ءسىزدىڭ حان جارلىعى جانە شىعىس تاريحشىلارىنىڭ كىتاپحاناسى باسىلىمدارىڭىزدى وقىپ جانە ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ۇستازىم نيكولاي فەدوروۆيچ كوستىلەتسكيدەن2 سىزدىڭ قىرعىز تىلىنەن توقتامىس جارلىعىنداعى3 قازىر تاتار تىلىندە قولدانىلمايتىن كەيبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن ىزدەۋ جايلى ءوتىنىشىڭىزدى ەستىپ، قارت قىرعىزداردان سۇراپ، تىلىمىزدەن ء[بىراز] ءسوزدىڭ ماعىناسىن تاپتىم، سونى سىزگە جىبەرۋگە اسىعىپ وتىرمىن.

ءسىزدىڭ توقتامىستىڭ ياگايلوعا4 جازعان جارلىعىن جانە تەمىر قۇتلىق5 پەن ساادات گيرەي6 تارحاندىق جارلىقتارىنا جاساعان اۋدارماڭىزدى وقىپ مەن قازىردە ورتا ءجۇز قىرعىزدارى قولداناتىن بىرنەشە ءسوزدى تاپتىم، سىزگە سول سوزدەردىڭ ءبىزدىڭ حالىق اراسىنداعى قازىرگى ماعىنالارىن جەتكىزۋدى شەشتىم. ەگەر مەنىڭ تۇسىندىرمەلەرىم سىزگە ءسال دە بولسا [سەپتىگىن تيگىزسە]، ماقساتىمنىڭ ورىندالعانى.

ءسىزدىڭ حان جارلىعى جانە شىعىس تاريحشىلارىنىڭ كىتاپحاناسى باسىلىمدارىڭىزدى وقىپ جانە ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ۇستازىم نيكولاي فەدوروۆيچ كوستىلەتسكيدەن2 سىزدىڭ قىرعىز تىلىنەن توقتامىس جارلىعىنداعى3 قازىر تاتار تىلىندە قولدانىلمايتىن كەيبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن ىزدەۋ جايلى ءوتىنىشىڭىزدى ەستىپ، قارت قىرعىزداردان سۇراپ، تىلىمىزدەن ء[بىراز] ءسوزدىڭ ماعىناسىن تاپتىم، سونى سىزگە جىبەرۋگە اسىعىپ وتىرمىن.

ءسىزدىڭ توقتامىستىڭ ياگايلوعا4 جازعان جارلىعىن جانە تەمىر قۇتلىق5 پەن ساادات گيرەي6 تارحاندىق جارلىقتارىنا جاساعان اۋدارماڭىزدى وقىپ مەن قازىردە ورتا ءجۇز قىرعىزدارى قولداناتىن بىرنەشە ءسوزدى تاپتىم، سىزگە سول سوزدەردىڭ ءبىزدىڭ حالىق اراسىنداعى قازىرگى ماعىنالارىن جەتكىزۋدى شەشتىم. ەگەر مەنىڭ تۇسىندىرمەلەرىم سىزگە ءسال دە بولسا [سەپتىگىن تيگىزسە]، ماقساتىمنىڭ ورىندالعانى.

[اڭىز بويىنشا] قىرعىزدار وزدەرىن التىن وردا7 تاتارلارىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايدى، ول قاھارماندىق پوەما-جىرلاردا نوغايلي ننك اوز يورت*1 دەپ اتالادى، ال ولاردىڭ التىن وردا نوعايلارى پوەمالارى قاھارماندارىنىڭ ءبىرى - ەدىگە8, ونىڭ ءامىر تەمىرگە9 باس ساۋعالاۋى جانە ودان قۋىلۋى. توقتامىس تۋرالى [جىر] كولەمدى جانە سۇيىكتى [پوەمالاردىڭ] ءبىرى، (ونىڭ مولاسى ۇلىتاۋ تاۋىندا); [قاراۋىل] رۋىنان شىققان وراق مىرزا10, ەر كوكشە مەن ەر قوساي11 - [التىن] وردا كەزەڭىنىڭ باتىرلارى، ولاردىڭ پوەمالارىنىڭ نەگىزگى قاھارماندارى*2. مەن جيناستىرىپ جۇرگەن بارلىق مالىمەتتەر، ەگەر*3 بىراق وزدەرى قۋاتتايدى*4 قازاق حالقى ء(بىز ءوزىمىزدى سولاي اتايمىز) فيردوۋسي12 جازعان كونە حالىق ەمەس، ول بەردىبەكتىڭ13 قازاسىنان كەيىن باستالعان التىن ورداداعى ءوزارا قاقتىعىس كەزىندە ءتۇرلى تۇركى جانە مونعول تايپالارىنىڭ وداعىنان قۇرالعان حالىق ەكەنىن دالەلدەيدى. باتىيدىڭ ءار ۇرپاعى حان بولعىسى جانە ءوز حالقىنا يە بولعىسى كەلدى: قىرىم، قازان حاندىقتارى، شەيبانيلەر مەن قازاقتاردىڭ*5 - شورايعاق ورداسى قۇرىلدى دەپ ويلايمىن. قازاقتاردىڭ شىعۋى تۋرالى اڭىزدار تاراق-تامعالى14 جالايىر رۋىنان شىققان ۇلى ءجۇز قىرعىزى جازعان جامع التواريخ جانە ءسىزدىڭ شەيباني-نامە15 تۋرالى جۇمىسىڭىزبەن دالەلدەنەدى. اۆتور ءوزى تۋرالى:

بو تواريخ*6 قه اوراز محمد خان حضرتـلرى ننك اتا اناسـيدين قوللوق قـيلا كـیلگان جـلایر تراق تمغالی ایردی؛ جـنكز نامه كتابـیدیـن فارس تـیلـیندیـن [ترك تیلیگه اوكوردی. قایوسن سونك زماندا بولغان لارني اوز استنباطيندين تصنيف

قيلدي]*7 دەيدى.

قىرعىز سۇلتانى وراز-مۇحاممەدتىڭ16 اتا-اناسى ونى بالالارى وراز-مۇحاممەدكە قىزمەت ەتۋگە جىبەرگەن بولاتىن (س. 50, چ. II. يستوريا. وپيسانيە كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي، لەۆشين17); ءسىبىر جازبالارىندا ول قازاق سۇلتانى دەپ اتالادى (قاراڭىز: «سيبيرسكيە لەتوپيسي»، پ. ي. نەبولسين18 ماقالالارىنا قوسىمشا; «پوكورەنيە سيبيري». سپب، 1849; وتەچ. زاپيسكي، 1848; توم LX, LXI, كن. وكتيابريا، نويابريا ي دەكابريا).

[وندا بىلاي دەپ جازىلعان:] «نا نايپوزەح دنياح كنياز سەيداق19 يزىدە يز گرادا سيبيري20 س نيم جە تسارەۆيچ كازاچەي وردى سولتان21, دا تساريا كۋچيۋما22 دۋمنىي كاراچا23, س نيم جە ۆوينسكيح ليۋدەي 500 چەلوۆەك; دويدوشا جە دو مەستا، يجە يمەنۋەتسيا كنياجەي لۋگ، ي ناچاشا پۋششاتي ياسترەبى زا پتيتسامي» (لەتوپيس ساۆۆى ەسيپوۆا)24.

وراز مۇحاممەد حاننىڭ جامع التواريخ تاعى اتا-بابا شەجىرەسى (140-145-بب. داستان اوراز محمد خان بن اوندان)*8 وسىندا شەكارالىق باسقارۋشى جيناعان قىرعىز سۇلتاندارىنىڭ شەجىرەسىمەن ءدال كەلەدى. دالەل ءۇشىن كەلتىرسەك:

