ورىس پارلامەنتىندەگى جەر-سۋ ماسەلەسى
الاش قوزعالىسىنىڭ باستاپقى جىلدارىنداعى ماڭىزدى ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءبىرى – قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلت مۇددەسى جولىندا جۇرگىزگەن پارلامەنتتىك كۇرەسى ەدى. جەر ءۇشىن رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمىندا بولعان شايقاستىڭ ءبىر كورىنىسى جايىندا تومەندەگى ماتەريال سىر شەرتەدى.
ورىس پارلامەنتىندەگى جەر-سۋ ماسەلەسى
(وتەمىس ومىربەكوۆتىڭ داپتەرىنەن)
- عابيدوللا توقاي
- يراكلي تسەرەتەلي
- پەتر لەوناس
- راشيد قازي يبراگيموۆ
- ۇكىمەت باسى پ. ستولىپين
- 2-ءشى مەمدۋما توراعاسى ف. گولوۆين
تاريحي مينياتيۋرا
سانكت-پەتەربۋرگ، 16.05.1907
دۋماعا كەلىپ سويلەگەن ءستولىپيندى تىڭداعاندا ۇققانىمىز – ۇكىمەت باسى ءۇشىن ۇلت ماسەلەسى ەلەۋگە تۇراتىن نارسە ەمەس سەكىلدى ەكەن. ال بىراق ءبىزدىڭ مۇسىلمانداردىڭ مۇڭى – وسى ورىس رەۆوليۋتسياسى باستالعالى بەرى وتكەن ءۇش سەزىندە دە تۇيىندەلگەندەي، تاپتالىپ بارا جاتقان رۋحاني شارۋالاردى تۇزەتىپ الۋ ەدى. الايدا وعان ازىرگە بيلىك نازار اۋدارار ەمەس. ەلەمەيدى ءتىپتى.
مۇسىلمان-دەپۋتاتتار كەشەگى مەكتەپ ماسەلەسىندە ۇلكەن داۋ تۋدىرعان ءجارىسسوز كەزىندە تاباندى كوزقاراس ۇستاندى. ۇكىمەتتىڭ ءىس-داعدىسى مەن پيعىلىنا قاساقانا، وزدەرى تۇراتىن ايماقتاردا انا تىلىندە وقىتاتىن باستاۋىش مەكتەپتەر بولۋىن قالايتىنىن باتىل مالىمدەدى. ۇكىمەتتىك مەكتەپتەردى سىنادى. بالالارعا بىردەن ورىسشا ساۋات اشقىزۋدان شوشىندى. بۇل ماسەلەدە يمپەرياداعى ورىستان باسقا وزگە تەكتى حالىقتاردان وكىلدىك ەتكەندەر تۇگەلدەي ءبىراۋىزدى بولدى.
ال وعان ۇكىمەت تۇرعىسىنان ويلايتىنداردىڭ قالاي قارايتىنىن كەشە عانا اپ-ايقىن كوردىك. ءتىپتى، سولاردىڭ ىڭعايىنداعى، الدە سويىلسوعارى بوپ تابىلاتىن قاراجۇزدىكشىلدەر بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن، تۇركى-مۇسىلماندارعا، ءاي-ءشاي جوق، تۇركياعا كوشىپ كەتىڭدەر دەۋگە دەيىن باردى عوي. بۇل جايىندا ءبىز دە، باسقالار دا جازدى، ەل تەز قۇلاقتاندى.
ءبىر كۇنى باس رەداكتورىمىز راشيد قازي رەداكتسياعا كەلگەن حاتتاردىڭ الدەبىرەۋى جايىندا بولمەسىندە وتىرعان بارشامىزعا قۋانا ايتتى دا، جوعارى كوتەرىپ كورسەتىپ، ىشىندە جازىلعانداردى سۇيسىنە وقىپ بەردى.
دۋماداعى ۋ-شۋ قۇلاعىنا جەتىسىمەن عابدوللا توقاي اتتى البىرت جاس اقىن «كەتپەيمىز!» دەگەن ولەڭ جازىپتى. تەكەدەن ەكەن. مەن بۇرناعى جىل سوڭىندا سوندا بولىپ، قازاق پارتياسى سەزىنە قاتىسىپ قايتقانمىن. قالاداعى كوزى اشىق ازاماتتار تۇگەل جينالعان سول باسقوسۋدا ول بولدى ما، جوق پا، قايدام. بولعان شىعار. تەز باۋىرلاسىپ كەتكەن جانشا دوسىم مەنى تالاي كىسىمەن تانىستىرىپ ەدى، بالكىم سولاردىڭ ىشىندە ونى دا كورگەن شىعارمىن، بىراق مەن ونى، ايتەۋىر، كوزىمە ءدال ەلەستەتە المادىم. قالاي بولعاندا دا، ءسوزى جۇرەككە جىلى ءتيدى.
ول حالىق وكىلدىگى جينالىسىندا جۇرتتى الالاۋدى كاسىپ قىلعان، مۇسىلمانداردى تۇركياعا كەتىرگىسى كەلگەن قاراجۇزدىكشىلەرگە، ولاردىڭ كوسەمى پۋريشكەۆيچ پەن ونىڭ سىبايلاستارىنا: «سەندەرگە جاقسى كورىنسە، سوندا وزدەرىڭ بارا قويىڭدار، مىرزالار!» – دەپ سەرگەك جاۋاپ بەرىپتى. ال «ءبىز وسىندا تۋدىق، وسىندا وستىك، وسىندا ولەمىز. ورىس جەرىنە اينالعان اتامەكەنىمىزگە ءبىزدى تاعدىردىڭ ءوزى بايلاعان» دەگەن تۇجىرىمىن جىر تىلىمەن ادەمى جەتكىزىپتى.
سونى تىڭداعاندا، كەرەمەت ريزا بولدىق. ءبارىمىزدى ءوز جەرىمىزدە، ءوز ەلىمىزدە وگەي قىلعان «قارا جۇزدىك» يمانسىزدارىنا پوەزيا سوزدەرىمەن بەرىلگەن وسىنشا ۇتىمدى جاۋاپ گازەتكە شىققاندا الىس-جاقىن بارشانى رازى ەتتى. ونى تۇسىنەر پۋريشكەۆيچتەر بار دەيمىسىڭ. ولار كوزقاراسىنان اينىعان، جوق، بىراق ولاردىڭ سونداي ەرسى دە قاتەرلى پيعىلى ءبىزدى ىنتىماققا شاقىرا ءتۇستى.
دەگەنمەن، پىكىر الۋاندىعى ساقتالىپ تۇر.
بىزگە باسپا ىسىندەگى بەدەلدى ءسوز ايتاتىن القا مۇشەلەرى سىندى قابىلدايتىن اعالارىمىز راشيد قازي، يلياس اپەندى، سالىمگەرەي سۇلتان قورىتقان ويلار ۇلگى بولاتىن. ءبىز ۇلتتىق شەت ايماقتاردىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىندا، سوتتىڭ تومەنگى بۋىندارىندا ءىس ءوز تىلىندە بولۋىن، ءار جەردەگى تۇركى جۇرتتارى ىشىندە تۇسىنىكتى ءوز تىلدەرىندە جۇمىس ىستەۋىن قالايتىنبىز. ۇكىمەت سوتىن جاپپاي كىرگىزە بەرمەي، ەل اراسىندا بەدەلى زور حالىق سوتتارىن ساقتاپ قالۋدى تاباندىلىقپەن قولدايتىنبىز. بۇل ورايدا دەپۋتاتتاردىڭ وزگەشە پايىمداۋى بىزگە اسا ەستىلمەيتىن سەكىلدى ەدى. نەگىزگى فراكتسياداعىلار دا، ەڭبەك توبى مەن كادەتتەر قاتارىنداعىلار دا – ءبارى ءبىر اۋىزدى كورىنەتىن.
ايتسە دە، كۇدىكتەنەتىندەر بار ەكەن. اسىرەسە اگرارلىق ماسەلەدە ارقيلى كوزقاراس بارى بايقالدى. كوبى پومەششيكتەر جەرىن ءادىل اقىسىن تولەپ ساتىپ الۋ جاعىندا. تۋرا كادەتتەر ءتارىزدى ويلايدى. ال ەڭبەك توبىنداعىلار تاركىلەۋ باعىتىن ۇستاندى. وسى رەتتە فراكتسيا ىشىندەگى باسقوسۋلاردا ايتىس تۋىپ ءجۇردى، ءبىرلى جارىم پىكىر پلەنارلىق ماجىلىستە دە ايتىلىپ قالدى.
