ەلباسى بيزنەستى قولداپ جاتقاندا، بانكتەر ەلدى توناپ جاتىر

قازاقستاندا ەڭبەككە جارامدى، ەكونوميكالىق بەلسەندى تۇرعىنداردىڭ سانى 8,5 ميلليون ادام شاماسىندا. ال ولاردىڭ تەڭ جارىمىنان كوبى، ياعني 5 ميلليون ادام ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە قارىز. ەڭ سوراقاسى سول، جاڭاعى 5 ميللليوننىڭ 1 ميلليون 200 مىڭى قارىزىن قايتارا الماي ءجۇر. قارىزبەن قۇل قىلۋدىڭ قازاقستاندىق جوباسى، ياعني، بانكتەردىڭ بىلىق-شىلىعى تۋرالى وسىعان دەيىن دە ايتىلىپ كەلگەن. جاقىندا «Forte Bank» اق مەن «ايبول» جشس اراسىنداعى تاعى ءبىر داۋلى ءىستىڭ جاي-جاپسارىن ادۆوكات روزا قوجاشەۆا مەن زاڭگەر الماس كۇنگەيباەۆ بىزگە بايانداپ بەردى.

ادۆوكات پەن زاڭگەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،  كاسىپكەر ايتباەۆا سۆەتلانا حانىم 2006 جىلى «تەمىر بانكتەن»  نەسيە الىپتى.  9 ترانشقا بولىنگەن نەسيەنىڭ جالپى سوماسى 240 ميلليون تەڭگەدەن اسىپ جىعىلعان. الايدا،  «ايبول» جشس  تەڭگەلەي العان نەسيەلەرىن 2008 جىلدىڭ مامىر ايىندا بانكتىڭ ماجبۇرلەۋى بويىنشا دوللارعا اۋىستىرىپ، دوللارمەن قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. ياعني، بانك ۆاليۋتا كونۆەرتاتسياسىن جاسايدى. بۇعان ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايلار سەبەپكەر بولعان كورىنەدى.  2013 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن «ايبول» جشس وزىنە مىندەتتەلگەن نەسيەنى وتەپ كەلەدى. گاپ وسى جەردەن باستالسا كەرەك. 2013 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ بانك  «ايبول» جشس-ءنىڭ وتىنىشتەرىن ەسكەرمەۋگە كوشەدى. دالىرەك ايتساق، بورىشكەر تاراپقا تاعى ءبىر شارتتار ۇسىنادى.  ءسويتىپ، اراداعى كەلىسىم بۇزىلادى. 2014 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ بانك پەن كاسىپكەر اراسىندا سوت پروتسەسستەرى باستالادى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكى بىردەي ساراپتاما جۇرگىزىلگەن. العاشقى ساراپتاما قورىتىندىسى بويىنشا، مەدەۋ اۋداندىق سوتى بورىشكەردىڭ ناقتى بەرەشەگىن كورسەتىپ، شەشىم شىعارىپ بەرەدى. سوتتىڭ ول شەشىمىمەن بورىشكەر تاراپ كەلىسەدى.  ال بۇعان كەلىسپەگەن «Forte Bank» (بۇل كەزدە تەمىر بانك، اليانس بانك جانە Forte Bank بىرىگىپ جاتقان) اپپەلياتسيالىق سوتقا شاعىم تۇسىرەدى. اپپەلياتسيالىق سوتتا ەكىنشى مارتە ساراپتاما جۇرگىزىلىپ، اۋەلگى مەدەۋ اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىن تەرىسكە شىعارادى. دەگەنمەن، سوت پروتسەسسى كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساراپتاما مەدەۋ اۋداندىق سوتىنىڭ ساراپتاماسىمەن تولىق سايكەسكەن ەكەن. ءسويتىپ ءىس جوعارعى سوتتىڭ باقىلاۋىنا وتەدى.

ايتا كەتەيىك، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 240 ميلليون تەڭگەنىڭ 183 ميلليون تەڭگەسى قارىز ەسەبىندە بانككە تولەنسە، 161 ميلليون تەڭگە قوسىمشا پايىزدىق سىياقى رەتىندە وتەلگەن. جالپى جيىنى «ايبول» جشس  بانككە 356 ميلليون تەڭگە تولەگەن. اۋەل باستا ايتىلعان 9 ترانشتىڭ 5 ترانشى تولىق جابىلعان. ساراپتاما قورىتىندىسى بويىنشا 20 ميلليون تەڭگە ارتىق تولەنگەنى انىقتالىپ وتىر. ونىڭ 13 ميلليونى قارىز ەسەبىندە، 7 ميلليونى سىياقىدان اسىرىپ كەتكەن.

بۇل دەرەكتەردى بىزگە زاڭگەر الماس كۇنگەيباەۆ ايتىپ بەردى.

