ادامنىڭ جاساعاندارى مۇلتىكسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس. جازۋدى دا ادام جاسايدى، دەمەك ول دا وسىنداي تاعدىردان قالىس بولا المايدى، تەوريالاردى دا ادامدار قۇراستىرادى، سوندىقتان تىلگە  قاتىستى تەوريالار دا سىن كوزبەن قاراپ، تولىقتىرىپ وتىرۋدى قاجەتسىنەدى.

قازاق تىلىنە جۇرگىزىلمەكشى بولىپ جاتقان رەفورمانىڭ جاي عانا ءارىپ اۋىستىرا سالۋ ەمەس ەكەندىگى بىزگە ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. سانامىزعا ءسىڭىستى بولىپ قالعان كەيبىر ۇعىمداردىڭ يكەمگە كونبەي، سول رەفورمانىڭ اياق الىسىنا اجەپتاۋىر شىرماۋ بولاتىن تۇستارى دا از ەمەس .

سولاردىڭ ءبىرى قازاق تىلىندەگى سوزدەردى بۋىنعا ءبولۋ ادەتىمىز.

قازىرگى قازاق ءتىلى تەورياسى بويىنشا سوزدەر بۋىنعا بىلاي بولىنەدى: «ءوستى – ءوس - ءتى، ءوسىر – ءو - ءسىر». «ءوستى» سوزىنە كەلگەندە «ءوس» ەتىستىگىنە «-ءتى» جۇرناعى جالعانىپ تۇر دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى، ال «ءوسىر» ءسوزى «ءو-» جانە «-ءسىر» سىندى ماعاناسىز بولشەكتەرگە ءبولىنىپ قالىپ تۇر. سوزدەردى بۋىنعا ءبولۋ بارىسىندا ماعىناسىز بولشەكتەرگە ءبولىپ تاستاۋ – ءتىل ءبىلىمىنىڭ جەتپەك ماقساتىنا مۇلدە قايشى. سوزدەردى ماعاناسىز ەمەس، ماعانالى بولشەكتەرگە ءبولىپ ۇيرەنسەك سوزدەردىڭ قۇرىلىمى تۋرالى تۇسىنىگىمىزدىڭ تەرەڭدەي ءتۇسىپ، تىلدىك نەگىزدىڭ بەرىك ورناۋىنا وراسان كومەگى تيەر ەدى. مىسالى:

«بۇلاق»: بۋىنعا «بۇ + لاق» دەپ ءبولىپ ءجۇرمىز. ال مورفولوگيا بويىنشا «بۇل» جانە «-اق» سىندى ەكى ماعانالىق بولشەككە بولىنەدى. «بۇلشىق» «بۇلت» «بۇلقىن» سوزدەرىمەن سالىستىرار بولساق، ماعاناسى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان «بۇل» دەگەن كونە ءتۇبىر ءسوزدى تاۋىپ الامىز. «بۇل + شىق» – ءمالىم سەرپىندىلىككە يە، قۋاتتى; «بۇل + (ە)ت» – تۇيدەك – تۇيدەك بولىپ، ويقاستاعان; «بۇل + قىن» – مەڭگەرۋگە كونبەي ەركىندىككە ۇمتىلعان... سونىمەن «بۇلاق» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعاناسى – ءمالىم قۋاتتىڭ اسەرىمەن جەر قويناۋىنان تۇيدەك – تۇيدەك بولىپ ەركىن دۇنيەگە ۇمتىلىپ شىعىپ جاتقان... ... دەگەنگە ساياتىندىعىن اڭعارامىز.

«قاتىن» ءسوزى قازىرگى ءادىس بويىنشا بۋىنعا «قا + تىن» بولىپ بولىنەدى. ەگەر ءسوزدىڭ ماعانالىق بىرلىكتەرىنە ماڭىز بەرسەك «قات + ىن» دەپ بولىنەدى دە، «قات» ءسوزىنىڭ «قاتار» «قاتىناسۋ» سوزدەرىنىڭ دە ءتۇبىرى ەكەندىگى ەسكە وڭاي ورالادى، سونان بارىپ «قاتىن» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعاناسى اشىلا ءتۇسىپ، «وزىمەن تەڭ دارەجەلەس، قاتار تۇرۋشى; ءوزىنىڭ ومىرلىك ىستەرىنە قاتىناسىپ ورتاقتاسۋشى» ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى.

«بالا» ءسوزىنىڭ «با + لا» بولىپ ءبولىنۋى دە ماعاناسىزدىققا اپارادى. سول ءۇشىن بۇل ءسوزدى دە «بال + ا» دەپ ءبولۋ كەرەك. ءسوز سوڭىندا كەلەتىن «-ا، -ە» جۇرناقتارى ءتۇبىر ءسوزدى اسىرەلەپ، ماعاناسىن ۇستەپ تۇراتىنىن بىلەمىز (اس + ا، ءور + ە، ءوت + ە ... ت.ت). «بالشىق» سوزىندەگى «بال» ءتۇبىرىنىڭ «قۇرعاماعان، جۇمساق» دەگەن ۇعىم بەرەتىنىنە ساباقتاستىرا وتىرىپ،  «بالا» ءسوزىنىڭ ارعى تەگى – ۇلبىرەپ تۇرعان، جاس، جۇمساق ... ەكەندىگىن بولجاۋعا بولادى.

مۇنداي مىسالدار وتە كوپ...

كەز كەلگەن تەوريا باسقا تەوريالارمەن ءبىر ىزدىلىك ساقتاي العاندا عانا، ونى بىلايعى جۇرتقا ۇسىنۋعا بولادى. قازاق ءتىلى فونەتيكاسىنداعى بۋىن تۋرالى تەوريا قازاق ءتىلى لەكسيكاسىندا، مورفولوگياسىندا ايتىلاتىن ۇعىمدارمەن قابىسىپ تۇرۋى كەرەك. «جاپىراق» ءسوزىن «جا-پى-راق» دەپ ءبولۋ سانامىزعا وسى ءسوزدىڭ جاي – جاپسارى تۋرالى ەشقانداي ءبىر تىلدىك ءبىلىم سىڭىرە المايدى، سونان بارىپ ۋاقىت وزا كەلە قازاقشا سوزدەردىڭ ناعىز ماعاناسىن جەتە بىلمەيتىن، جاتىرقايتىن، جوپەلدەمەدە ورنىن تاۋىپ قولدىنا المايتىن كۇيگە ءتۇسىپ بارامىز.

بۇل قورتىندى وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەرگە قاراتىلمايدى. مىسالى: «مەكتەپ، راحىمەت، قاسيەت، ماحاببات، كىتاپ...». تەوريا قازاق تىلىنە ارنالعان جەرلەردە بۇنداي سوزدەردى (كىرمە سوزدەردى) قازاق ءتىلىنىڭ قيسىندارىنا سالىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسۋدىڭ، مىسالدارعا كىرىستىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.

ءۋاليحان عابيدەنۇلى

Abai.kz