اسىرەسە، مەكتەپ داۋىنىڭ ەرتەسىندە بولماق تالقىلاۋ ءبىزدىڭ ايرىقشا كۇتكەن ءساتىمىز ەدى. وندا دەپۋتات قاراتاەۆ سويلەمەك بولاتىن.
***
قاتتى ۋ-شۋ تۋعىزا تۇرىپ، تۇركى-مۇسىلمان دەپۋتاتتارى مەكتەپ سالاسىنداعى باعدارلاماسىن بەكەم ءمالىم ەتتى. ەندى جاريا ەتىلگەن مۇددەنىڭ زاڭدا كورىنىس تابۋى ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەت. الداعى ۋاقىتتاردا، زاڭ جوباسىن كوميسسيادا قاراعان كەزدە، ءسويتىپ جوبا ماتىنىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەگەندە، باعدارلامالىق ماقساتتى باياندى ەتۋ جولدارىن ويلاۋ ءلازىم.
ءبىزدىڭ دوسىمىز سلاۆا بۇل ورايدا بىزبەن ءبىر پىكىردە-ءتىن. ول مۇسىلمان دەپۋتاتتاردىڭ ءوز كوزقاراستارىن دۋما مىنبەسىنەن تانىتۋلارىنا ءبىز ءتارىزدى ءسۇيىنىپ تە، جانە ولار سويلەگەن كەزدە جەكەلەگەن قاراجۇزدىكشىلەردىڭ شابالانۋىنا كۇيىنىپ تە جۇرەتىن. ەرتەڭ اگرارلىق ماسەلەنى تالقىلاۋ جالعاسادى دەگەندە، ول جاسايعا قاراپ:
– بىلەسىڭ بە، بەلگىلى ءبىر كۇشتەر ەرتەڭ سەندەردىڭ دەپۋتاتتارىڭدى مىنبەگە شىعارتپاۋعا تىرىسا ما دەيمىن، – دەپ قالدى.
– بەلگىلى ءبىر كۇشتەر... – جاساي قاباعىن تىرجيتتى. – ماحمۋدوۆ، حاسانوۆ، ماقسۋدوۆتار ولاردىڭ قىتىعىنا ابدەن ءتيدى دەمەكپىسىڭ؟
– مەنىڭشە، ۇستىنەن ءتۇستىڭ. ولارعا ءوز تۇقىمدارى مەن ىشتەرىندەگى جانە باتىستاعى دىندەستەرى توندىرگەن قاتەر دە باستان اسىپ جاتىر، جەتپەگەنى – مۇسىلمانداردىڭ باس كوتەرۋلەرى ەدى...
سلاۆا «مۇسىلمانداردىڭ باس كوتەرۋلەرى» حاقىندا تۇسىنىك بەرە كەتتى. ولار اگرارلىق كوميسسياداعى جارىسسوزدەردە ولار تىم بەلسەنىپ كوزگە تۇسكەن كورىنەدى. ءبىر كيرگيز-دەپۋتات قايتا-قايتا، ءتىپتى، ۇكىمەت الدىنا ماسەلە قويىپ ءجۇر ەكەن. ول ۇكىمەتتىڭ قونىس اۋدارۋدى قاراعان الدەبىر وتىرىسىنا دا قاتىسىپ، كوپ نارازىلىق ايتىپتى دەسەدى. بيلىكتىڭ ءتۇرلى بۋىنىنا كيرگيز جەر-سۋى جايىندا دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالۋعا دا سول ۇيتقى بولۋدا – مىنە سوندىقتان دا وسىنىڭ ءبارىن ەندى دۋما مىنبەرىنەن دۋىلداتۋعا جول بەرۋگە بولمايدى دەگەن ۇيعارىم بار ءتارىزدى. بۇلار سلاۆاعا ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى اقپارات كوزدەرىنەن ءمالىم...
– بىلەمىن، كيرگيز-دەپۋتات دەگەنىڭ – سۇلتان قاراتاەۆ قوي، – جاساي كۇرسىندى، – وعان كادەتتەر جەر-سۋ جايىنداعى پارتيالىق باعدارلاماسى ءۇشىن بىلتىردان بەرى تىستەرىن قايراپ ءجۇر. قاراجۇزدىكشىلەرمەن جۇلدىزى قارسى كەلەتىنى ەكى باستان تۇسىنىكتى. دەگەنمەن ءبىز ونى ءسوز الار دەپ ۇمىتتەنەمىز. مۇسىلمان فراكتسياسىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ تىلەكتەستەرى سولشىلدار اراسىندا دا كوپ.
سلاۆا باسىن شايقادى.
– سۋاستى اعىستارىن بىلمەي تۇرسىڭ، دوسىم مەنىڭ.
ول ءوزىنىڭ ءبىر بەدەلدى كادەتتىڭ پىكىرىن ەستىگەنىن ايتتى. ونىڭ بەدەلدى كادەتى وي ورامىمەن قاراجۇزدىكشىدەن دە اسىپ ءتۇسىپتى. جابايى كيرگيز وكىلىنە دۋما مىنبەرىنەن ءسوز بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەن. سوناۋ كوشپەندىلەردى ورىس پارلامەنتى تورىنە شىعارماق تۇگىل، وعان سالساڭ، باياعى قانىشەر شىڭعىس حاننىڭ جابايى تۇقىمدارى رەتىندە، مۇلدەم كوزدەرىن جويۋ كەرەك دەپتى. ونىڭ پايىمداۋىشا، امەريكادا جاڭا دۇنيە ەسىگىن اشقاندار قىزىل تاندىلەرگە قانداي كوزقاراس تانىتسا، ورىس مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتۋشىلەر دە جالپاق دالانى جايلاعان جابايىلارعا تاپ سونداي كوزبەن قاراۋعا ءتيىس...
– ياعني، تۇزدە قۋىپ ءجۇرىپ، اڭ اۋلاعانداي، اتىپ تاستاپ كەتە بەرۋ كەرەك، – دەپ مىسقىلدادى جاساي. – ولار سولاي ەتىپ تە ءجۇر، دوسىم مەنىڭ. يمپەريا دۋماسى سول باسسىزدىقتى توقتاتاتىن بولۋعا كەرەك. جانە ونى ىستەيتىندەر، شىنىمدى ايتسام، مۇسىلمان-دەپۋتاتتار ەمەس، تەك سوتسيال-دەموكراتتار.
مەنىڭ اعا-دوسىم جاسايدىڭ بۇيرەگى سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياعا ايرىقشا بۇراتىنى ماعان كوپتەن بەلگىلى. ۇكىمەتكە پەتيتسيا ازىرلەنگەن قوياندى جارمەڭكەسى كەزىندە ونىڭ بيلىكتى ساستىرعان ۋىتتى سوزدەرى ءالى قۇلاعىمدا سايراپ تۇر، وتە شەتىن پايىمدارى بىلتىردان بەرى دۋما مىنبەرىنەن سويلەگەن سوتسيال-دەموكراتتاردى ەستىگەن سايىن ەسىمە تۇسەدى. سلاۆا دا، مەن دە ونىڭ دجاپاريدزە، تسەرەتەلي سەكىلدى سولاقاي دەپۋتاتتارمەن باس قوسقان توپتار اراسىنا ءجيى باراتىنىن دا بىلەتىنبىز.
ونىڭ، ءتىپتى، ءبىرىنشى دۋماعا دەيىن-اق سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ بولشەۆيك دەپ اتالاتىن قاناتىنا قۇلاعانى، سولار ءتارىزدى شەتىن ويلاپ، پارلامەنتتىك كۇرەسكە سەنبەۋشىلىكپەن قاراعانى، ءوزى سەكىلدى سولاقاي جولداستارىمەن بىرلەسىپ، ءبىزدىڭ مۇسىلمان قايراتكەرلەرىن تومەنگى نوۆگورودتاعى العاشقى سەزدە قاتتى سىناعانى دا كوز الدىمدا.
وسى رەتتە ونىڭ دەپۋتات قاراتاەۆقا سولشىلدار اراسىندا تىلەكتەستىكپەن قارايتىندار مول دەۋىندە ءمان بارلىعى داۋسىز-دى. جالپى، ءبىزدىڭ بۇل سۇلتان اعامىز وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا كۋتايسي جاعىندا زاڭ قىزمەتىن اتقارعان، كوپتەگەن گرۋزين كنيازدەرىمەن جاقىن ارالاس-قۇرالاس بولعان، پىكىرلەرى جاراسقان، بايلانىستارى ءالى ۇزىلمەگەن كىسى. كەرەك دەسەڭ، ول گرۋزيندەر اراسىندا قىزمەتتە جۇرگەن جىلدارىندا بۇگىنگى دەپۋتات تسەرەتەليدىڭ ءوزى تۇگىل، ونىڭ اكەسىن – اقىن گەورگي تسەرەتەليدى دە جاقىن بىلگەن كورىنەدى.
