قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

ازات ەل بولعالى شيرەك عاسىرى ءوتىپ، ەكىنشى شيرەگىن دە باستادىق. قازىر قازاق ەلىندە قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋدان گورى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ ەرتەڭىنە الاڭدايتىن كەز كەلدى. قازاق ءتىلىن قولدانۋشىلار كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. وعان بىردەن ءبىر سەبەپ قازاق حالىقىنىڭ تابيعي ءوسىمى. 2003 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە تابيعي ءوسىم كورسەتكىشى ۇدەمەلى وسۋدە. قازاقستان حالىقىنىڭ سانى 18 ميلليونعا جەتسە، ونىڭ ىشىندە جاسوسپىرىمدەر 30 پايىزعا جۋىعىن، جاستار مەن ەرەسەكتەر 60 پايىزىن، ەگدە كىسىلەر 10 پايىزىن قۇرايدى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقتىڭ سانى 50 پايىزعا جەتپەسە، قازىر 70 پايىزدان استى. 2016/2017 وقۋ جىلىندا 1-سىنىپقا 380 مىڭ بالا كىرسە، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر 136 مىڭ بولىپ، ونىڭ 90 مىڭى قازاق مەكتەپتەرىن بىتىرگەن.  كەشەندى ەمتيحان تاپسىرىپ وقۋعا تۇسكەندەردى قوسقاندا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ 80 پايىزى قازاق توپتارىندا ءبىلىم الادى.  1- سىنىپقا كىرگەن 380 مىڭ بالانىڭ دا باسىم بولىگى دە قازاق مەكەتەبىنە كىرىپ وتىر. ءبىر مەكتەپتە جيىرماعا جۋىق قازاق سىنىبىنىڭ اشىلعانىنا دا كۋا بولعانسىزدار. مىنە بۇنىڭ ءبارى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى، قازاق ءتىلىنىڭ ماڭگى ولمەستىگىنىڭ ايعاعى. دەسە دە، ءالى وسى بەتالىستى تۇسىنبەي، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتىپ جۇرگەندەر دە بار.

ءار جىل سايىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 30 پايىزدان استامى ورىس جانە وزگە ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ تۇلەگى. ولاردىڭ بارلىعى قازاقستاندا جوعارعى وقۋ ورىنىنا تۇسە بەرمەيتىندىكتەن، اراسىندا بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىرعىسى كەلمەيتىندەرى بار. قازىر جوعارعى وقۋ ورىندارىندا 20 پايىزى عانا ورىس توپتارىندا وقىپ جاتىر. بۇل 20 پايىز ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا قازاق، ورىس جانە باسقا ۇلت وكىلدەرى بار. ءبىر قاراساڭىز، 20 پايىز دەگەنىڭىز از كورسەتكىش بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل دەگەنىڭىز بولاشاق ماماندارىمىزدىڭ 20 پايىزى  جۇمىسقا جارامسىز بولۋ مۇمكىندىگىن تۋدىرادى دەگەن ءسوز. بىرنەشە جىلدان بەرى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ءۇش تىلدىلىك رەفورماسى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا جۇرە باستادى. بىراق، قازىرگە دەيىن ءجۇرىپ جاتقانى قازاق توپتارىنا ءتيىمدى بولعانىمەن، ورىس توپتارىنا ەش ءتيىمسىز. ۋنيۆەرسيتەتتەردە اعىلشىن توپتارى تەك قازاق توبىنان اشىلىپ، ستۋدەنتتەرىمىزدىڭ اراسىنان ءۇش ءتىلدى تولىق مەڭگەرىپ شىعىپ جاتقان ماماندار جوق ەمەس. بىراق، ورىس توپتارىنا اعىلشىن جانە قازاق تىلىندە ساباقتار بەرىلمەگەندىكتەن، بىتىرۋشىلەر تەك ءبىر ءتىلدى – ورىس ءتىلىن عانا ءبىلىپ شىعىپ جاتىر.

نەگىزىندە ەلىمىزدەگى ءۇش تىلدىلىك دەگەن ۇعىم قازاقستانداعى تۇرىپ جاتقان ءار ازاماتتىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مىندەتتىلىگى مەن ءوز انا ءتىلىن ءبىلۋ جانە شەتەل ءتىلىن ءبىلۋ قۇقىقى ەدى. ەلباسىنىڭ بيىلعى جىلعى  «بولاشاققا باعدار – رۋحاني جاڭارۋ» اتتى ماقالاسىندا دا ءۇش تىلدىلىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە باسىمدىلىق مەملكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىنە بەرىلەتىندىگى باسا جازىلعان. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە تىلدىك قىسىم بولماعانىمەن، قازاق ەلىندە قازاق ءتىلى بىرتە-بىرتە باسىمدىققا يە بولارى ءسوزسىز. قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى تالاپ ەتپەي، كەڭشىلىك جاساپ وتىرعانىمەن، كەلەسى اۋىسىمداعى بيلىك وسالدىق تانىتا قويماس. سول كەزدە قازىرگى تەك ءبىر ءتىلدى عانا ءبىلىپ شىعىپ جاتقان ورىس توبىندا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جۇمىسسىز قالۋلارى بەك مۇمكىن. سول كەزدە ولاردىڭ وبالى كىمدە بولماق؟ قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە مە؟ ءوزىنىڭ ءتىلىمىز بەن ەلىمىزدى سىيلاي الماعانىمەن قويماي، ۇرپاعىننىڭ بولاشاعىن وسى مەملەكەتپەن بايلانىسترا الماعان اتا-انادا ما؟ ءار ازاماتىنا ءتىلىن ءبىلۋدى تالاپ ەتۋدى ەرتە باستان جولعا قويا الماعان مەملەكەتتەن بە؟ مەنىڭ ويمشا، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ باسىمى ۇكىمەتكە تۇسەتىن سياقتى.

قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى مەن قولدانۋشىلارى كوبەيگەنىمەن، باسشىلىق ورىندار مەن ءوندىرىس باسشىلارى عانا ەمەس، قازاق عىلىمىندا ءبىر اۋىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن عىلىم دوكتورلارى دا كوپ. ول از بولعانداي تاعى دا ءبىر اۋىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ماگيسترلەر مەن PhD دوكتورلاردى دايىنداپ جاتىرمىز. سوندا بۇنىڭ ءبارى بولاشاق جۇمىسسىز مامانداردىڭ ۇستىندە جۇمىسسىزداردى قوسۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، بالاباقشادان باستاپ، دوكتورانتتارىمىزعا دەيىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. بالاباقشاعا كەلگەن ءار بالاعا مەملەكەتتىك ءتىلى ۇيرەتە باستاۋمەن بىرگە، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءار دارەجەلى ورنىندا مەمەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتكەن ءجون. بالاباقشا مەن مەكتەپتە ءار بالانى ۇلتىنا قاراماي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مۇمكىندىك جاساپ، جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسەتىن ءار ازاماتتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى تالاپ ەتۋ كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، ەرتەڭ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ماماندار جۇمىسسىز قالماۋ ءۇشىن:

بىرىنشىدەن، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن تاپسىراتىن ۇبت-دا قانداي مەكتەپتى بىتىرسە دە قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك. ياعني، ۇبت-نىڭ جاڭا ەرەجەلەرى بويىنشا «وقۋ ساۋاتتىلىعى» دەگەن ەمتيحان تەك قازاق تىلىنەن عانا بولۋى قاجەت. ورىس مەكتەبىن بىتىرۋشىلەر ونسىز دا مەكتەپتە ءتىل جانە ادەبيەتتەن تاپسىرادى. مەلەكەتتىك گرانتتى بەلگىلەۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كورسەتكىشى سانالۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، جوعارعى وقۋ ورىنا تۇسكەننەن كەيىن ورىس توپتارىنا قازاق تىلىندە پاندەردى ەنگىزۋ. جىلدان جىلعا قازاق تىلىندەگى پاندەردى كوبەيتىپ، ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ شىققاندا مەملەكەتتىك تىلدە ەركىن جۇمىس جاساي الاتىنداي دارەجەگە جەتۋگە جاعداي جاساۋ.

ۇشىنشىدەن، جوعارعى وقۋ ورىندارىنان كەيىنگى ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرادا بولىمىندە ءبىلىم الۋعا ۇمىتكەرلەردىڭ ەمتيحانىنا دا قازاق ءتىلىن قوسۋ. ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ شەتەلدىك باسىلىمداردا عىلىمي ماقالا جازۋىن تالاپ ەتۋىمەن بىرگە قازاق تىلىندە دە عىلىمي ماقالالار جازۋىن تالاپ ەتۋ.

قازاق حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى مەن ۇلتتىڭ رۋحىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى قازاق ءتىلى قولدانۋشىسىنىڭ سانى دا ارتىپ، مارتەبەسى دە كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇل دەگەنىڭىز ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك دارەجەسىنە كۇماندانۋعا نەگىز جوق دەگەن ءسوز. ەندى الاڭداۋشىلىعىمىز ءتىلىمىزدى بىلمەي-اق وسى ەلدىڭ نانىن جەي بەرەمىز دەپ ويلايتىن از ساندى قاۋىمدا. ەندىگى مالسەلە وسى قاۋىمدى ەرتەڭ جۇمىسسىز قالدىرماۋدىڭ قامىن جاساۋ. ول ءۇشىن ماڭدايلارىنان سىيپاي بەرمەي، تالاپ ەتۋدىڭ جوعارداعىداي ناقتى قادامدارىنا كوشكەن ءجون.

تۇردىبەك قۇرمەتحان

Abai.kz