اۋەل باستا تەڭگەمەن العان نەسيە دوللارعا شاققاندا ەداۋىر كوبەيگەندىكتەن ورتادا اۋەلگى نەسيە مەن ۇستەمە پايىزدان بولەك تاعى 50 ميلليونعا جۋىق «قارىز» اقشا پايدا بولادى. ال بانك ءوز كەزەگىندە الىنباعان 50 ميلليون تەڭگەگە قوسىمشا پايىزدىق سىياقى تولەتكەن كورىنەدى. ءسويتىپ، بۇل سوما 120 ميلليونعا جۋىقتايدى. بۇل – كونۆەرتاتسيا كەزىندە بانك قالتاسىنا تۇسكەن قاراجات دەپ توپشىلادىق. سەبەبى، دەۆالۆاتسيا دەگدي باستاعاندا، كەرى كونۆەرتاتسيا جاسالىپ، نەسيە ۆاليۋتاسى تەڭگەگە قايتا اۋىستىرىلادى. راس، ءبىز بانك سالىقتان جالتاردى دەمەيمىز. دەگەنەمەن، بۇل اقشانىڭ ارعى تاعدىرى بەيمالىم بولعاندىقتان، بال اشىپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك.

بارلىق قارجىلىق كەلىسىمدەردى جۇزەگە اسىرعان «Forte Bank» ماماندارى ەكەن. ءبىز «Forte Bank» زاڭگەرى لاريسا نيكولاەۆنامەن تىلدەسۋدى ءجون كورىپ ەدىك، ول پىكىر بىلدىرۋدەن باس تارتىپ، الداعى ۋاقىتتا بانك تاراپىنان ناقتى ءام رەسمي پىكىردىڭ ايتىلاتىنىن عانا جەتكىزدى.

اتالعان ماسەلەگە قاتىستى بىرنەشە سوت وتىرىسى وتكەن كورىنەدى. بانك پەن كاسىپكەردىڭ داۋىنا نازار اۋدارۋىمىزداعى ماقسات – جوعارىداعى بەس ميلليون بورىشكەردىڭ تاعى قانشاسى بانكتىڭ جۇمىس جۇيەسىنىڭ قۇربانى بولىپ ءجۇر ەكەن دەگەن ساۋالعا سايادى.

سونىمەن جوعارىداعى جايتتارعا كوز تىگە وتىرىپ، مىناداي ويعا قالدىق؟

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ، ەلدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداپ جاتقاندا، بانكتەردىڭ بۇل ارەكەتى قالاي؟  وسىعان دەيىن اتىراۋداعى 70-تەگى كاسىپكەردىڭ، ابىربەك توقتىباەۆتىڭ، جانايقايىن جاريا ەتكەن ەدىك. (http://abai.kz/post/53130 ) ول كەزدە «اsiaCreditBank»-ءتىڭ رەيدەرلىك شابۋىلىنىڭ قۇربانى بولعان كاسىپكەر باسقا باسقا ەمەس، ەلباسىنىڭ وزىنە بەينە جولداۋ جولداعان بولاتىن. ءبىز بۇگىن نىسان ەتكەن كاسىپكەر سۆەتلانا ايتباەۆا دا ەگدە تارتقان ادام. قولاستىندا ونشاقتى ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان كاسىپكەردى بانكتەردىڭ بۋىندىرۋى – ەلباسى مىندەتتەپ بەرگەندەي،  كاسىپكەرلىكتى تەجەۋشى نەگىزگى فاكتور ەمەس پە؟

ءىس بارىسىن باجايلاي كەلە بايقاعانىمىز، «Forte Bank» كونۆەرتاتسيا كەزىندە ەسەپتەپ شىعارعان قوسىمشا 50 ميلليون تەڭگە سالىق دەكلاراتسياسىندا كورسەتىلمەگەن كورىنەدى. ول تۋرالى 02.06.2017 جىلى الماتى قالالىق سوتىندا وتكەن اپپەلياتسيالىق سوت وتىرىسىندا كۇنگەيباەۆ الماس مىرزا ءمالىم ەتىپتى.

اتالعان ماسەلە بويىنشا الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋداندىق سوتى ءىستى «ايبول» جشس-ءنىڭ پايداسىنا شەشىپ، نەسيەگەر مەن بانكتىڭ اراسىندا بولعان ەڭ اۋەلگى كەلىسىمدى كۇشىندە قالدىرعانىن جازدىق. الايدا، «Forte Bank» قايتا شىعىمدانىپ جەڭىسكە جەتەدى دە، كاسىپكەردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن مەدەۋ اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمى كۇشىن جويىعان.

ايتسە دە، اتالعان ىسكە بايلانىستى قر ۇلتتىق بانكىنىڭ قارجىلىق قىزمەت بويىنشا تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى سىدىقوۆ ك.ە مىرزا بانك ارەكەتىنىڭ قاتەلىگىن  كورسەتىپ، سوتقا تۇسىنىكتەمە بەرىپتى.

ءبىز وسى رەتتە  «Forte Bank» اق مەن «ايبول» جشس اراسىنداعى   داۋلى ءىستىڭ جاي-جاپسارىن ساراپشى مامانعا ۇسىنىپ كوردىك. ول بىلاي دەدى.

ماقسات حالىق، ەكونوميست:

- نەگىزى تەڭگەمەن العان نەسيە تەڭگەمەن قايتارىلادى. ال ەندى بانكتەردىڭ ۆاليۋتانى وزگەرتۋى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلۋى مۇمكىن. جاڭاعىداي دەۆالۆاتسيا  كەزىندە بانكتەر وزدەرىن ساقتىندىرۋ ءۇشىن كونۆەرتاتسيا جاساۋى ىقتيمال. ارينە، ول كەلىسىمشارتتا ناقتى كورسەتىلۋى كەرەك.

ال سالىق جاعىنان كەلەر بولساق، زاڭدا انىق جازىلعان. ەگەر بانك سودان تابىس تاۋىپ وتىرسا، ول سالىق دەكلاراتسياسىندا كورسەتىلۋى ءتيىس.

مەن نەگىزى ەكونوميست رەتىندە ايتار ەدىم، قازاقستان جاعدايىندا نەسيە العان ءتيىمسىز. نەگە؟ سەبەبى، ءبىز دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندامىز. بىزدەگى ينفلياتسيا دەڭگەيى وتە جوعارى. ال ينفلياتسيا جوعارى بولعان جاعدايدا، بانكتەر نەسيەنىڭ ۇستەمە پايىزىن ارتتىرۋعا مۇددەلى بولادى. بايقاساڭىز، ءبىزدىڭ بانكتەردە نەسيەلىك پايىز، يپوتەكالىق پايىز وتە جوعارى. ال باتىس ەلدەرىندە نەسيە پايىزى 2-4%-دى عانا قۇرايدى.

نەسيەنى قانداي جاعدايدا الۋ كەرەك؟ اسا مۇقتاج بولعاندا الساڭىز، وندا دا، كەلىسىمشارتتى انىقتاپ قاراپ بارىپ الساڭىز ماقۇل. بىزدە بولماشى نارسەلەرگە بولا نەسيە الاتىندار كوپ. ول تۇرمىستىق تەحنيكالىق زاتتار بولۋى مۇمكىن ت.ب.

جىلدىق ينفلياتسيا 10 %-دان جوعارى بولسا، بانكتەر كەلىسىمشارتتى قايتا قاراۋى كەرەك. مىسالى، 2015 جىلى دەۆالۆاتسيا كەزىندە ينفلياتسيا 13,6 %-عا جەتكەن. مۇنداي جاعدايدا بانكتەر پايىزدى وسىرەدى. ال اۋەل باستا كەلىسىمشارتقا قول قويىپ قويعان حالىق امالسىز بانكتەردىڭ ايتقانىن ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى.

مەنىڭ تاجىربيەمدە كورگەنىم، كوپ كىسىلەر، ەگدە جاستاعى كىسىلەر كەلىپ: «ءبىز وقۋىن وقىدىق قوي الگى كەلىسىمشارتتى. بىراق تۇسىنبەدىك» دەيدى. بۇل دا نەسيەلىك پروبلەمانىڭ تۋىنداۋىنىڭ ءبىر سەبەبى. سوندىقتان، بانكتەردەن حالىققا ءتۇسىندىرۋ بولىمدەرىن اشۋ كەرەك سياقتى.

نەسيەنىڭ ەكى پايىزى بولادى. ءبىرى ءتيىمدى جىلدىق پايىز جانە نومينالدى پايىز. نومينالدى پايىز دەگەن – بانكتەردىڭ حالىقتى ارباۋى ءۇشىن جاسالعان دۇنيە. «كەلىڭدەر، بىزدە مىنشا پايىز» دەپ جۇرتتى الداپ وزىنە تارتىپ الادى. مىنە، حالىق تا سوعان، جىلتىر دۇنيەگە الدانىپ قالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.

جوعارىداعى 1 ميلليون 200 مىڭ ادامنىڭ باسىنداعى جاعداي دا وسى. ال بانكتەر شە؟ جاڭاعى تولەي المايتىن 1 ميلليون ادامنىڭ اقشاسىنىڭ ورنىن تولەي الاتىنداردىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزەدى. مىنە، وسى.

ەسكەرتۋ! بانك زاڭگەرىنىڭ بىزگە بەرگەن ۋادەسى بويىنشا الداعى ۋاقىتتا «Forte Bank» اق-نىڭ اتالعان ماسەلەگە بايلانىستى جاۋابىن كۇتەمىز.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz