ءۇش ايدان كەيىن كەدەندىك وداقتىڭ كۇشىنە ەنگەنىنە ءبىر جىل تولادى. از ۋاقىت ەمەس. ازدى-كوپتى ناتيجە شىعاراتىن كەز. ەندەشە كوز سالايىق ...

ءۇش ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان اتالمىش وداقتىڭ بەرەرى مول. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازىردىڭ وزىندە ءبىراز يگىلىكتەر بايقالۋدا. دەگەنمەن حالىقتىڭ بۇعان قاتىستى پىكىرى ارقيلى. تۇرعىندار اسىرەسە، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىنا دەگەن باعا شارىقتاپ كەتەدى-اۋ دەگەن ۇرەيمەن جۇرگەن سىڭايلى. ونىمەن قوسا، بوركىن اسپانعا اتىپ جاتقان كاسىپكەرلەر دە كورىنبەيدى. ال كەدەندىك وداق ناق وسى كاسىپكەرلىككە كەڭ ءورىس بەرۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا ايماعىمىزدىڭ كەيبىر كاسىپورىن، فيرما باسشىلارى ازىرگە كۇتكەن ۇمىتتەرىنىڭ اقتالماي تۇرعاندىعىن العا تارتىپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ ءوتىنىش-تىلەكتەرىن ارقالاپ «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى پاۆلودار وبلىستىق فيليالىندا وتكەن «قازاقستان كەدەندىك وداقتى دامىتۋ اياسىندا» اتتى سەمينار-دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىنا جينالدى. بۇل شارا ەلىمىزدىڭ جاڭا كەدەندىك ساياساتى مەن كەدەندىك وداقتىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان.

ءۇش ايدان كەيىن كەدەندىك وداقتىڭ كۇشىنە ەنگەنىنە ءبىر جىل تولادى. از ۋاقىت ەمەس. ازدى-كوپتى ناتيجە شىعاراتىن كەز. ەندەشە كوز سالايىق ...

ءۇش ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان اتالمىش وداقتىڭ بەرەرى مول. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازىردىڭ وزىندە ءبىراز يگىلىكتەر بايقالۋدا. دەگەنمەن حالىقتىڭ بۇعان قاتىستى پىكىرى ارقيلى. تۇرعىندار اسىرەسە، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىنا دەگەن باعا شارىقتاپ كەتەدى-اۋ دەگەن ۇرەيمەن جۇرگەن سىڭايلى. ونىمەن قوسا، بوركىن اسپانعا اتىپ جاتقان كاسىپكەرلەر دە كورىنبەيدى. ال كەدەندىك وداق ناق وسى كاسىپكەرلىككە كەڭ ءورىس بەرۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا ايماعىمىزدىڭ كەيبىر كاسىپورىن، فيرما باسشىلارى ازىرگە كۇتكەن ۇمىتتەرىنىڭ اقتالماي تۇرعاندىعىن العا تارتىپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ ءوتىنىش-تىلەكتەرىن ارقالاپ «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى پاۆلودار وبلىستىق فيليالىندا وتكەن «قازاقستان كەدەندىك وداقتى دامىتۋ اياسىندا» اتتى سەمينار-دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىنا جينالدى. بۇل شارا ەلىمىزدىڭ جاڭا كەدەندىك ساياساتى مەن كەدەندىك وداقتىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان باستاپ كەدەندىك وداقتىڭ اياسىندا بىرىڭعاي كەدەن ءتاريفى (بكت) بويىنشا كەلىسىمنىڭ كۇشىنە ەنگەندىگى بەلگىلى. بۇل - ەلىمىزدىڭ رەسەي فەدەراتسياسى جانە بەلارۋسسيا مەملەكەتىمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىسقا كوشكەندىگىنىڭ بەلگىسى. جالپى كەدەندىك وداق ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن مەملەكەتتەر اراسىنداعى باجسىز ساۋدا-ساتتىقتى بىلدىرەدى. ياعني ءۇش مەملەكەت اراسىنداعى ساۋدا كەدەندىك باج سالىعىنسىز جۇرگىزىلەدى. ونىڭ ەسەسىنە جىل باسىنان بەرى كەدەندىك وداقتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن مەملەكەتتەر اراسىندا باسقا شەت مەملەكەتتەر ءۇشىن بىرىڭعاي كەلىسىلگەن كەدەندىك باج سالىعىنىڭ مولشەرلەمەسى قولدانىلۋدا. وسى ارقىلى وداق قۇرامىنا كىرمەيتىن ەلدەردەن اكەلىنەتىن تاۋارلارعا دەگەن باج سالىعى كوتەرىلدى.

سونداي-اق اعىمداعى جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ كەدەندىك وداقتىڭ كەدەندىك كودەكسى ەنگىزىلدى. وسى ارقىلى ءۇش مەملەكەت اراسىندا كەدەندىك راسىمدەۋ الىنىپ تاستالدى. كەدەن قىزمەتىنىڭ تەك سانيتارلىق، ەپيدەميولوگيالىق، ۆەتەرينارلىق، كولىك، فيتوسانيتارلىق باقىلاۋى عانا جۇرگىزىلۋدە. ال كەلەسى جىلدىڭ ءبىرىنشى شىلدەسىنەن باستاپ ءۇش مەملەكەت اراسىنداعى ىشكى شەكارادان اتالمىش باقىلاۋدىڭ دا بارلىعى الىنىپ تاستالماق. تەك شەكارالىق باقىلاۋ عانا قالادى. دەمەك اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مۇلدە بولمايدى. بۇل وداق قۇرامىنا كىرەتىن ەلدەر اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ ودان ءارى دامي تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ونىڭ كاسىپكەرلەر ءۇشىن وتە قولايلى ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. سەبەبى اكىمشىلىك توسقاۋىلدار تاۋار تاسىمالداۋعا قاتتى كەدەرگى جاسايدى.

ويلاپ قاراساڭىز، كاسىپكەرلەر ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالعان. شەتەلدەن تاۋار تاسىمالدايمىن نەمەسە كەرىسىنشە ەكسپورتقا شىعارامىن دەسەڭ دە ءوز ەركىڭ. اسىرەسە كەدەندىك وداققا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى تاۋار اينالىمى ەش كەدەرگىسىز جۇرگىزىلەدى. الايدا ايماعىمىزدىڭ كاسىپكەرلەرى ءىس جۇزىندە ماسەلەنىڭ مۇلدە باسقاشا ەكەندىگىن ايتىپ وتىر. مىسالى، بەلارۋسسيا، رەسەي ەلدەرىنەن جەڭىل كولىكتى تاسىمالداۋمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر كەدەننەن وتەر كەزدە سالىق تولەگەندىگى جونىندە ءبىر پاراق انىقتاما قاعازىن الۋ ءۇشىن ون كۇن كۇتەدى ەكەن. ال كەدەندىك وداق كۇشىنە ەنبەي تۇرعاندا مۇنداي جۇمىس نەبارى ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە اتقارىلعان. بۇل - ءبىر عانا مىسال. ونىمەن قوسا، وبلىسىمىزدىڭ ءىرى كاسىپورىندارى شەتەلدەن ءتۇرلى تەحنيكالىق جابدىقتار، تاۋارلار تاسىمالداعان كەزدە قاي تاۋاردى، قاي جەردە، قاشان جانە قالاي راسىمدەۋدەن وتكىزۋ كەرەكتىگىن بىلمەي دال. سوعان قاراعاندا، ەلىمىزدىڭ كەدەندىك جۇيەسىندە ورىن العان جاڭاشىلدىقتاردى ناسيحاتتاۋ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى كەنجەلەپ تۇر دەپ ايتۋعا نەگىز بار. مۇنى ءتيىستى ورگان وكىلدەرى دە مويىنداپ وتىر.

ەندى باعا ساياساتىنا كەلەتىن بولساق. وبلىسىمىزدىڭ كاسىپكەرلىك جانە ءوندىرىس باسقارماسىنىڭ جۇرگىزگەن ارنايى مونيتورينگىنە سۇيەنسەك، شەت ەلدەردەن يمپورتتالاتىن تۇتىنۋ تاۋارلارىنا دەگەن باعا كوتەرىلمەگەن كورىنەدى. تەك فارماتسەۆتيكالىق، كيىم-كەشەك، اياق كيىم، ۇيگە قاجەتتى كەرەك-جاراقتارعا، تۇرمىستىق تەحنيكاعا دەگەن باعا ءسال قىمباتتاپ وتىر. «اتى اتالعان تاۋارلار باعاسىنىڭ ءوسۋى تەك بىرىڭعاي كەدەن ءتاريفىنىڭ ەنگىزىلگەندىگىنە بايلانىستى ەمەس. ول تاۋارلار ونسىز دا جىل سايىن قىمباتتاپ وتىرادى. بۇل اتالمىش ونىمدەر تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە، جاڭا ماتەريالداردىڭ پايدا بولۋىنا جانە الەمدىك نارىقتاعى شيكىزاتقا دەگەن باعانىڭ وسۋىنە بايلانىستى. ەڭ باستىسى، كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ باسىم بولىگى بۇرىنعى باعامەن ساتىلۋدا»، - دەيدى اتالمىش باسقارما باستىعىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ا.عابدۋللينوۆا. جالپى، كەدەندىك وداققا بايلانىستى ەلىمىزدىڭ تۇتىنۋ نارىعىنا قاتىستى بارلىق وزگەرىستەر بىرتىندەپ جۇرگىزىلەتىن بولادى. ونىمەن قوسا، قازاقستان ءۇشىن ءدارى-دارمەك، مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتار، ەلىمىزدە وسىرىلمەيتىن جەمىس-جيدەكتىڭ بىرقاتار تۇرلەرىنە، پوليمەر، كارتون جانە تاعى باسقا 400-گە جۋىق قاجەتتى ءونىم تۇرلەرىنە 2013 جىلعا دەيىن اۋىسپالى كەزەڭ بەرىلگەن. ياعني اتى اتالعان تاۋارلارعا كەدەندىك ءتاريفتىڭ ءوسىمى اسەر ەتپەيدى. دەمەك ولاردىڭ مەملەكەت ىشىندە بوساتىلۋ، ساتىلۋ باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە جول بەرىلمەۋى ءتيىس.

جاعىمدى جاڭالىق. رەسمي ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، كەدەندىك وداق كۇشىنە ەنگەلى بەرى ايماعىمىزدا بوساتىلاتىن وتاندىق تاۋارلاردىڭ ۇلەس سالماعى ءبىرشاما ارتقان. ال رەسەيدە جاسالعان تاۋارلاردىڭ ۇلەسى بەس پايىزعا، وداق قۇرامىنا جاتپايتىن مەملەكەتتەردەن اكەلىنەتىن تاۋار ەكى ەسەگە ازايعان.

نە دەسەك تە، كەدەندىك وداق - كەلەشەككە باعىتتالعان جوبا. ونىڭ ءالى دە بولسىن جەتىلدىرە تۇسەتىن تۇستارىنىڭ بار ەكەندىگى - زاڭدى قۇبىلىس، دەيدى شاراعا قاتىسۋشىلار. ال كەمشىن كەتكەن تۇستارىن انىقتاپ، رەتكە كەلتىرۋ - بارشامىز ءۇشىن ورتاق مىندەت. سول سەبەپتى، پاۆلودار وبلىستىق كەدەندىك باقىلاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ا.نۇعمانوۆ دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىنا قاتىسقان بارلىق كاسىپكەرلەرگە ءوتىنىش-تىلەكتەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ بەرۋدى سۇرادى. بۇل وتىنىشتەر، ءوز كەزەگىندە، جوعارى دەڭگەيدە قارالماق.

د.ايتپايۇلى.