قازاق سۇلتاندارىنىڭ شەجىرەسى

ورىس حان

↓

قويرۇشىق*9

↓

باراق-حان

↓

ءاز-جانىبەك

↓

باتىر  قاسىم   قامبار  سۇيىك جادىق توقتاشىق  جاباي  تورسىن*10

↓                         ↓

ودان كىشى ءجۇز سۇلتاندارى مەن حاندارى تارايدى

شىعاي-حان

                                                   ↓

تاۋەكەل-حان    ەسىم-حان*11   وندان سۇلتان

ەرجۇرەك دەگەن

اتاققا يە بولعان

↓

كاينار-كۇشىك*12 وراز-مۇحاممەد

ودان                        ↓

[قايىپ قۇدايمەندە جاڭگىر

↓

تاۋكە]   بوكەي-سۇلتان   داير

↓

قۇدايمەندە

↓

تۇرسىن

↓

كۇشىك       باراق

يوانن پاتشانىڭ 1569 جىلى نوعايلارعا جىبەرگەن ەلشىسى ولاردىڭ ۇلىستارىنا25 اقنازار26 پاتشانىڭ قازاق ورداسى مەن شىعاي27 سۇلتاننىڭ جانە شەلىم حانزادانىڭ جاساعان شابۋىلدارى تۋرالى ايتادى. «جىلنامالار جيناعى» جامع التواريخ بويىنشا اقنازار قاسىمنىڭ ۇلى28, شىعاي جادىكتىڭ ۇلى29, جادىك پەن قاسىم جانىبەكتىڭ30 بالالارى، بىراق وندا شەلىم دەگەن ات جوق، تۋگۋم ەمەس پە؟ اقنازاردىڭ 1556 جىلى باشقۇرتتاردى ىعىستىرعانى بەلگىلى. 1556-59 جىلدارى بۇحارادا بولعان اعىلشىن دجەنكينسون31 تاشكەنتتىكتەردىڭ كازاكتارمەن*13 سوعىسىن باياندايدى. ول بۇرىندىق32 پەن شەيباني حاننىڭ33 سوعىسى بولار؟

وراز مۇحاممەدتىڭ كاسيموۆ حانى بولىپ سايلانۋىن جازعان جامع التواريخ اۆتورى حان تاعىن سيپاتتاي وتىرىپ، وڭ جانە سول قولدار تۋرالى ايتادى. ميسره (مايسارا) جاقتان ەكى بەك كورسەتىلگەن - بىرەۋى ارعىن، ەكىنشىسى قىپشاق*14 رۋىنان، سول جاقتان (ميمنه - مايمانا)34 جالايىر قادىرعالي بەك35 پەن ماڭعىت رۋىنان ساماناي بەك.

ءوزى جالايىردان36 شىققان اۆتور بۇل تايپا تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ، ونىڭ شىعۋىن وعىز حان37 كەزىنەن باستايدى، كىتاپتىڭ سوڭىندا [شىڭعىسحاننان قادىرعاليعا دەيىن*15 وز رۋىنىڭ شەجىرەسىن تاراتادى].

بارلىق جارلىقتاردا التىن وردا اولوغ اولوس*16 دەپ اتالادى، ال تۇركى تاريحشىلارى مەن حالىق اڭىزدارىندا ول تۇتاس ەل مەن حالىقتىڭ ء[بىر بولىگى] دەگەندى بىلدىرەدى جانە ەشقاشاندا وردا دەپ اتالمايدى، قىرعىزدار*17: نوغايلي ننك اوز يورت دەيدى، مۇندا اولوغ اولوس اۋىر كيىز ۇيمەن الماستىرىلادى. مەنىڭ ويىمشا، وردا اوردو ءسوزى التىن وردا كەزىندە دە وسى ماعىناسىندا قولدانىلعان، قازىرگى قىرعىز، قالماقتارداعىداي جانە جالپى ماعىناسىندا حاننىڭ استاناسى، ال تار ماعىناسىندا حان قونىسى دەگەن ماعىنا بەرگەن. التىن وردا - حان وتىرعان التىن شاتىر نەمەسە كيىز ءۇي، كەيىننەن ول حاندار ءومىر سۇرگەن بارلىق قالالىق مەكەندەردىڭ اتاۋىنا اينالىپ كەتتى. سوندىقتان اق وردا، كوك وردا، سارى وردا سوزدەرىن ۇلىس پەن كيىز ءۇيدىڭ اتاۋى ەمەس، حاننىڭ رەزيدەنتسياسى، نەگىزگى مەكەنى دەپ قابىلداۋ كەرەك. بۇل جارلىقتى جىبەرگەن كەزدە، توقتامىس حاتتان بايقالعانداي، دوننىڭ بويىنداعى جاز جايلاۋىنا قونىستانىپ، كيىز ۇيدە تۇرعان دەپ باعامدايمىن. تۇپنۇسقادا جانە قازىرگى اۋدارمادا «وردا» مىنانداي ماعىنا بەرەدى: بىرىنشىدەن اوردو دان دا - دون بويىنداعى وردا، ەكىنشىدەن: جارلىق دون ساعاسىنداعى وردادا جازىلعان. جانە ءسوزدىڭ ءوزى قازىرگى اۋدارمادا: «داۆالي ۆىحود بەلوي وردە، تە نام ناشە دايشە»*18 دەگەن سويلەم اق وردا - حاننىڭ ورداسى، ياعني، بيلىكتىڭ ءبارى شوعىرلانعان، بارلىق سالىق جيىلاتىن جالعىز جەر ەكەنىن كورسەتەدى. «تە نام ناشە دايشە» بارلىق سالىقتار حاننىڭ وزىنە تيەسىلى ەكەنىن بايقاتادى، سەبەبى حاندار ۇزدىكسىز اۋىسىپ، حان مەن وردا دەگەن سوزدەر ءبىر ماعىناعا يە بوپ كەتكەن. مەنىڭ شامالاۋىمشا، ولاردا ورتاق اتاۋ بولماعان، ءار تايپا ءوز اتاۋىن ساقتاپ قالعان. مىسالى: قوڭىراتتار38, نايماندار39, قىپشاقتار40 جانە ت.ب. (قاراڭىز: جامع التواريخ).

جامع التواريخ-تا ورىس تىلىندەگى «زولوتايا وردا» اديل جايق-قا*19 سايكەس كەلەدى، ەدىل ۇلىسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن كوك وردا، كوك تەڭىز نەمەسە ءتىپتى سىر-كۋۆان دەيدى.

قارا قۇم قـراقوم قازىرگى اۋدارما سوزىنەن: ماعان اقساق تەمىر قارسى شىقتى - قاراقۇمدىق اقساق تەمىر.

قاراقۇم قۇمدارى قىرعىز دالاسىنداعى سىرداريا وزەنى ساعاسى مەن سارىسۋ وزەنى ارالىعىن الىپ جاتىر. ورتالىق ازيادان ورىنبور، ترويتسك جانە گۋرەۆكە اپاراتىن بارلىق جولدار سول ارقىلى وتەدى.

توتمق [تۋتماك] ەتىستىگى قىرعىزداردا ءدال وسى اراداعىداي قولدانىلادى. ولار «جازامىن» دەگەننىڭ ورنىنا، حابارلايمىن توتتوم - ۇستايمىن دەيدى.

اونك قول، سول قول*20 دەپ ءبولىنۋ قارا قىرعىزداردا قازىردە دە بار - وڭ قىرعىز جانە سول قىرعىز. ءبىرىنشىسىنىڭ نەگىزگى وكىلى - بۇعۋ تايپاسى، ەكىنشىسىنىكى - سولتۋ. جامع التواريخ وڭ قول مەن سول قولعا ءبولۋ تاريحىن ەجەلدەن تاراتادى. وعىز حاننىڭ التى ۇلى، التى تۇركى تايپالارىنىڭ باسى مىنانداي تارتىپپەن وڭ جانە سول قاناتتاردى باسقارعان (جامع التواريخ قاراڭىز، 14 بەت):

*21دست راست            *22دست چب

(اونك قول)            (سول قول)

كونخانايخانكوكخانتاقخان

قائي بايات      يازر دوكار     ایدور، پچنه    سالور ایمور

القراولی،    دوردرغه، یاپارلی    جاولدور، چش    الایونتلی

قراولی                        اوكوز

یولدوزخاندینكیزخان

اوشر، قـریـق، بـكدلی، قارقـین          یندو، یكـدر بوكدور قـنیق

بۇل ارادا تايپالار ۇنەمى ەكى قاناتقا بولىنگەن جانە ءار قاناتتىڭ ءوز ارەرگاردى بولعانى كورىنىپ تۇر.

[جانە ءالى كۇنگە دەيىن] شىعىس پەن بۇحارادا بەكتەر وزدەرى شىققان رۋ-تەگىنە قاراي پاتشا تاعىنىڭ وڭ جانە سول جاعىنان ورىن الادى، بۇل ءۇشىن بەكتەر اراسىندا ۇنەمى داۋ تۋىپ جاتادى. بۇل ورىستارداعى  مەستنيچەستۆو سياقتى.

جامع التواريخ [اۆتورى] وراز مۇحاممەدتىڭ كاسيموۆتاعى تاعىن سۋرەتتەي كەلە میسره، میمنه - وڭ جانە سول قولدار ورنالاسقان تاقتىڭ جوباسىن بەرىپ، وندا [وڭ] میمنه جانە [سول] میسره قاناتتاردا ورىن العان بەكتەردىڭ ەسىمدەرىن كەلتىرەدى. ورىس حان كەزىندەگى جالايىر بەكتەرىنىڭ بەدەلى مەن ابىرويىن دالەلدەۋ ءۇشىن ول ولاردىڭ تاقتىڭ سول جاقتاعى [ميسره] ورنىن كورسەتەدى. اۆتوردىڭ بايانداۋىنشا، جالايىرلار الاچ منكی اراسندا41 اراسىندا مىقتىسى، سول قول، ال 200 ادامنان قۇرالعان قاڭلىلار وڭ قاناتتا. بۇل جوشى ۇلىسىنان قۇرالعان حالىقتا سول قانات قۇرمەتتى ءارى سىيلى بولعانىن دالەلدەيدى.

بىراق، التىن وردانىڭ ساياسي قۇرىلىمى وسىنداي بولدى دەگەن ەش مالىمەت بولماعاندىقتان، تەمىر قۇتلىقتىڭ وڭ جانە سول قاناتتاعى ۇلاندارعا ارنالعان جارلىعىن میسره جاقتاعى جانە میمنه جاقتاعى ۇلاندارعا ارنالعان دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

[ەندى توقتامىستىڭ ياگايلوعا*23 جازعان جارلىعىندا كەزدەسەتىن ءبىراز ءسوز تۋرالى].

تیلانمك تىلەۋ جانە تیلانچی قايىرشى سياقتى تىلەنۋ ەتىستىكتەرى; ودان تيلاماك تىلەنشى، ياعني، قايىرشى. [جارلىقتا ايتىلعان]: ولاردىڭ وپاسىز وتىنىشىمەن الدىعا كەلدى.

28. قيغان يدا گە42 كەلسەك، مەن مۇنداي ءسوزدى بىلمەيمىن جانە تاتار ء(سىبىر) تىلىندە دە، قىرعىز [تىلىندە] دە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن، دەمەك ونىڭ بار ەكەنى كۇماندى. قىرعىزداردا قيماق ءسوزى بار - اياۋسىز، ىقىلاسسىز قالدىرۋ. قـيغاننك مو چـننك منان مني - قيعانىڭ با شىنىمەن مەنى؟ - دەپ كۇيەۋى ولگەن قىرعىز ايەلى بەتىن جىرتىپ داۋىس سالادى.

تيرباماك43 - قىرعىزداردا ۇزدىكسىز تەربەۋ جانە كوپ جاعدايلاردا بەسىك تەربەۋ دەگەن ماعىنادا كوپ قولدانىلادى بالا تيرباتمك.

تاربيب كيتماك - ءبولىنۋ، ىدىراۋ. توزماق - حالىقتىڭ جانتالاسىپ قاشۋىن بىلدىرەدى، بوسماق ءسوزى سياقتى.

تارپمق - تارپۋ. جىلقى تۋرالى ءسوز بولعاندا بۇل ەتىستىكتى قولدانبايدى (مىندەتتى تۇردە تـیـپمك تەپمەك ەتىستىگىن قولدانۋ كەرەك).

34. «مۋنگانالدى» ءسوزىن قانشا كۇش سالىپ ىزدەگەنىممەن، قىرعىزدار اراسىنان تاپپادىم. ولار قۇلدى تاتارلار سەكىلدى قول [قۇل] دەپ اتايدى، بىراق قالماقتار سياقتى قۇلداردى اسكەري قۇلدارعا اولجالاسقان قول بولەدى، نەمەسە كوبىرەك قولدانىلاتىن ءسوز جەسىر، جەتىم. ءبىزدىڭ قزاق [قازاق] سياقتى كۇشتىلەردىڭ قۇقى وكتەم حالىقتا تۋىسسىز، ءالسىز ادامدار جەكە بوستاندىعىنا يە بولا الماي، سۇلتان مەن بيلەردىڭ قۇلىنا44 اينالعان، وسىدان كەلىپ جتیم - قۇل ماعىناسىنداعى ءسوز شىعۋى مۇمكىن. ءتىپتى، مونغانالدی عا45 ۇقساس ءسوزدى مەن بانزاروۆتىق مونحانيۋلدان دا تاپپادىم. مـونكلـق دەگەن ەتىستىك بار، ودان مونكلی - مۇڭدى، قايعىلى، مونك - مۇڭ ءسوزى قایغولی، قایغو - قايعى سوزىمەن ءبىر ماعىنادا. مەن مۇنى  قارا قىرعىزداردان سۇراپ كورەم، تاپسام، مىندەتتى تۇردە سىزگە حابار  بەرەم.

اولجا - بارىمتاشىلار تىلىندە ولجا، ودان اولجالاس - ولجالاسۋ شىعادى.

بسه - مونعولدىق بياسيا تاعى.

ەنيسەي گۋبەرنياسىندا تۇركى تىلىندە (كوبىنە) قاراعاستار - قاڭعىما بوتەن تايپا سويلەيدى. بۇل حالىقتىڭ تىلىندە اقشا - مۋنگان، ال كۇمىس - اق مۋنگان دەپ اتالادى. بالكىم، بۇل ءسوزدىڭ باسقا ماعىناسى بولعان جانە بار شىعار. مۋنگيمو تۋنگۋستاردا التىن، سلاۆيان تىلىمەن سالىستىرعاندا، اقشا دەگەن ماعىناعا كەلەدى. كەيىنگى كەزدە «اق» سىن ەسىمى - مۇنى دالەلدەيدى، ول مۋنگان سوزىمەن تىركەسپەي-اق اقشا نەمەسە كۇمىس ماعىناسىندا قولدانىلا بەرەدى. بانزاروۆتىق مونحانيۋل بەدەرگەگە قاتىستى، ول - ساتىپ الىنعان ەمەس، باعىنىشتى قۇل. «بىزگە قۇداي راحىم ەتتى: بىزگە وشتەسكەن بەكتەر مەن ۇلانداردى ءبىزدىڭ بيلىگىمىزگە ساتتى، ياعني تولىق ءبىزدىڭ بيلىگىمىزگە قاراتتى» (قاراڭىز: ۆەستنيك يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا، 1854  كنيجكا VI).

39. نەگە بازارگان46 توقتامىستىڭ كوتەرمە ساۋداگەرلەرى ماعىناسىن بەرۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەدىم؟ اورتاق47 مەنىڭشە، توپتىڭ ءبىر بولىگى، تۇتاس قاۋىم ەمەس; بۇل ماعىنادا ول اورتاقچی بولار ەدى جانە ىلىك سەپتىگىنىڭ جالعاۋى نك كوشىرمەشىنىڭ قاتەسىنەن ن ورنىندا تۇر، سەبەبى نك جالعاۋى بازارگان كوپەستەردى دە، اورتاق تى دا ياگايلو توبى ەتەدى، ال ودان كەيىنگى يوروش سونلار «جۇرە بەرسىن» ءىس-ارەكەتتىڭ (نەمەسە قارىم-قاتىناستىڭ) ورتاقتىعىن بىلدىرەدى. ەگەر بازارگان اورتاقلارین داخی یوروش سونلار دەپ وقىسا، «بۇرىنعى ءتارتىپ بويىنشا ءبىزدىڭ كوتەرمە ساۋداگەرلەر نەمەسە ءبىزدىڭ توپ ءوز قالاۋىنشا قىدىرسىن»، قازىرگى اۋدارمادا: «قوناقتار ءبىر-بىرىمەن توپ قۇرسىن»، سوندا اۋدارماسى: «قوناقتارعا جول اشىق، ءسىزدىڭ دە، ءبىزدىڭ دە ساۋداگەرلەر ەركىن ءجۇرسىن».

[تەمىر قۇتلىقتىڭ جارلىعىنا قاتىستى]، تومان ادكو باشلیق نەگە تۇمەن باسى ەدىگە دەپ وقىماسقا، سەبەبى تومان باشلیق - تۇمەن باسى، باشلیق تى قازىرگى كۇنى ءسىبىر تاتارلارى مەن قىرعىزدار نەگىزگى باسشى ماعىناسىندا قولدانادى. كەز-كەلگەن ورىس شەنەۋنىگى ولاردا باستىق دەپ اتالادى. توقتامىستىڭ ياگايلو مەن تەمىر قۇتلىققا ارناعان ەكى جارلىعىندا بۇل ءسوز باس ءۋازىر، جاقىن ادام نەمەسە ورىستىڭ «تەمنيك» ءسوزى ماعىناسىندا قولدانىلعان، سوندا تومان بكی، تومان باشلیق، تومان باشلی تۇمەن باسى دەگەندى بىلدىرەدى. حان قاسىنداعى جوعارعى لاۋازىم يەسى. مەنىڭشە، جوشى ۇلىسىندا كوشپەندى وردا بولعاندىقتان، تەك حان ماڭىنداعى، ءاردايىم حانعا كەرەكتى بولعان از توپ بارسچی، قوشچی، یساول مەن وزگە شەندەر: دارۋگا، باسكاكي، بىتىكتى، تامعاشى، تارتناقشى، ت. ب. دان*24 وزگە، ەشقاشان دۇرىس اكىمشىلىك قۇرىلىم مەن تۇراقتى شەن بولعان ەمەس (قاراڭىز: 11 ب. حان جارلىقتارى، ءىىى). وعلاندار، حانزادالار، حان تۇقىمدارى بولدى. رۋ-تايپا وكىلدەرى - بەكتەر مەن بيلەر بولدى. شىڭعىس حانعا دەيىن مونعولدىڭ ءار رۋ، تايپاسىنىڭ ءوز حانى بولدى، بارلىق تايپالاردى قول استىنا بىرىكتىرگەن شىڭعىسحان كەيبىرى، ءتىپتى بەكتەرگە اينالعان حانداردىڭ ماڭىزىن مۇلدەم جويمادى، كەرىسىنشە، ولاردىڭ كۇشتىلەرىمەن تۋىسقان بولىپ، ولاردىڭ رۋلىق قۇقىعىن قولداپ وتىردى، مىسالى: قوڭىرات، جالايىر جانە ت. ب. (قاراڭىز: ابىلعازى*25.شەيبانينامە، جامع التواريخ). وزگە باعىنعان حالىقتارعا دا ونىڭ وسىنداي ۇستانىمدا بولعانى كۇمانسىز. دەمەك، ۇلاندار مەن بەكتەر شەن ەمەس، تەگىنە قاراي بەرىلەتىن دارەجە.

ۇلانداردى ۇلى، ورتا جانە كىشى بولىپ ءبولۋىن ماۋرەنناحر مەملەكەتتەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن حان جارلىقتارىن حالىققا جاريالاعاندا اولوغ كچوك لارغه، ياعني، ۇلى جانە كىشىلەر دەپ جازىلادى، وندا قاجەت بولعان جاعدايدا جيىلىپ، اونك وڭ جانە سول [سول]*26 قاناتتارعا تۇراتىن اسكەر قولباسشىلارىنىڭ جاسىن مەڭزەيدى. بۇل بەكتەردىڭ بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى ۇنەمى حان جانىندا بولعان، اتاپ ايتقاندا، ءۋازىر قىزمەتىندە بولىپ، ۇلىستى مينيستر [رەتىندە] باسقارعان نەمەسە بىرەۋى امراء بك بولدى، كەلەسىسى دارەجەسىنە قاراي بولىستاردى باسقاردى... ءارتۇرلى بولجام جاساۋعا بولادى: ءبىرىنشى جاعدايدا اولوغ امراء بك، ەكىنشىسىندە - تومان باشلی تۇمەن باسى. توقتامىس قىزمەتىندەگى قۇتلۋبۇعا48, اسان; تەمىر قۇتلىق پەن ونىڭ مۇراگەرلەرىنە قىزمەت ەتكەن ەدىگە سونداي ادام (قاراڭىز: جامع التواريخ). توقتاعۋ حاننان باستاپ ۋاقىتشا بيلىككە كەلگەندەردىڭ بارلىعى اولوغ امراء بك دەپ اتالدى (جامع التواريخ  بەتتى قاراڭىز، داستان اوروس خان ءبولىمى). ۇلىستىق جانە يەلىك بەكتەرى سونداي بولعان. مەنىڭشە، ۇلىس بەگى، ەل بەگى اولوس بكي، ايل بكي49 دارەجەنى بىلدىرگەن ءار ءتۇرلى سوزدەر، ويتكەنى اولوس ۇلىس جانە ايل ەل ءبىر ماعىنانى ءبىلدىرۋى كەرەك، ۇلىس دەگەن ءسوزدى ايل دەپ تۇسىنۋگە بولادى، سەبەبى وسى [ادام]بك *27 سوعىستا ءوز ادامدارىن باسقاردى، باسقارىلاتىن نفر50 سانىنا قاراي مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى، تولىق جاۋىنگەر دەپ اتالدى، قانداي دا ءبىر قالانى باسقارسا، قالاباسى دەپ اتالدى.

[ماشايىق ءسوزى تۋرالى]. قىرعىز دالاسىندا ستان نەمەسە تام دەپ اتالاتىن مولا، تاس مەشىتتەر كوپ، ولار سونى قالاعان نەمەسە سوندا جەرلەنگەن ادامداردىڭ ەسىمىمەن اتالادى. مۇنداي جەرلەر اۋليە نەمەسە ماشايىق دەپ اتالادى. بۇل تامدار زيارات*28 ەتۋگە ارنالعان، ادامدار بۇل اۋليە، ماشايىقتارعا ءوز حالقىنىڭ قامقورشىسى رەتىندە قارايدى، ت.ب.يا سيرنينك قرق مشايخ، يا جان انا *29.

باقاۋىل ءسوزى قىردا ءالى دە قولدانىلادى. قىرعىز [-كايساقتاردا] ازغانه اسقا بوكاول بولما، ازغانه ايلگا بك بولما*30 دەگەن ماتەل بار، مۇندا باقاۋىل اس تاراتۋشى دەگەن ماعىنادا. بوكامك ەتىستىگى قازاقتاردا كوپ قولدانىلادى جانە بوگەۋ، توقتاتۋ(توقتاتمق)  دەگەندى بىلدىرەدى. ودان بوكاو - بوگەۋ، بوكاو سالماق - [بوگەن سالۋ، توعان جاساۋ، بوگەت قۇرۋ]، ت.ب.

قىرعىز [قازاق] تىلىندە ساقتالعان كەي سوزدەردىڭ ماعىناسىن جەتكىزە وتىرىپ، وسى تۇسىنىكتەمەلەردىڭ اراسىنا ءوز بولجامدارىمدى قوسقانىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەم. ەگەر بۇل حات ءسىزدىڭ نازارىڭىزعا تۇرسا، وندا يساول قاراول51 جىرىن جەتكىزۋگە اسىقپىن.

قازاق حالقى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناۋمەن اينالىسا ءجۇرىپ*31, شىعىس تاريحشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ-تالداۋدا قازاق52 ءسوزى تۋرالى، قازاقشىلىق قزاقـلـقدا53 نەمەسە قازاق حالقى تۋرالى الدەقانداي مالىمەتتەر كەزدەستىرە قالساڭىز، ماعان حابارلاۋىڭىزدى سىزدەن كوپتەن-كوپ ءوتىنىش ەتەم. بۇل ءۇشىن سىزگە كوپ قارىزدار بولار ەدىم. وسى ورايدا وتە ماڭىزدى ابىلعازى54 تاريحى (رۋميانتسەۆ باسپاسى) مەن ءوزىڭىزدىڭ شەيبانياداڭىز جانە جامع التواريخ تان باسقا ەش دەرەككە قول جەتكىزە الماعاندىقتان، لەۆشيننىڭ «قازاق وردالارى سيپاتتامالارىنداعى» ۇزىندىلەرىن تەكسەرۋگە ەشقانداي دەرەك تاپپادىم. اراب تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا، مەنىڭ ويىمشا، قازاقتار تۋرالى ەشتەڭە جوق، سەبەبى بۇل حالىق XIV عاسىردا55 جوشى ۇلىسى ىدىراعان سوڭ قالىپتاسقانىنا سەنىمدىمىن. لەۆشيننىڭ تاريحىنان كورىنىپ تۇرعانداي، كاتيب چەلەبي56 تاتار قازاقتارى تۋرالى جازادى. بۇل گەوگرافتىڭ قاي كەزدە ءومىر سۇرگەنىن ءبىلىپ، بۇل مالىمەتپەن تۇرىك تىلىندە تانىسقىم كەلەدى.

Magazin Asiatique دە كلاپروت57 داي-تسين-ي-تۋن-چجيدىڭ58 قىتاي گەوگرافياسىنداعى قىرعىز-قايساق تۋرالى سيپاتتاماسىنىڭ اۋدارماسىن باستى، بىراق، وكىنىشكە قاراي، ول جۋرنالدى بۇل جاقتا تاپپايسىڭ. لەۆشين ءبىزدىڭ تانىمال شىعىستانۋشى سەنكوۆسكيدىڭ59 دالەلىن نەگىزگە الىپ، ءفيردوۋسيدىڭ رۇستەم داستانىندا قازاق حالقى جانە قازاق حاندارى تۋرالى ايتادى دەيدى: 42 بەتتە، لەۆشين سەنكوۆسكيدىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى: «بۇل حالىق وتە» جانە ت.ب. بىراق، ءبىر قىزىعى ولار قازاق حالقىن شىڭعىسحانعا دەيىن جانە شىڭعىس تايپالارىنا دەيىن قايدان كورىپتى؟ قالاي بولعاندا دا، ابىلعازى، شەيباني-نامە، جامع التواريخ سول كەزدەگى قازاقتار تۋرالى ايتپايدى، ءتىپتى، قزاقـلـق دا-تان باستاپ، شەيباني حان كەزىندە قولدانىلعان ءسوزدى قولدانبايدى. ءوزىنىڭ «جازبالارىندا» بابىر60 400 000 اسكەرى بار قازاق حانى ارسلان تۋرالى ايتادى. وسىناۋ بيلەۋشى-جازۋشى جازبالارىنىڭ وسى جەردەگى ءماتىنى قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى. ولار تۋرالى تەمىردىڭ نەمەسە ونىڭ تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا ەشتەڭە جوق پا ەكەن؟