتىڭ شىنايى كۋاگەرى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، تاسپاعا جازىپ وتىردىم.

وسى ارادا تاسپاعا جازىلعان اجەمىزدىڭ اڭگىمەسىنەن بىرەر مىسال كەلتىرەيىن: «ە-ە-ە بالام-اي، وتكەن زاماننىڭ سالقىنى ءبىزدىڭ اۋلەتكە وتە قاتتى ءتيدى. اسىرەسە، اتام ولگەننەن كەيىن ۇيگە ءتىنتۋ، باقىلاۋ جۇمىستارىمەن نكۆد جەندەتتەرى ءجيى كەلە باستادى. ولار ارقاشان كەلگەن سايىن ۇيدەن بەرەكە قاشىپ، مازا كەتەتىن ەدى. ءبىر كۇنى ەركەجان اجەم ەكەۋىمىز سۇتتىگەننىڭ ارعى جاعىنداعى اقسۋ اۋىلىنا قوناققا بارىپ، ۇيگە كەلسەك، قارا كيىم كيگەن الگىلەر تاعى دا كەلىپ، ءۇي ءىشىن ءتىنتىپ ءجۇر ەكەن. ساندىقتىڭ تۇبىندەگى دوربادان كوپتەگەن فوتوسۋرەتتەردى الىپ، اتاممەن بىرگە ەستەلىك سۋرەتكە تۇسكەن ادامداردىڭ ارقايسىسىن اجەمە شۇقىپ كورسەتىپ، «مىناۋ كىم؟»، «اناۋ كىم؟» دەپ تەرگەپ، جاۋاپ العان بولاتىن. كەيىن ستۋدەنت بولعان شاعىمدا، سول فوتوسۋرەتتەگى اعالاردىڭ ءبارىن 1937-1938 جىلدارى رەپرەسسيالاپ، «حالىق جاۋى» دەپ اتتىرىپ تاستاعانىن ءبىلدىم عوي. جۇرەگىم سوندا قانجىلادى. سويتسەم: الگىلەر وسىلاي زيالىلاردىڭ ۇيلەرىن ارالاپ، باس كوتەرەر ازاماتتاردى قۇرتۋ ءۇشىن فاكت جيناپ ءجۇر ەكەن. بارلىبەكتىڭ كوزىن كورگەن، ونىمەن ارالاس بولعانداردىڭ ءبارىن دە قۇرتىپتى. بارلىبەك ولگەنىنە دەيىن باقىلاۋدا بولىپتى. ونىڭ بالالارى دا قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپادى. نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرازى اتاتەكتەرىن اۋىستىرىپ، امان قالدى. ايتپەسە، ولاردى دا قۇرتار ما ەدى.

بارلىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى – قادىر اكەم قازاق ينتەلليگەنتسياسىمەن وتە جاقىن ارالاستى. ۇيىمىزگە م.اۋەزوۆ، ءى.جانسۇگىروۆ، ف.عابيتوۆا، و.جاندوسوۆ، قانابەك، كۇلاش بايسەيىتوۆتەر كەلىپ تۇراتىن. اكەم ۋاعىندا جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارعان ەدى. بارلىبەكتىڭ نەمەرەلەرىنىڭ كوبى دارىگەر بولىپ، مەديتسينا سالاسىنا كەلدى. مەن –  كوز دارىگەرىمىن. وسى قاراعاندىداعى مەدينستيتۋتتا وقىتۋشى بولدىم. ءسىڭلىم ءانيسا دا دارىگەر، الماتىداعى مەدينستيتۋتتىڭ دوتسەنتى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. مەنىڭ ۇلكەن ۇلىم – نۇرلان دا دارىگەر، وسىنداعى مەدينستيتۋتتا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، عالىم.

بارلىبەكتىڭ نەمەرەلەرى دە ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلكەن قوستى. مىسالى، ۋاعىندا سارا دارىبەكقىزى بايلانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، اسەت ابدۋلقادىرۇلى ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، سامەد ابدۋلقادىرۇلى اۆتوترانسپورت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، تولە ابدۋلقادىرۇلى گاز ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ال، سامۇرات دارىبەكۇلى – قازاقتان شىققان العاشقى گەنەرالداردىڭ ءبىرى. جالپى، بارلىبەكتىڭ ءبىراز ۇرپاعى عىلىمي دارەجە قورعاپ، عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.

-اجە، ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، بارلىبەك اتاڭىزدىڭ «دارىلىك وسىمدىكتەر» دەپ اتالاتىن ەڭبەك جازعان ەستىدىك. سوعان قاراعاندا اتاڭىزدىڭ دارىگەرلىك، ەمشىلىك قاسيەتى بولىپ پا ەدى؟

-بارلىبەك اتامنىڭ كوزىن كورمەدىم دەپ ايتتىم. اجەم بىزگە اتامىز جايىندا كوپ نارسەنى اشىپ ايتپايتىن ەدى. ول زامان بۇگىنگىدەي ەركىن ۋاق ەمەس ەدى. سوندىقتان اجەم ساقتانىپ، ساق جۇرەتىن. ايتسەدە اتام پەتەربوردان وقىپ كەلگەن سوڭ، جەتىسۋدىڭ ءدارى-دارمەككە پايدالى شوپتەرىنىڭ قاسيەتىن ءبىلىپ، ونى ەم-دومعا قالاي قولدانۋ كەرەك ەكەنىن جازىپتى. بارلىبەك اتامنىڭ ەسىمىن حالىققا تانىتقان عالىم ساكەن وزبەكۇلى دەگەن ازامات اكەمنىڭ قارىنداسى قانيپا اپايىمنان اتامنىڭ الگى ءوزىڭ ايتقان ەڭبەگىن الىپتى. سول كىسى ونىڭ وسىنداي ۇلكەن ەڭبەك ەكەنىن ايتقان بولاتىن. اتامنىڭ كوپ دۇنيەلەرىن، قۇجاتتارىن اجەم جەرگە كومدىرىپ تاستاپتى. سونى قانيپا اپام بىلگەن ەكەن. كەيىن زامان تىنىشتانعان شاقتا، ءوزى قازىپ الىپ، ساقتاعان ەكەن. ونى كەيىن ءبىلدىم عوي. اتامنان تاراعان بالالارىنىڭ قاي-قايسى بولماسىن ەلگە قىزمەت ەتتى عوي. دارىگەرلىك ماماندىقتى تاڭداعاندارىنا دا سول سەبەپ بولعان شىعار. ايتپاقشى، اتامنىڭ اعاسى كەنجەحاننىڭ ۇلى – قاناتحان اعامىز «الاش» اسكەر پولكىنىڭ قۇرامىندا بولىپتى. اجەمنەن ەستىگەن ەدىم»، - دەگەن ەدى.

P.S. كەيىنگى ۋاقىتتا ءجيى ويلايمىن: حح عاسىردىڭ باسىندا «ەلىم»، «جەرىم» دەپ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنەن ۇلانعايىر مىنا اتىراپتى قورعاۋ ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىككەن الاش سەركەلەرىنىڭ وزدەرى دە، ۇرپاقتارى دا تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، مەحناتىن كەشتى-اۋ دەپ. ەل ىشىندە  وسى الاشتىڭ ۇرپاقتارىنان ءوسىپ-ونگەن جاقسىلار بار ەمەس پە، نەگە سولاردى ىزدەمەسكە! دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا قازاق بوسىپ، باس ساۋعالاپ كەتكەندە، نەنى جوعالتىپ، نەدەن ايىرىلعانىمىزدى دا تولىق بىلمەيمىز. اششى بولسا دا ايتۋعا ءتيىس شىندىقتىڭ ءبىرى – بۇگىنگى وسى قارا قازاق كەشەگى قابىلان ازاماتتارىنىڭ عۇمىرناماسىن دا جەتىك بىلە بەرمەيدى. ايتا بەرسەك، قازاقتىڭ تۇگەندەلمەگەن مۇراسى، باعاسىن الماعان تۇلعاسى جەتەرلىك ەكەن. «اي، اينالايىن-اۋ، قازاقتىڭ ەسەسى كەتكەن تۇسىن قايتارىپ، جوعىن جوقتاپ، وشكەنىن جاندارىپ، ولگەنىن تىرەلتەتىن ۋاقىتتا بوس ءجۇرىپ، دالبالاقتاۋ جاراماس» دەپ ءوزىن-ءوزى جىگەرلەندىرەتىن جاس عالىمداردىڭ قاتارى كوبەيسە ەكەن... الاشتىڭ مۇراسىنان تاعىلىم الىپ، ەل اراسىنداعى ۇرپاقتارىن تانىتا بەرەيىكشى...

ەلدوس توقتارباي،

ب. سىرتتانۇلىنىڭ ءومىربايانى مەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋشى عالىم، ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz