اسىقپاڭدار! ارتىمىزدا قازى بار.

احمەت بايتۇرسىنۇلى

«تۇركىستان» گازەتىنىڭ بىلتىرعى 1-جەلتوقسانداعى سانىندا اقنيەت وسپانبايدىڭ بالجان بولتىرىكقىزىنىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولۋىنا وراي  «قازاق ديپلوماتياسىنىڭ حانشايىمى» اتتى ماقالاسى  جارىق كوردى. ءيا، بالجان بولتىرىكقىزىنىڭ ديپلومات بولعانىنا، مينيستر بولعانىنا، سوۆەتتىك وكىمەتتىڭ بەلگىلى وكىلى بولعانىنا ەشكىم داۋ ايتا قويماس. بىراق، ول ەشقاشان قازاق ديپلوماتياسىنىڭ حانشايىمى بولا العان ەمەس. ءتايىر-اي، ول كەزدە قازاقستاندا قانداي دەربەس ديپلوماتيا بولىپ ەدى؟ ەندەشە ماقتاپ - ماراپاتتاۋ دەگەننىڭ دە شەگى، ولشەمى، تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ءمان-ماعىناسى بولاتىنىن تۇلعا تانۋشىلار بىلۋگە، ەسكەرۋگە ءتيىس ەدى.

بالجان اپاسىن ماداقتاعىسى كەلگەن اقنيەت وسپانبايدىڭ ماقالاسىنا كوز جۇگىرتەلىك ء(ۇزىندى): «كيسسيندجەردى سان سوقتىرعان قازاق قىزى».

1966-1971 جىلدارى بالجان بولتىرىكقىزى (سۋرەتتە) قازاق كسر-ءىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. سول جىلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ۇلتتار پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. بالجان بولتىرىكوۆا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ ءححى جانە ححV سەسسيالارىنا سوۆەت وداعىنىڭ رەسمي دەلەگاتسياسىن باستاپ باردى. «بۇل «قىرعي قاباق» سوعىستىڭ تۇسى ەدى. امەريكا قۇراما شتاتتارى بۇۇ ارقىلى ءوز ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا بۇۇ جانىنان دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ شاعىمىن قارايتىن «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارى كوميسسيا» قۇرىپ، وعان كوميسسار تاعايىندالماق بولدى. بىراق بۇل اتالعان ماسەلە سوۆەت وداعىنىڭ قىرشاڭقى ساياساتىنا قايشى بولاتىن. جاسىراتىنى جوق، وداق رەسپۋبليكالارىنداعى جاعداي ادام قۇقىقتارىنىڭ تالاپتارىنا ساي ەمەس ەدى. سوندىقتان گرومىكو باستاعان كەڭەس وداعى دەلەگاتسياسى بۇل «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارى كوميسسيانى» بولدىرماۋ ماقساتىندا ارەكەت ەتەدى. وسى وقيعادا بالجان بولتىرىكوۆانىڭ ەڭبەگى شەشۋشى فاكتور بولدى».

اقنيەت وسپانباي، بالجان اپاسىنىڭ اقش ەلىندە قازاقشا كيىم كيىپ، قازاقشا داستارحان جاساپ، ازيا مەن افريكا دەلەگاتسياسىنا قوناقاسى بەرگەنىن، ءوز قولىمەن دايىنداعان قازاقشا ەتتى ۇناتقان دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن ءوز پايداسىنا جاراتقانىن بىلاي باياندايدى: «كەڭەس وداعىنىڭ مۇددەلەرىنە قايشى باتىستىڭ باستاماسىنا توسقاۋىل قويۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى ۋاعدالاستىققا سول قابىلداۋدىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلدى. «وسى وتىرىستا اقش-تىڭ كوزدەگەنى ىسكە اسپاي، بالجان ايلاسىن اسىردى. وسى تابىسى ءۇشىن بالجان بولتىرىكوۆا گرومىكونىڭ ۇسىنىسىمەن «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ال الەمدىك ديپلوماتتاردىڭ باسىن قاتىرعان ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيا 1993 جىلى عانا قۇرىلدى».

قادىرلى، وقىرمان! ءسىز اقنيەتتىڭ وسىناۋ لەپىرمەسىنەن نە ۇقتىڭىزدار، ويلارىڭىزدى بولىسە جاتارسىزدار. ال مەنىڭ ۇققانىم، ماعان قالام ۇستاتقان نارازىلىق مىناۋ ەدى:

• اۆتور بۇل سوزدەردى كىمنىڭ اتىنان، كىمگە ايتىپ وتىر؟ ءححى عاسىردىڭ باسىندا، تاۋەلسىز قازاقستان ازاماتى قىزىل يمپەريانىڭ زالالدى ديپلوماتياسى ءۇشىن وبال ساۋاپتى، ادىلدىكتى اتتاپ ءوتىپ، جانىققانى ءۇشىن، «ايلاسىن اسىرعان» قۋلىق-سۇمدىعى ءۇشىن ماقتانۋى كەرەك پە ەكەن؟
• بالجان اپاي ايلاسىن اسىرىپ، 1993 جىلعا دەيىن قابىلدانباي قالعان بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ باستاماسىنىڭ قانداي باستاما ەكەنىن قايتا ءبىر ەسكە تۇسىرەيىكشى. بۇل – بۇۇ جانىنان دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ شاعىمىن قارايتىن «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسيا».

ۇيات-اي، مەن بەتىمدى باسا ۇيالدىم. الەم جۇرتشىلىعى الدىندا، تاۋەلسىز قازاقستانىمنىڭ ديپلوماتياسى الدىندا ۇيالىپ قانا قويماي، مارقۇم بالجان بولتىرىكوۆانىڭ جانىن جالداپ، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ، سول قاتاردا قىزىل يمپەريانىڭ وتارى بولعان قازاق حالقىنىڭ دا ارىز-شاعىمىن جەتكىزە الار «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسيانى» جورگەگىندە تۇنشىقتىرۋعا «ايلاسىن اسىرا» جانىققانى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعان بولار ەدىم. بۇل شىنىندا ماقتانىش ەمەس، ۇيالاتىن نارسە.

سول ءبىر ءساليحالى الەمدىك ۇيىمعا مۇشە بولىپ، ادام قۇقىقتارى جونىندە تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ ارا-اعايىندىق ءسوزىن ايتۋعا مۇمكىندىك العان قازاق حالقى اتىنان بۇلاي سويلەۋ، بۇلايشا كۇپىلدەك ماقتانعا باسپاسوزدەن ورىن بەرۋ ءتىپتى ۇيات ەمەس پە؟

• بۇۇ باس اسسامبلەياسى باس قوسۋىنا قاتىسقان ازيا-افريكا دەلەگاتسياسى بالجاننىڭ ءبىر اسىم ەتىنە الدانىپ، ءوز مۇددەلەرىنە قارسى سوۆەتتىك ۇستانىمدى قولداپ شىعا كەلگەن ەكەن دەۋدىڭ ديپلوماتيالىق ەتيكا مەن ساياسي - مادەني ينتەللەكتۋالدىق قاعيداتتارعا ۇيلەسپەيتىنىن دە ويلاۋ كەرەك ەدى.

قادىرلى، گازەت تىلشىلەرى،  تۇلعاتانۋمەن اينالىسقىسى كەلگەن تالاپكەرلەر، بۇل تاقىرىپتا قالام تارتاتىن بولساڭ، الدىمەن وزىڭدە تۇلعالىق، زيالىلىق، حالىق پەن ۋاقىت الدىندا  جاۋاپكەرشىلىك بولۋى كەرەك ەكەنىن ەسىڭنەن شىعارما.   تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزدىڭ مۇباراك 26 جىلدىعى تۇسىندا ايتىلار ءسوزدىڭ سالماعىن جەڭىلدەتىپ المايىق. پاتشالىق رەسەيمەن سوۆەتتىك قىزىل يمپەريا تۇسىندا ءارتۇرلى لاۋازىمدار مەن شەن-شەكپەنگە ورانعان مانساپ يەلەرىنىڭ ءبارى بىزگە – تاۋەلسىز قازاققا تۇلعا، تۇتقا، ۇلگى بولا المايدى. بۇگىنگى قازاق ونىڭ بارىنە سىن كوزبەن قاراۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. وتارشىل يمپەريانىڭ ەركەلەرى مەن سەركەلەرى ءوز زامانىندا جەتەرلىكتەي-اق اسپەتتەلگەن، ءبىز ولاردان نەنى الارىمىزدى، نەنى مانسۇقتاپ، تاريحي ۇنامسىز ساباق ەتەرىمىزدى عانا ءبىلۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز قازاقستان، ماڭگىلىكتەن ءۇمىتتى قازاقستان تاريح ساباعىن جوندەپ، جۇيەلەپ، وقىماساق بىلگە قاعان بابامىز سياقتى زار جىلاپ، «اناۋىم قايدا، مىناۋىم قايدا، ءبارى بولعان ەدى عوي؟» – دەپ سان سوعىپ قالامىز. مىنا جويقىن ءححى عاسىر بەيعامدىقتى كەشىرمەيدى.

الىمعازى داۋلەتحان،

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى

تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ

جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.

Abai.kz