باق ۇرى-قارىدان رۇقسات سۇرايتىن حالگە ۇشىراماق پا؟
حالىقارالىق «Freedom House» ۇيىمى جۋىردا الەم ەلدەرىندەگى ادام قۇقىعى ءام ءسوز بوستاندىعىنىڭ كورسەتكىشتەرى تۋرالى ءتىزىمدى ءتۇزىپ شىقتى. تىزىمدى قاراساق، قازاقستان ادام قۇقىقتارىن شەكتەگەن ەلدەردىڭ قاتارىندا، مىسالى، لاوس، سومالي ەلدەرىنىڭ قاتارىندا تۇر. ونىڭ ۇستىنە قازاق ۇكىمەتى پارلامەنتكە باق تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن ۇسىنىپ، ول جوباعا «ادامنىڭ جەكە دەرەكتەرىن جاريالاۋ ءۇشىن ونىڭ رۇقساتى كەرەك» دەگەنگە ساياتىن جەكە باپ ەنگىزىپ وتىر. ال، بۇل باپ ءباسپاسوز ەركىندىگىن بۇرىنعىسىنان دا شەكتەي ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇنداي جاعدايدا اركىم تيىمسىز سەنزورعا اينالۋى ىقتيمال.
وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلىپ ءبىز ساياساتكەر، جۋرناليست ءامىرجان قوسانوۆ پەن تاۋەلسىز جۋرناليست، قر اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى قۋاندىق شاماحايۇلىن سوزگە تارتتىق.
«بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىك ونىڭ تاراتقان اقپاراتىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن باستالادى!»
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر، جۋرناليست:
– ءباسپاسوز سالاسىنداعى بيلىكتىڭ ساياساتى مەندە ەكى ءتۇرلى سەزىم تۋعىزادى.
ءبىرى – نارازىلىق. ەلىمىزدە قالىپتاسىپ وتىرعان توتالدى تسەنزۋرا، جۋرناليستەردى ءوزىنىڭ قولبالاسى سياقتى كورەتىن شەندىلەر مەن قالتالىلار، ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ اياۋسىز قۋدالانۋى – مىنە، قازىرگى قازاقستان جۋرناليستيكاسىنا قويىلعان باستى دياگنوز وسى.
بۇعان دەيىن دە تالاي باق جابىلدى، تالاي جۋرناليست سوتتالدى. ونىڭ ءبارىنىڭ ساياسي استارى بار ەكەنى ءسوزسىز! قازىرگى تاڭدا اسا وزەكتى بولىپ وتىرعانى – جاس تا بولسا، باس بولىپ قالعان جانبولات مامايدىڭ جاعدايى. ول باسقالار سەكىلدى بانكير نە وليگارح ەمەس، كەشەگى كۇنى جۇمساق كرەسلودا وتىرعان جەمقور شەندى ەمەس. ول – قولىنا قالام الىپ، ەلدەگى بەرەكەسىزدىكتەر تۋرالى اشىق جازعان جۋرناليست قانا! ونى قۋدالاۋ ساياسي قۋدالاۋ ەمەي نە بولماق؟!
كەشە عانا ۇكىمەت پارلامەنتتكە ءباسپاسوز زاڭناماسىنا جاڭا تۇزەتۋلەردى ۇسىندى (قۇجاتتىڭ تولىق نۇسقاسىن العان سوڭ، پىكىر ايتا جاتارمىز). ازىرگە ەستىگەنىمىز «ادامنىڭ جەكە دەرەكتەرىن جاريالاۋ ءۇشىن ونىڭ رۇقساتى كەرەك» ەكەن! بۇل ناعىز رەاكتسيونەرلىك ءارى بۇكىل جۋرناليستيكانىڭ اۋزىن جاۋىپ تاستايتىن نورما!
سوندا، ەرتەڭ ءبىر كوررۋپتسيونەردىڭ شەتەلدە نە ەلدە نەشە ءۇيى نەمەسە ونىڭ وففشورداعى قۇپيا شوتىندا قانشا اقشا بار ەكەنىن جاريالاۋ ءۇشىن ونىڭ باتاسىن الۋ كەرەك پە؟
ەكىنشىسى – كۇلكى! جىلىنا 45 ميلليارد تەڭگەدەي جۇمساپ، تۇككە قاجەتى جوق باسىلىمدار مەن تەلەارنالاردى قارجىلاندىرىپ، سونداعى ادەمى كارتينكالاردى كورىپ، شىندىعىن ايتسام، ءوزىن ءوزى الداپ وتىر! كۇلمەگەندە قايتەسىڭ ەندى!
ءوزارا اقپارات سالاسىنداعى مەملەكەتتىك تاپسىرىستى بولىسەدى، ءوزارا سىيلىق، اتاق تاعايىندايدى. ءوزارا ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ جاتادى. وزدەرى وزدەرىنە ريزا.
تەك شىنايى اقپاراتتى ساۋساقپەن سانارلىق باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن الۋعا ءماجبۇر حالىق ريزا ەمەس!
اقپارات سالاسىندا قالىپتاسىپ قالعان وسىناۋ قۇبىجىق جاعدايدىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار: بيلىك ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن ىشتەي سەزىنەدى، بىلەدى، سوندىقتان دا ونىڭ الەۋەتىن ءارتۇرلى كەرتارتپا زاڭدار مەن نۇسقاۋلار ارقىلى مەيلىنشە رەتتەپ، تەجەپ وتىرعىسى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەلدەگى باس بيلىك ءۇشىن كلانارالىق تارتىس ودان سايىن ۋشىعىپ بارادى. ال بۇل مايداندا اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ مۇمكىندىكتەرى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
كوردىڭىز بە، كورشى رەسەيدە پرەمەر مەدۆەدەۆ تۋرالى ءبىر عانا بەينەروليك كوشەگە سان مىڭداعان ادامداردى شىعاردى. جانە ول فيلم ۇلتتىق تەلەارنالار ارقىلى كورسەتىلگەن جوق، تەك قانا «You tube» ارقىلى تاراتىلدى. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، ونى 22 ميلليوننان استام ادام كورگەن! بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىنە كەدەرگى جاساۋ ارەكەتتەرى دە وسىدان تۋىپ وتىر!
بىراق ءبىر نارسە انىق: ەل بولام دەگەن ەلدە ءسوز بوستاندىعى سەكىلدى اسا ماڭىزدى پرينتسيپكە بالاما جوق! تاريحتى زەردەلەسەڭىز، ءسوز بوستاندىعىنا قارسى كۇرەسكەن كەز كەلگەن بيلىك، كەز كەلگەن باسشى اقىر-سوڭىندا جەڭىلىسكە جەتكەن، ماسقارا بولعان، شىققان بيىگىنەن تومەن قاراي قۇلدىراعان! بيلىكتىڭ وسى قاراپايىم ساباقتى ۇعىناتىن كەزى كەلدى. بىراق، ءاي، قايدام...
«ەندى جاعىمپاز باق-تىڭ زامانى تۋادى»
قۋاندىق شاماحايۇلى، تاۋەلسىز جۋرناليست:
– قوعامدا باق باقىلاۋىنان تىس قالاتىن دەرەك، وقيعا، پروبلەما اتاۋلى بولماۋى كەرەك. ءباسپاسوزدىڭ ۇكىمەتتەن، پارتيالاردان، ساياسي تۇجىرىمدامالاردان بەيتاراپ تۇرۋى، سىڭارجاقتىققا بەرىلمەۋى زاڭدىلىق. ولاي بولسا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ورگانىنا اينالعان جۋرناليستيكادان ءسوز بوستاندىعىن كۇتۋ بەكەرشىلىك.
دەموكراتيالىق قوعامدا باق سالاسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ستاتۋستىق جاعىنان تولىقتاي دەربەستىگى وتە وزەكتى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان جەكە دارا تۇرا الماعان باق وزگەگە كىرىپتار بولاتىنى ءمالىم. ەندەشە، باسقاعا جالىنىشتى باق-تا بوستاندىق بولمايدى. سول سياقتى قانداي ءبىر ساياسي كوزقاراستان اۋلاق بولا الماسا، ول ءسوز بوستاندىعى تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايدى.
ەگەر باق ءاربىر اكىمشىلىك ورگاندارىنا كىرىپتار بولسا، مەملەكەتتىڭ، ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىنە قالاي باقىلاۋ جاساي الادى؟
باسى بايلاۋلى باق «كىمنىڭ ارباسىنا مىنسە، سونىڭ جىرىن جىرلايدى».
ءسويتىپ بيلىك باق-تى وزدەرىنىڭ ساياسي يميدجدەرىن جاسايتىن ناسيحات قۇرالىنا اينالدىرادى. مۇنداي جاعدايدا تەپە-تەڭدىك ساقتالمايدى، پىكىر الۋاندىعىنا، جاريالىلىققا شەكتەۋ قويىلۋى دا ىقتيمال. ونداي باق جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە شىعا المايدى. جۇرت كورمەيتىن تەلەارنا، تىڭدامايتىن راديو، وقىمايتىن گازەت-جۋرنال كەرەك پە؟
اشىقتىق پەن جاريالى ءىس ارەكەت دەموكرتيالىق قوعامنىڭ ەڭ جاندى تۇسى. بۇل جەردە ەڭ باستىسى، جەمقورلىققا، الاياقتىققا جول بەرمەۋدى عانا مەڭزەپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا تابيعي بايلىعىمىزدى يگەرۋشىلەر تولەماقىنى مەملەكەتكە تولەۋدەن گورى ءبىر عانا شەنەۋنىكتىڭ قالتاسىن تولتىرىپ، بار جۇكتەمەدەن قۇتىلىپ كەتۋدى ويلايتىنى جانە وعان جول بەرىلەتىن جاعداي قالىپتاسقانى حالىق ءۇشىن اۋىر قاسىرەت.
ونداي كەلەڭسىزدىكتەردى اشكەرەلەيتىن ەركىن ويلى باسپاسوزگە مەملەكەتتىڭ ءوزى جاعداي جاساپ قولداپ وتىرسا، ىقتيمال قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا ايتارلىقتاي كومەگى بولار ەدى. بىراق، بىزدە ءادىل باسپاسوزگە قىسىم جاسالىپ، داڭعازا-داقپىرتتى تۋ ەتكەن جاعىمپاز-جالتاق اقپارات قۇرالدارى العا شىعىپ كەتتى.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