مەنىڭ كوڭىلىمدى سلاۆا بىرەۋلەردەن ەستىدىم دەپ ايتقان – قازاقتاردى «شىڭعىس حاننىڭ قانىشەر جابايى وردالارىنىڭ تۇقىمدارى» دەگەن انىقتاما كۇپتى قىلىپ تۇر ەدى، ءبىر كەزدە اڭگىمە ءجايلاپ سول تاقىرىپقا ويىستى. وعان قىزبا جاسايمەن بىرگە، سالقىنقاندى مۇحامەدجان قوسىلدى. سلاۆا ولاردى اۋزىن اشىپ تىڭدادى. مەن ءۇشىن دە مۇلدەم جاڭالىعى كوپ اڭگىمەلەر ەدى. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، اڭگىمەنىڭ توقەتەرى – بۇگىنگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇزىرىنا قاراتىلعان ەل-جۇرتقا ۇكىمەت كورسەتىپ وتىرعان رۋحاني دا، ەكونوميكالىق تا زورلىق-زومبىلىق باياعى زامانعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ الدىنا قويعا ماقساتىنان الدەقايدا زۇلىم دا قاتەرلى دارەجەدە جۇزەگە اسىرۋلى دەگەن تۇجىرىمعا تىرەلەتىن.
– شىڭعىس حاننىڭ بالالارى باتىسقا بالتىققا دەيىن تەرەڭدەپ، ۇلىع ۇلىس قۇردى، ونى التىن وردا دەپ اتادى. ورىستار ولاردىڭ قولاستىنداعى بودان جۇرتتىڭ ءبىرى بولدى. بىراق، بودان جۇرت دەگەن اتى عانا، ونىڭ رۋحاني دا، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا دامي بەرۋىنە شەك قويىلعان جوق. التىن وردا ونىڭ دىنىنە تيمەدى، ورىس شىركەۋلەرىنە تىيىم سالعان جوق. قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
مۇحامەدجان الەكساندر نەۆسكيدەن باستاپ، جاۋىز يۆان* توڭىرەگىنەن، بوريس گودۋنوۆ داۋىرىنەن قىزىق مىسالدار ايتتى. سوسىن قايتادان پايىمىنىڭ نەگىزگى جەلىسىنە ورالدى.
*يۆان گروزنىي.
– ءسويتىپ، ورىس كنيازدەرىمەن قۇداندال-جەكجات بوپ كەتكەن زاماندا، ءباھادۇر حان باتۋدىڭ كەزىندە-اق، اسىرەسە ونىڭ ءىزباسارلارى بيلەگەن بەرتىنگى زاماندا، كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋلار ءۇنى ورىس جەرىندە قاپتاي ءتۇستى. ۇلىع ۇلىس حۇكىمەتى ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ ەكونوميكاسىن تەجەگەن جوق، ولاردىڭ پۇتقا تابىنعان زاماننان تەز الىستاپ، ءبىر قۇدايعا يلانۋىنا، بىرىگۋىنە سەپتەستى، بايۋلارىنا ەش قارسىلىعى بولمادى. بار ماسەلە – التىن ورداعا تاۋەلدىلىگىن ۇمىتپاۋىندا، ياعني سالىعىن ۋاقتىلى تولەپ تۇرسا بولعانى دەپ ەسەپتەدى. ال كەيىنىرەك ۇيىسقان ورىس يمپەرياسى ءىس جۇزىندە شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ ەل باسقارۋداعى، اسكەر باسقارۋداعى كۇللى ءتيىمدى دە جاقسى ءداستۇرىن قابىل الا وتىرىپ، قۇزىرىنا قاراتقان ەل-جۇرتقا مۇلدەم باسقاشا كوزقاراس تانىتىپ كەلەدى...
– دەمەك، قاراجۇزدىكشىلدەر شىن تەگىن بىلمەيتىن، العىس سەزىمىنەن ادا ادامدار، – دەپ ءتۇيدى جاساي. – ولاردى تەك يمپەريانىڭ سورى دەپ ءبىلۋ كەرەك.
– الايدا يمپەريا ۇكىمەتى ولاي ويلامايدى بىلەم، – دەدى سلاۆا. – قايتا، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ولاردى قيلى بۇزاقىلىق ارەكەتكە ايداپ سالىپ وتىرادى.
سول اڭعارىم راس پا، جوق پا، يمپەريا قۇزىرىنا قاراتىلعان كۇللى بوتەن تەكتى جۇرتتارعا ۇكىمەتتىڭ جاساپ جۇرگەن قانداي جاقسىلىعى بار، جوسپارى قانداي، بۇل ءبىر كوپ ويلانتاتىن ماسەلە ەدى.
***
مەن اگرارلىق ماسەلە بويىنشا ون التىنشى مامىردا ءجارىسسوز قايتا جاندانادى دەگەن حاباردان كەيىن وسى جايىندا كوپ ويلاندىم. جولداستارىمنىڭ الگىندەي سۇحباتى وتقا ماي قۇيا تۇسكەندەي بولدى. جادىمداعى جايتتەردى سىني كوزبەن شولدىم. دۋما مىنبەرىنەن ايتىلعان كەي ماڭىزدى سوزدەردى وسى بۇگىنگى اعارتۋ جايلى جارىسسوزدەن كەيىن تاعى ەسكە ءتۇسىردىم.
بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان وقۋ ءىسىن تالقىلاۋدان كەيىن، جەر-سۋدى پايدالانۋ جايىنداعى ءجارىسسوزدى جالعاستىرۋ مەملەكەتتىك دۋما ءماجىلىسىنىڭ 16 مامىرداعى كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلدى. باقىتجان قاراتاەۆ سۇلتانعا ءسوز وسى وتىرىستا ءتيدى.
بۇل كۇنى ەكىنشى دۋما ءوزىنىڭ 39-وتىرىسىن وتكىزگەن ەدى. دۋما سول كۇنى پلەنارلىق ءماجىلىسىنىڭ جۇمىسىن تۇستەن كەيىن، ساعات ەكى جارىمداردا باستاعان. سودان پارلامەنت ءۇزىلىسسىز ءۇش جارىم ساعات بويى كەڭەس قۇردى. باقىتجان سۇلتانعا كەزەك كەشكى ساعات بەس-جارىمدار شاماسىندا ءتيدى. ونىڭ ءسوزى جەر ماسەلەسىندە ءبىزدىڭ قايراتكەرلەردىڭ اياۋسىز كۇرەسەتىنىن تانىتىپ، شەشەننىڭ ءوزىنىڭ جۇلدىزىن داۋ-دامايسىز جارقىراتتى. سۇلتان ۇكىمەتتىڭ وزبىرلىعىن جاڭا قىرىنان اشكەرەلەدى.
بىراق ونىڭ ءسوزىنىڭ ءماتىنىن كەلتىرەردەن بۇرىن، مەن وعان دەيىن سويلەنگەن بىرەر سوزگە توقتالا كەتسەم دەپ وتىرمىن. نەگە ولاي ەتپەگىمدى، سولارمەن تانىسقاندا، وزدەرىڭىز دە ۇعاسىزدار.
***
بۇدان ەكى ايدان استام ۋاقىت بۇرىن، التىنشى ناۋرىزدا، ۇكىمەت باسى ستولىپين دۋماعا العاش كەلگەنىندە:
– مونارحتىڭ ەرىك-جىگەرىمەن جاسالىپ وتىرعان وزگەرىستەر ءبىزدىڭ وتانىمىزدى قۇقىقتىق مەملەكەتكە اينالدىرۋعا ءتيىس، – دەگەن-ءدى.
بۇل مالىمدەمە وتە اسەرلى ەستىلدى.
پەتر اركادەۆيچ ستولىپين ءوزى باسقارىپ وتىرعان ۇكىمەتتىڭ وسى ورايدا باسشىلىققا الاتىن نەگىزگى شامشىراق ىسپەتتى ويىن ايان ەتتى. سوڭعى ۋاقىتتا جاسالىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ بارىنەن جاڭا قۇقىقتىق قاتىناستار تۋىندايتىنىن اڭگىمەلەدى. سول جاڭا قۇقىقتىق قاتىناستار باعىتى كورىنىس تاباتىنداي ەرەجەلەردى جاساۋ ۇكىمەت تاراپىنان باستى ماقسات ەتىلەتىنىن ايتتى.
شىنىمدى ايتسام، بۇل قاعيدانىڭ ءمان-جايىن دا، ونىڭ نەنى دىتتەگەنىن دە مەن ەستىگەن ساتتە ءدال ۇعا قويماعانمىن-دى. كەيىنىرەك، ەرەسەك كىسىلەردىڭ تالقىلاۋلارىن تىڭداپ، ۇكىمەت باسىنىڭ ءسوزىن گازەتتەن قايتا وقىعاندا، ونىڭ نەگىزگى شامشىراق ىسپەتتى ويىن –جاسالماق زاڭداردىڭ تىرشىلىكتە بەكەم ورنىعۋى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن از-ازداپ تۇسىنگەندەي بولدىم.
پرەمەر ستولىپين جازىلعان زاڭداردىڭ ازاكماتتار الدىنداعى مىندەتتەردى ءدال ايقىنداپ بەرەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ول:
– جازىلعان زاڭدار ورىس مەملەكەتىنىڭ بوداندارىنىڭ قۇقتارىن قورعامايدى، – دەگەندە، مەن ءتىپتى قايران قالدىم.
ءيا، ول زاڭدار قۇقىق قورعايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى دەدى. سوسىن نەگە ولاي ويلايتىنىن ءتۇسىندىردى.
– ويتكەنى، – دەدى ول، – زاڭدار جەكەلەگەن ادامداردىڭ تۇسىندىرۋلەرى مەن ونى ورىنداۋعا ءتيىس كوپشىلىكتىڭ سونداي تۇسىندىرۋلەردەن كەيىن قۇبىلىپ كەتەتىن ەرىك-جىگەرىنە تاۋەلدى بولىپ تۇر.
حالىق زاڭدى «تەرتە ءتارىزدى» دەيدى عوي، ستولىپين سول ماتەلدى ەسكە سالدى. ونى ءوزىم دە تالاي ەستىگەم، تەرتەنى قالاي بۇرساڭ – اربا سولاي قاراي دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرەدى ەمەس پە، زاڭ دا سونداي، كۇشتىنىڭ باعىتتاعان جاعىن عانا قورعايدى دەيتىن. باس مينيستر سول ۇعىمدى وزگەرتۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. زاڭ ءادىل، قاتال، تۋرا، بۇرمالاۋعا كونبەيتىن بولۋعا كەرەك. ۇكىمەت سولاي ويلايدى. سوندىقتان زاڭدى تەرىس نيەتتىلەردىڭ بۇرمالاپ تۇسىندىرمە جاساۋىنا جول بەرىلمەۋگە ءتيىس، بار جاعدايدا دا ءادىل، قاتال، تۋرا زاڭ ۇستەم بولۋعا كەرەك دەپ سانايدى. ول بۇل ويلارىن سونشالىقتى سەنىمدى، سالماقتى، سابىرلى ۇنمەن بايان قىلدى دا، تۇيگەن ءتۇيىنىن مىنانداي سوزدەرمەن ايان ەتتى:
– روسسيانىڭ جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك ومىرىنە بەكەم ۇستىن جاسايتىن زاڭدار كەرەك. مىنە، سوندىقتان دا، ۇكىمەت مەملەكەتتىك دۋما مەن مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قاراۋىنا سونداي زاڭ جوبالارىن تىزبەكتەپ تۇرىپ ۇسىنباق.
سوسىن ول حالىقتىڭ جەكەلەگەن توپتارىنىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعىنا اپارۋعا ءتيىس زاڭدارعا توقتالمايتىنىن ايتتى. ءدىني سەنىم ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس زاڭ جونىندە دە ەشتەڭە دەمەيتىنىن ەسكەرتتى. سەبەبى ولاردىڭ قاجەتتىگى ايقىن، ەشقانداي قوسىمشا تۇسىندىرمە بەرۋدى تالاپ ەتپەيدى، – ول وسىلاي ويلايدى. سوندىقتان دا ۋاقىت وتكىزبەي، قازىرگى ساتكە دەيىن ۇكىمەت توتەنشە رەتپەن ومىرگە ەنگىزگەن زاڭدار جايىندا دۋماعا تۇسىنىك بەرۋدى پارىزى سانايتىنىن ايان ەتتى. ويتكەنى ولارى شارۋالار تۇرمىسىن جاعدايلاستىرۋعا قاتىستى ەكەن.
سول ورايداعى ايتپاعىن سالتاناتتى ماقاممەن:
– پاتشانىڭ الدەنەشە رەت بوداندارىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا بايلانىستى بىلدىرگەن ىقىلاسىن ورىنداۋدى كەيىنگە قالدىرۋ مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان جانە جەر-سۋ ماسەلەسىندەگى جايسىزدىقتان قينالعان شارۋالاردىڭ تاباندى تۇردە قايتالاپ ايتقان تىلەگىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، – دەپ قۇلپىرتا باستادى دا، سونىسىنان ءبىر كەم ەمەس اسەرلى سوزدەرمەن ارمەن قاراي ساباقتادى. – روسسيا حالقىنىڭ ەڭ كوپ بولىگىنىڭ ءومىرىن مۇلدەم بۇزىلۋدان ساقتايتىنداي، ءىرىپ-ءشىرۋدىڭ الدىن الاتىنداي شارالاردى ومىرگە شۇعىل تۇردە، ەش ايالداماستان ەنگىزۋ جايىندا ۇكىمەت وزىنە مىندەتتەمە الدى.
زال تىم-تىرىس تىڭداپ وتىر. پرەمەر ءار ءسوزىن سالماقتاي سويلەدى. جاقسى سوزدەر ايتتى.
– سەبەبى شارۋالارعا ولاردىڭ مۇقتاجدىقتارىنان زاڭدى جولمەن قۇتىلۋ رەتىن كورسەتۋ – ۇكىمەتتىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى، – دەدى ول. – وسى مىندەتىن اتقارۋ ارقىلى ۇكىمەت زورلىق-زومبىلىقتىڭ، بۇزاقىلىق جاساۋ مەن ءتۇرلى تارتىپسىزدىكتەردىڭ ورىن الۋىنا جول بەرمەۋگە بەل بايلاپ وتىر.
سودان سوڭ شارۋالاردى مۇقتاجدىقتارىنان قۇتىلدىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ ولارعا مەملەكەت جەرلەرىن بەرۋ جونىندە زاڭ شىعارعانىن ايتتى. ال ۇلى مارتەبەلى پاتشا بولسا، وعان قوسىمشا، شارۋا يگىلىگىن ويلاپ، ونىڭ داۋلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، ۋدەلدىك جانە كابينەتتىك جەرلەردى دە شارۋالارعا بەرۋ جايىندا ءامىر ەتىپتى. ال ستولىپين باسقارىپ وتىرعان پاتشانىڭ ۇكىمەتى ۇلى مارتەبەلىنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاماق ەمەس. ۇكىمەت پاتشا ەركىنە ساي، جەردى شارۋالاردىڭ ەمىن-ەركىن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن، شارۋا بانكى جارعىسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپتى.
ول دا ەشتەڭە ەمەس. ۇكىمەت شارۋالاردىڭ وبششينالاردان شىعۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ورايىندا، ولاردىڭ جەكە قوجالىق قۇرۋ جانە حۋتورلىق يەلىككە كوشۋ مۇمكىندىكتەرىن جەڭىلدەتەتىن زاڭ شىعارىپتى. ادام ەركىندىگى، بوستاندىعى، ادامنىڭ ەڭبەگىنىڭ ازاتتىعى سىندى تۇسىنىكتەرمەن قابىسپايتىن قىلىق – جەكە تۇلعانى قۇرىقتاۋ ەكەنى بەلگىلى. ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ايتۋىنشا، مىنە، سول ادەت جويىلادى، ياعني شارۋانى وبششيناعا كۇشتەپ بەكىتۋ ءتارتىبى كەلمەسكە كەتەدى. ونى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ارنايى زاڭدار ويلاستىرىپ وتىر، ولاردىڭ ءبارى ۇكىمەت تاراپىنان مەملەكەتتىك دۋما مەن مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلادى.
وسىنداي حابارلاماسىنان كەيىن ستولىپين ۇكىمەتتىڭ ءوز پارىزىن سەزىنەتىنىن ايتتى: روسسيانىڭ تاريحي اماناتىن ساقتاۋ كەرەكتىگىن، ەل ىشىندە ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ورناتۋ قاجەت ەكەنىن ۇكىمەت بىلەدى.
– ۇلى مارتەبەلىنىڭ ۇكىمەتى تاباندى جانە تازا ورىستىق ۇكىمەت بولۋعا ءتيىس، سولاي بولادى دا، – دەپ اياقتادى ول دۋماعا تۇڭعىش باس سۇققانداعى ءسوزىن.
ونىڭ «ۇلى مارتەبەلىنىڭ ۇكىمەتى تازا ورىستىق ۇكىمەت بولۋعا ءتيىس» دەگەن ۇيعارىمى كۇنى كەشە قۇلاققا تۇرپىدەي تيگەن قاراجۇزدىكشىلدەر نيەتىمەن قابىسىپ جاتتى. بۇل ۇيعارىمدى تالايلار تىتىركەنە تىڭدادى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى رەسەيدى ءوز ەلىم دەۋدىڭ استارىندا ۇكىمەتتىڭ دە تەك «تازا ورىستىق ۇكىمەت» ەمەس، بارشاعا ورتاق ۇكىمەت بولۋىن تىلەۋ جاتىر عوي...
پرەمەرگە وڭ قانات دۋ قول شاپالاقتاپ قۇرمەت كورسەتتى. ال ورتاڭعى جانە سول جاقتاعى دەپۋتاتتار تىم-تىرىس وتىردى. ەسەسىنە ولار مىنبەرگە شىققاندا، جارق-جۇرق وت شاشىپ، قاھار توگە سويلەدى.
ءستولىپيندى سىناعان سوزدەر ىشىنەن كۋتايسي دەپۋتاتى يراكلي تسەرەتەليدىڭ ايتقاندارىن كەلتىرسەم جەتەر. تسەرەتەلي وتىزدان ەندى اسقان جىگىت. سىبىردە ايداۋدا بولىپ ۇلگەرىپتى، رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن ورالعان سوڭ، مەمدۋماعا سايلانعانعا دەيىن ءوز ەلىندە جۋرنال شىعارىپ تۇرىپتى. جاسايدىڭ ايتۋىنشا، قاراتاەۆ گرۋزيندەر اراسىندا تەرگەۋشىلىك قىزمەتتە بولعانىندا ونى دا، ونىڭ اكەسىن دە بىلگەن ءتارىزدى. جالپى، جوعارىدا ايتقانىمداي، گرۋزين حالىق وكىلدەرىنىڭ سۇلتانعا جاقسى ءۇيىرىلىپ جۇرگەنىن ءوزىم دە اڭعاراتىنمىن.
– حالىق وكىلى ازاماتتار! – دەپ باستادى ول ءسوزىن، – دۋمانى قۋىپ جىبەرگەن ۇكىمەتتىڭ، اسكەري-دالا سوتتارىن قۇرعان ۇكىمەتتىڭ بۇگىن دۋمادا تۇڭعىش رەت كورىنۋى جينالىستىڭ باسىم كوپشىلىگى تاراپىنان جانازادا تۇرعانداي ۇنسىزدىكپەن قارسىلاندى. بۇل ءجايت تالايدى تاڭعالدىرار. الايدا تۋرا وسى ۇنسىزدىك ارقىلى ءبىزدىڭ قارسىلىعىمىزدىڭ كۇللى كۇش-قۋاتى كورىندى. ءبىزدىڭ اشۋ-ىزامىزدىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعى كورىنىس تاپتى.
ءزىلدى ءسوزدى جۇرت دەمىن ىشىنە الا تىڭداپ وتىر. تسەرەتەليدىڭ ءتۇيىپ-ءتۇيىپ، ۇستەمەلەتە ايتقاندارى الدەكىمنىڭ شەكەسىنە توقپاقتاپ شەگە قاققانداي، بىرەۋلەردى تىتىركەنتىپ، شوشىتىپ جاتىر ەدى.
– ويتكەنى ەلدى تۇگەلىمەن سوعىس جاعدايى شىنجىرىمەن بۇعاۋلاعان، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تاڭداۋلى ۇلدارىن تۇرمەلەرگە تىققان، ەل-جۇرتتى ابدەن كەدەيلەندىرگەن، جۇتاتقان، اشىققاندارعا ارناپ بولىنگەن تيىن-تەبەندى ىسىراپ قىلعان ۇكىمەتكە دەگەن حالىقتىڭ شىنايى كوزقاراسىن ايشىقتاپ جەتكىزە الاتىن باسقا ءتاسىل جوق، – دەپ كۇركىرەدى شەشەن. – بۇگىن ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا مىنبەگە شىققان ۇكىمەتتىڭ اۋزىمەن – ەسكى كرەپوستنويلىق روسسيا ۇكىمەتى سويلەدى!
ول العاشقى دۋمانى قۋدىڭ سيپاتىنا ورالدى. ودان كەيىن ۇكىمەتتىڭ جاڭا دۋما شاقىرىلعانعا دەيىنگى ىستەرى مەن بۇگىن جاريا ەتكەن ەڭ سوڭعى رەسمي مالىمدەمەسى نە كورسەتەدى دەگەنگە توقتالدى. مۇنىڭ – بيلىكتەن ايرىلعىسى كەلمەيتىن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ شىن كەلبەتى مەن تابيعاتىن بارشامىزعا ايقىن اشىپ كورسەتەتىنىن اڭگىمەلەدى.
– ۇكىمەتتىڭ الگىندەگى مالىمدەمەسى مەن بۇعان دەيىنگى ارەكەتتەرى ءتىپتى سوقىرلاردىڭ دا كوزىن اشتى، – دەپ توندىرە ءتۇستى دەپۋتات تسەرەتەلي، – سامودەرجاۆيەلىك ۇكىمەتتىڭ ميلليونداعان ۇلەسسىز شارۋالار ەسەبىنەن شالقىپ جۇرگەن پومەششيك-كرەپوستنيك توبىمەن ۇزىلمەس بايلانىستا ەكەنىن اركىم ءتۇسىندى.
كەيبىرەۋلەر ونى بۇدان ءارى دە تىنىش تىڭداي بەرۋگە شىداماعان بولۋ كەرەك، اقىرى، وڭ جاقتان اشۋلى ايقايلار شىقتى:
– وتىرىك! – دەپ ۇستەلدى قويىپ قالدى ءبىرى.
– جوعال! ءتۇس مىنبەدەن! – دەپ داۋرىقتى ەكىنشىلەرى.
– جالعان! جالا! كەت!
بۇل ايقايلارعا زال سول قاناتتان، شەشەن سوزىنە رازىلىق بىلدىرگەن دۋ قول شاپالاقتاۋمەن جاۋاپ بەردى. مۇرتى قايقايعان گولوۆين توراعا ۇستەلىنەن باسىن ايبارلانا كوتەرىپ، اينالا قارادى. سوسىن قوڭىراۋىن شىلدىر ەتكىزدى دە:
– مىرزالار، مەن سىزدەرگە مىنانى ەسكەرتۋدى پارىزىم دەپ بىلەمىن، – دەدى، – ەستەرىڭىزدە بولسىن، شەشەندى تەك قانا مەن توقتاتا الامىن، جادتارىڭىزدا ۇستاڭىزدار – شەشەندى توقتاتۋعا تەك دۋما توراعاسى عانا قاقىلى.
تاعى دا وڭ قاناتتان نارازى ايقاي، سول قاناتتان رازى قول سوعۋ ورىن الدى. دۋما توراعاسى گولوۆين بايىپپەن ەسكەرتپەسىن ساباقتادى:
– شەشەننىڭ سوزىنەن ونى توقتاتۋعا ىلىك بولارلىق ەشتەڭە تاۋىپ تۇرعان جوقپىن، مۇنى اشىق مالىمدەۋدى بورىشىم دەپ بىلەم. ءتارتىپ ساقتاۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. كەزەكسىز سويلەمەگەندەرىڭىز ءجون. جالعاستىرا بەرىڭىز، دەپۋتات مىرزا.
تسەرەتەلي قابا ساقالىن سيپاپ، تەرەڭ تىنىس الدى.
– وسىندا وڭ جاقتا وتىرعان حالىق وكىلى مىرزالار قۇددى مەنەن جالعان ءسوز شىققانداي، الدەقانداي وتىرىك تۋرالى ايقايلادى. ەستەرىڭىزدە بولار، ءبىرىنشى دۋمانى ۇكىمەت نە ءۇشىن تارقاتىپ جىبەرگەن ەدى؟ ول دۋمانى جەر-سۋ ماسەلەسىنە بولا قۋدى! ءبىرىنشى دۋما جەردى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن ءبولىپ الۋ جايىندا ماسەلە قويعان كەزدە، ۇكىمەت باسا-كوكتەپ، پومەششيكتەردىڭ مۇددەسىن قورعاپ شىعا كەلدى. بۇل ماسەلەدە ۇكىمەت قوبالجۋدى، تولقۋدى بىلگەن جوق. سوسىن، دۋماارالىق كەزەڭدە، ياعني ءوزىنىڭ ەلدە ەشبىر باقىلاۋسىز قوجايىندىق جاساعان كەزەڭىندە، ول ءبىرىنشى كەزەكتە تىكەلەي كرەپوستنيك-پومەششيكتەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋمەن شۇعىلداندى.
وڭ قانات ءتىسىن شىقىرلاتتى. سول قانات ىنتىعا قۇلاق ءتۇردى.
– ايتىڭىزدارشى، جەردى شارۋالارعا ءبولىپ بەرۋ تالابىنا، فەودالدىق جەر يەلەنۋشىلىكتىڭ بۇعاۋىندا تۇنشىققان كۇللى جاڭا روسسيا قويىپ وتىرعان تالاپقا ۇكىمەت قالاي قارادى؟ تەرىس قارادى! ول بۇل ورىندى تالاپقا – جەردى ساتۋعا شىعاراتىنى جونىندەگى شەشىمدەرىمەن جاۋاپ بەردى!
– مىقتى! – دەپ سىبىر ەتتى جاساي.
ۇكىمەت ونسىز دا جۇتاعان ەڭبەكشى حالىقتى شارۋا بانكى ارقىلى جاڭاشا قاناۋعا جول اشتى! ءسويتىپ، شارۋالاردى سوڭعى تيىنىنا دەيىن تاقىرلاۋعا – جەردى ەكى ەسە قىمباتقا ساتۋعا كەلىسەتىن پومەششيكتەردىڭ قالتاسىنا بار اقشاسىن قۇيۋعا ءماجبۇر ەتۋدە. ۇكىمەتتىڭ جوباسىن ۇعا قويىپ، باعانى كۇرت وسىرگەن جەر يەلەرى مەن قازىنا جەرلەرىن ساتۋمەن شۇعىلدانۋشىلار ونسىز دا جارىماي وتىرعان ەڭبەكشى جۇرتتى ودان سايىن قاناي تۇسۋدە. ءبىلىپ قويىڭىزدار مۇنى، حالىق وكىلى ازاماتتار!
جاساي رازى. الاقانىن ىسقىلاپ، سلاۆانىڭ يىعىنان قاقتى.
– ەندى، مىنە، قارجى-قاراجات تۇرعىسىنان تولىعىمەن كۇيرەۋ الدىنا تىرەلگەن ۇكىمەت وسى دۋمانى شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جانە قانداي ويمەن دەسەڭىزشى! رەسمي ءباسپاسوز بەتىنەن وقىعان بولارسىزدار، وندا بىلاي دەپ جازىلىپ ءجۇر: مەملەكەتتىك دۋما ءوزىنىڭ جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇستاناتىن باعىتىمەن بەت-پەردەسىن انىق كورسەتەدى، ەل يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەگىسى كەلە مە، جوق پا، نيەتتەرى تەز-اق بايقالاتىن بولادى. مىنە، وسىلاي دەپ جازىپ ءجۇر. ال وسى جازبالاردى وزىمىزگە تۇسىنىكتى تىلگە اۋدارار بولساق، وكىمەتتىڭ مۇنىسى بىلاي دەگەنى: «ەگەر دۋما ءبىز ۇسىنعان زاڭ جوبالارىن قابىلدامايتىن بولسا، وندا ءبىز قايتادان ماسەلەنى بەلدەن باسامىز». ياعني – «دۋمانى قايتادان قۋىپ جىبەرەمىز!» مىنە، بۇگىن ۇكىمەت جەر جونىندەگى زاڭدارىن دۋمانىڭ قاراۋىنا بەرۋگە ىنتا بىلدىرگەنىن ايتىپ تۇر. دەمەك، الگى الدىن الا قورقىتۋ راسقا اينالىپ تۇر. ول، اشەيىن، مەزگىلىنەن ءبىرشاما بۇرىنىراق جاريا بوپ، سىرتقا ەرىكسىز جارىپ شىقتى دەگەن ءسوز.
سول جاقتان قول سوعىلدى.
– كرەپوستنيك-پومەششيكتەر ۇكىمەتى ءۇشىن اگرارلىق ساياسات – ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە. ۇكىمەتتىڭ كۇللى دۋماارالىق جۇمىسىنىڭ ءوزى كرەپوستنيكتەر بيۋروكراتياسىنىڭ تاريحي دامۋدى توقتاتۋعا تىرىسقان جاندارمەن ارەكەتى بولىپ تابىلادى. مىرزالار، ەستەرىڭىزدە بولسىن، كۇللى روسسيانى ەزۋ مەن قاناۋعا نەگىزدەلگەن ءتارتىپ تاريحي دامۋ ۇدەرىسى تاراپىنان ءبىرجولاتا ايىپتالدى جانە تاريحي دامۋ ۇدەرىسى ول تارتىپكە قاتال ۇكىمىن ايتتى.
تاعى دا سول قاناتتان ءسۇيسىنىس نىشاندارى سەزىلدى. جاساي دا جايناپ وتىر. سلاۆا جاعىن تايانىپ، ويلانا تىڭداۋدا.
– ال ۇكىمەت ومىردەن الدەقاشان ارتتا قالعان رەفورما قيقىمدارىن بەزبەندەپ، بىزگە ماڭىزدى كەسكىنمەن ۇسىنۋ ارقىلى حالىقتى تاعى دا الداعىسى كەلەدى، – دەپ اشكەرەلەۋ ءسوزىن توپەپ جاتىر شەشەن. – بۇرىن-سوڭدى بولماعان رەپرەسسيالىق شارالار جۇرگىزۋ ارقىلى – ۇكىمەت ەلدەگى ۇشقىن اتقان تىرشىلىك بەلگىلەرىن مۇلدەم جويعىسى كەلەدى. ول ەڭبەكتىڭ كاپيتالمەن كۇرەسىنە ارالاسۋدا. بۇل رەتتە دە ءوز ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاعان جۇمىسشىلاردى قاتاڭ جازالاۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. ول جۇزدەگەن جۇمىسشىلاردى كوشەگە لاقتىرىپ تاستاپ جاتقان لوكاۋتتاردى* ءوزى ۇيىمداستىرۋدا.
*جۇمىسشىلار قويعان تالاپتاردى ورىنداماۋ ماقساتىمەن كاپيتاليستەردىڭ ءوز كاسىپورىندارىن جاۋىپ تاستاۋى.
– راس! – دەپ گۇر ەتە ءتۇستى الدەكىم.
– ۇكىمەت جۇمىسسىز قالعان جۇمىسشىلار مەن اشىققان شارۋالار ءۇشىن قوعامدىق كومەك ۇيىمداستىرۋ ىسىنە تىيىم سالۋدا. ول وسى ورايدا دابىل كوتەرىپ جۇرگەن ءباسپاسوزدى، ساياسي وداقتار مەن جينالىستاردى قاتاڭ دا قاتىگەزدىكپەن قۋدالاۋدا. كىسى ءولتىرۋسىز، ءبۇلدىرۋ، قاۋساتۋسىز، ەكزەكۋتسياسىز* ءبىر كۇن دە وتپەيدى! جانە ءبارىنىڭ ارتىندا ۇكىمەت تۇر!
*بۇل جەردە – تانگە جاراقات ءتۇسىرىپ جازالاۋ ماعىناسىندا.
سول قاناتتان رازى كۇرسىنىس ەستىلدى. تسەرەتەلي توقتار ەمەس.
– نارازى تۇرعىنداردى تەررور جاساۋ ىقتيمالدىعىمەن قورقىتۋ ماقساتىندا – ۇكىمەت روسسيانىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنە سوعىس جاعدايىن جاريالاعان، – دەپ ايىپتاي ءتۇستى ول بيلىكتى. – ۇكىمەت روسسيانى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ باقىلاۋسىز بيلىك جۇرگىزىپ، وزبىرلىق جاساۋىنا لاقتىرىپ تاستادى. ول الىپ روسسيا گۋبەرنيالارىن بىرىنە ءبىرى تاۋەلسىز ساتراپيالار* قاتارىنا اينالدىردى. تاجىريبەلى ويران سالۋشىلاردىڭ باسشىلىعىمەن، الدىن الا بەلگىلەنىپ قويىلعان ارانداتۋشىلاردىڭ بەلگى بەرۋىمەن، تۇك جازىعى جوق قالىڭ بۇقارا تۇراتىن تۇتاس ماحاللالاردى وق استىنا الىپ جاپپاي اتقىلاۋدى ۇكىمەت ۇيىمداستىرىپ ءجۇر.
*بۇل جەردە – قاتىگەز، وزبىر، ەسىرىك اكىم باسقاراتىن ايماق ماعىناسىندا.
وڭشىلدار اقىرى تارس جارىلدى. بىرەۋلەرى اياعىمەن ەدەندى سوقتى.
– جالعان!
– وتىرىك! – دەپ بىرنەشەۋى قوسىلا ايقايلاستى.
وڭ قاناتتان شىققان بۇل داۋىستاردى سول جاقتان ولارعا قارسى دۋ ەتە تۇسكەن قولشاپالاق كومىپ كەتتى. دۋما توراعاسى قاتاڭ كەسكىنمەن قوڭىراۋىن قايتا-قايتا شىلدىراتتى. تاماعىن كەنەپ، الدەنەشە رەت:
– ءتارتىپ بۇزباۋدى سۇرايمىن، – دەدى.– دەپۋتات مىرزالار، تىنىش!
قاراجۇزدىكشىلەر اراسىنان بىرەۋ كوتەرىلدى. كيشينەۆتىك دەپۋتات كرۋشەۆان ەكەن. ول قىزىنىپ:
– ەگەر ءسوز سويلەۋ جەكە باستى ماسقارالاپ قورلاۋعا تىرەلەر بولسا، وندا ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنى… – دەي بەرگەندە، دۋما توراعاسى گولوۆين شىدامسىزدانا:
– توقتاڭىز، – دەپ زىرك ەتتى، – مۇندا بىردە-ءبىر جەكە ادام اۋىزعا الىنعان جوق.
تسەرەتەلي زالعا قارادى:
– جالعان دەيسىزدەر عوي. – سۇق ساۋساعىن كوككە كوتەردى. – تىم بولماسا دەپۋتات گەرتسەنشتەيندى ولتىرگەندەردى ەسكە تۇسىرسەڭىزدەرشى. فين بيلىك ورىندارىنىڭ كىسى ولتىرۋشىلەردى اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، جازالاۋدى تالاپ ەتكەنىنە قاراماستان، ولار ءالى كۇنگى امان-ەسەن ەل ىشىندە شالقىپ ءجۇرىپ جاتىر عوي. سولار ەرتەڭ تاعى ءبىر قىلمىسقا ايداپ سالىنار دەپ ويلامايسىزدار ما؟
ەسىمە وتكەن جاز سارت ەتە ءتۇستى. سلاۆا تاڭەرتەڭ پويىزدان تۇسكەن ءوزىنىڭ ماسكەۋلىك ءبىر ارىپتەسى اكەلگەن حاباردى ايان ەتتى.
پەرۆوپرەستولنىيدا قاۋلاپ تۇرعان وسەك بويىنشا، كەشە عانا دەپۋتات گەرتسەنشتەين وپات بوپتى. ءبىرىنشى دۋمادا ۇكىمەتتىڭ جەر ساياساتىن تاس-تالقانىن شىعارا سىناعان حالىق قالاۋلىسىن بىرەۋلەر جازىم ەتىپتى. الايدا كوپ ۇزاماي-اق ونىڭ بەكەر ەكەنى بەلگىلى بولدى. دەپۋتات گەرتسەنشتەين ءدىن-امان، دۋما تارقاتىلعان كۇننەن بەرى ايەلىمەن بىرگە تەريوكيدە دەمالىپ جاتىر.
بىراق ءبىز بۇل جاڭالىقتى سانامىزعا ءسىڭىرىپ ۇلگەرگەن جوقپىز، جاڭىلىسپاسام، سول كۇنى كەشكە قارالى جاڭا حابار جەتتى. پويىزدان سەكىرىپ تۇسكەن ەڭگەزەردەي الدەبىرەۋ مەيمانحانا الدىندا ايەلىن ەرتىپ تىنىعىپ جۇرگەن دەپۋتاتتى تاپانشاسىن كەۋدەسىنە تىرەپ تۇرىپ اتىپ سالىپتى دا، قاشىپ كەتىپتى. سلاۆا ماسكەۋلىك جولداسىنان تراگەديانىڭ الدىن الا، بولماي تۇرىپ بولدى دەپ ەستىگەنىن جانە قاندى وقيعانىڭ ءىس جۇزىندە ماسكەۋدە تاراعان وسەكتىڭ ەرتەڭىنە عانا ورىن الۋىن ساراپتاي كەلە:
– قاراجۇزدىكشىلەر ۇكىمەتتىڭ قۇپيا پوليتسياسىمەن اۋىز جالاسقان، داۋ جوق، – دەپ قورىتقان بولاتىن.
قازىرگى تسەرەتەليدىڭ بيىك مىنبەدەن ايىپ تۇرعانى دا سوعان سايادى.
وڭ قاناتتان بىرەۋ ىزبارلانا ايقاي سالدى:
– سىزدەردىڭ شىنتاقتارىڭىزعا دەيىن قانعا مالىنعان.
تسەرەتەلي ساسپاي، قولىن مىنبەردىڭ جاقتاۋىنا قويىپ تۇرىپ، بار داۋىسپەن:
– كىمنىڭ قولى قانعا بوياۋلى ەكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز، – دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى.
وڭ جاق شۋلاپ قويا بەردى. سول جاق پەن ورتا تۇس قول سوعىپ جاتىر. توراعا ءماجىلىستى تارتىپكە شاقىرۋدا.
– ءتارتىپ ساقتاۋلارىڭىزدى سۇرايمىن، مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى مىرزالار! تىنىشتالىڭىزدىر! شەشەننىڭ ءسوزىن بولمەۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، مىرزالار!
وڭ جاقتان جۋان داۋىستى بىرەۋ:
– شەشەندى توقتاتۋ كەرەك! ال ءسىز ءبىزدى توقتاتاسىز، – دەپ گۇجىلدەدى.
گولوۆين قوڭىراۋىن ءۇستىن-ءۇستىن شىلدىراتىپ، قاتال ۇنمەن ءوتىنىشىن قايتالادى:
– ءتارتىپ بۇزباۋدى وتىنەم! شەشەننىڭ ءسوزىن ۇزبەۋدى سۇرايمىن!
جالتىر باس، قالىڭ ساقالدى دەپۋتات پۋريشكەۆيچ ورنىنان اتىپ تۇردى دا، كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ:
– توراعا مىرزا، مۇندا شىداپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس، – دەپ ايقاي سالدى، – جالالى سوزدەردى بۇدان ءارى تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس.
ونى قاسىنداعى سەرىگى قوستادى:
– ءيا، احۋال سونداي! شەشەندى توقتاتىڭىز، توراعا مىرزا!
زال ءىشى شۋعا تولدى. تىنىشتىق ورناتۋ وڭايعا تۇسپەدى. توراعانىڭ سابىرلى دا تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋىمەن دەپۋتاتتار ارەڭ دەگەندە تيىشتالعانداي بولعاندا بارىپ قانا، تسەرەتەلي ءسوزىن جالعاستىردى.
– مىنە ەندى بارشاعا ايان، – دەدى ول زالداعى ارىپتەستەرىن مىنبەدەن تۇكسيە شولىپ، – ەسكى روسسيانى قورعاۋ ءىسى، پومەششيكتەردىڭ ارتىقشىلىقتارىن قورعاۋ ءىسى تەك قانا جالدامالى قاۋساتقىشتاردىڭ كومەگىمەن، تەك قانا جالاڭ زورلىق-زومبىلىق ارقىلى جۇزەگە اسۋى ىقتيمال. بىراق مۇنداي ارەكەتكە ءۇمىت ارتقان ۇكىمەت، ارينە، تاريحي دامۋدىڭ قۋاتتى تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە المايدى. ونى قالاۋىنشا يگەرۋى، ءوز دەگەنىنە جۇرگىزە الۋى استە مۇمكىن ەمەس.
– وتىرىك! – دەدى جيرەنگەن ۇنمەن وڭ قاناتتاعى ورىندىقتاردا وتىرعان توپ ىشىنەن ءبىر دەپۋتات.
تاعى دا پۋريشكەۆيچ پە دەپ قالدىم. نەمەسە سونىڭ قاسىنداعى ءبىر پىكىرلەسى.
– اقيقات! – دەپ، مىنبەدەگى دەپۋتات ونى بىردەن تويتاردى. – بۇگىن ۇكىمەت وسى جەردەن جۇرتتى تىنىشتاندىرۋ جونىندە جانە ەل ىشىندە ءتارتىپ ورناتۋ جايىندا اڭگىمەلەدى. بىراق ول ءوزىنىڭ تەك قانا جازالاۋدى كوزدەيتىن ءىس-شارالارىمەن ەل ىشىندەگى تۇسىنىكسىز جاعدايدى ودان ءارى ءورشىتتى عوي ويلايمىن. ۇكىمەت ءوزىنىڭ ولاق ىسىمەن حالىق نارازىلىعىن ودان ارمەن كۇشەيتتى.
نەگە ەكەنىن، وڭشىلدار بۇل جولى تىم-تىرىس. تسەرەتەلي زالعا تىك قاراپ تۇرىپ، اعىمداعى احۋالدى بىلاي سيپاتتادى:
– ەسكى رەجيم مەن بارشا جاڭا، وسكەلەڭ روسسيا اراسىنداعى بىتىسپەس قايشىلىق كۇن وتكەن سايىن ايقىن بولا تۇسۋدە. حالىقتىڭ بارشا قاباتتارى – ونەركاسىپ-ساۋدا جانە سەلو پرولەتارياتى، ۇساق جانە ورتا بۋرجۋازيانىڭ قالىڭ توبى، ميلليونداعان شارۋا، – وسى تاپتاردىڭ ءبارى ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ كۇشتەرىن ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىگىنە مۇقتاج.
جاساي سىبىر ەتتى:
– شىندىق. جانە وڭشىلدارعا ۇنامايتىن شىندىق…
سلاۆا قاسىن كەرىپ، باسىن يزەدى.
– مىنە سولار ەلدى جەركەنىشتى كرەپوستنويلىق باقىلاۋدان قۇتقارۋ ىسىنە، قۇلدىقتان ازات ەتۋ ىسىنە قۇشتارلىق تانىتۋدا. – شەشەن ساۋساعىن بەزەي سويلەپ تۇر. – مىنە سولار وسىناۋ جاسامپاز ىسكە ۇمتىلۋدى قوش كورىپ، ويانۋدا، جاندانۋدا. پومەششيكتەر ۇكىمەتى ءوز تىرشىلىگى ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسكەن سايىن، ءومىردىڭ بۇرشىك اتقان بەلگىسىن نەعۇرلىم قاتاڭدىقپەن باسىپ-جانىشتاعان سايىن، حالىق نارازىلىعى دا سوعۇرلىم ورشەلەنە ءوسىپ بارادى. رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس تەرەڭنەن ءورىس الىپ، قاناتىن جايا، كەڭەيە تۇسۋدە!
بۇل حابارعا وڭشىلدار شىداس بەردى. بىراق شەشەن ويىن:
– رەۆوليۋتسيانى جاساپ جۇرگەندەر – ۇكىمەت كرامولنيك* دەپ اتايتىن بىزدەر ەمەس، حالىقتى قورلاپ، ءتۇرلى قاقتىعىستارعا ماجبۇرلەپ اپارىپ جۇرگەندەر – بىزدەر ەمەس… – دەپ وربىتە بەرگەندە، ونى:
– بۇلتاقتاماڭىز، سىزدەرسىزدەر! – دەپ، جالتىرباس پۋريشكەۆيچ زىلدەنە ءۇزىپ جىبەردى.
*ساياسي قىلمىسكەر.
كوسەمى باستاپ بەرگەن سوڭ قاراپ قالسىن با، سەرىكتەرى ونىڭ جان-جاعىنان قاھارلانا جامىراپ، ايىپتاۋدى ۇستەمەلەي ءتۇستى:
– وتىرىك سويلەمەڭىز!
– بار پالە سىزدەردەن!
– كرامولنيكتەر!
قوڭىراۋ سىڭعىر ەتتى. گولوۆين تۇنەرىپ:
– تارتىپكە شاقىرامىن، مىرزالار! – دەدى. – ەس جيىڭىزدار!
تسەرەتەلي قولىن كوتەردى. شۋدى باسىپ كەتۋگە تىرىسىپ، تاماعى جىرتىلارداي ايقايلاعان داۋىسپەن:
– دەگەنمەن ءبىز ەمەس، – ۇكىمەت! – دەدى. – كرەپوستنويلىق قۇرىلىستى قايتكەندە ساقتاۋ ماقساتىمەن، ەل-جۇرت سىلكىنىسىن كۇشپەن جانشۋعا تىرىسقان ەسكى ۇكىمەت!
عاجاپ. زال ساپ تيىلدى.
– ەسكى ۇكىمەت ءوزىنىڭ ولاق تا وزبىر ارەكەتتەرىمەن بۇقارانى اشىندىرىپ وتىر. – شەشەن ۇكىمەتكە شابۋىلىن ۇدەتە ءتۇستى. – ەسكى ۇكىمەت ۇلى تاريحي كۇشتەردىڭ شىعار جولىن جاۋىپ وتىر. شىعار جولدى بوگەۋ ارقىلى ول ۇلى تاريحي كۇشتەردى قاپاستا سىعىلىسىپ-تۇنشىعۋعا ءماجبۇر ەتۋدە. ءبىلىپ قويىڭىزدار، ۇكىمەت قوعامدى الاپات جارىلىسقا باعىتتاۋدا!
– دۇرىس! ءدال! – دەدى الدەكىم سول قاناتتان.
دەپۋتات تسەرەتەلي ەكپىندەي ءتۇستى:
– وسى دۋمانى سايلاعان حالىق وعان ءوز ۇكىمىن شىعارىپ تا قويدى. ۇكىمەتكە دەگەن اشۋ-ىزا، جەركەنىش سەزىم ۇكىمەت تاراپىنان حالىق تىلەگى الدىنا قويىلعان مىڭداعان كەدەرگىنى بۇزىپ-جارىپ شىقتى!
ءباسپاسوز لوجاسىندا سامال ەسكەندەي بولىپ، بىرنەشە كىسى بىردەن ايتقان:
– مىقتى! – دەگەن ءسۇيسىنىستى سىبىر قالىقتادى.
– مىنە، ەندى، حالىق ءوزىنىڭ ەرىك-جىگەرىن كورسەتكەن وسىناۋ شەشۋشى شاقتا، – تسەرەتەلي ءسال تىنىس جاساپ الدى دا، ءسوزىن قولىن سىلكىلەي ساباقتادى، – حالىق قىزمەتشىلەرى وزدەرىنىڭ كۇللى ۇمتىلىس، ويلاۋ ارناسىن سول حالىقتى تىعىز توپتاستىرۋعا جۇمساۋعا ءتيىس!
سولشىلدار قول سوقتى. وڭشىلدار ىزادان جارىلا جازداپ وتىر.
– ءجا، جەتەدى! – دەپ قالدى وڭ جاقتاعىلاردىڭ ءبىرى.
– جەتكىلىكتى سايرادىڭ، – دەپ جاتىر كەلەسىسى، – ءتۇس مىنبەدەن!
شەشەن ولارعا كوڭىل اۋدارعان جوق.
– ويتكەنى ەلدى ويسىراتىپ بارا جاتقان زورلىقشىلداردىڭ جابايى بەيباستاقتىعىن تەك حالىقتىڭ ءوزى تىكەلەي قولداۋ جاساعان جاعدايدا عانا توقتاتۋعا بولادى، – دەدى ول جايباراقات ۇنمەن. – سىزدەردىڭ ەستەرىڭىزدە بولۋ كەرەك، حالىق وكىلى ازاماتتار، بۇدان ون اي بۇرىن دەپۋتات نابوكوۆ ءبىرىنشى دۋما مىنبەسى بيىگىنەن، بۇلتارتپاس قۇقىققا سۇيەنە وتىرىپ، ۇكىمەتكە بىلاي دەپ ەدى عوي: «اتقارۋشى بيلىك زاڭ شىعارۋشى بيلىككە باعىناتىن بولسىن!»، – ەستەرىڭىزگە ءتۇستى مە؟ سودان ەكى اي وتكەندە اتقارۋشى بيلىك نايزا كۇشىنە سۇيەنىپ، زاڭ شىعارۋشى بيلىكتى قۋىپ تارقاتىپ جىبەردى. بۇدان قانداي قورىتىندى شىعادى؟ ۇكىمەتتىڭ ۇيىمداسقان كۇشىنە حالىقتىڭ ۇيىمداسقان كۇشى قارسى قويىلمايىنشا، ءىس تۇزەلمەيدى. ياعني اتقارۋشى بيلىك ءوز ەركىمەن بەرىلمەيدى. ول ەل ءىسىن باسقارۋ تەتىگىنەن وزدىگىنشە كەتپەيدى. ول زاڭ شىعارۋشى بيلىككە ءولىپ بارا جاتسىن باعىنبايدى…
باسى جالتىراپ، قالىڭ ساقالدى پۋريشكەۆيچ ۇشىپ تۇردى.
– توراعا مىرزا، – دەدى ىزادان قىزا ءبورتىپ، – جاقتاسقانىڭىز جەتەر ەندى! توقتاتىڭىز شەشەندى! ول، ءتىپتى، وسى جەردە كورىنەۋ-كوزگە ۇكىمەتتى قۇلاتۋعا شاقىرىپ تۇر…
زال شۋىلداپ كەتتى. ۋ-شۋعا ارالاسا، ءبىراز ۋاقىت قوڭىراۋ شىلدىرى ۇزىلمەدى. اقىرى گولوۆين تۇكسيىپ، دابىر سايابىرسىعاندا:
– شەشەن مىرزا، – دەدى تسەرەتەليگە قاراپ، – قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرۋ جاساماۋىڭىزدى سۇرايمىن.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ
Abai.kz
