2016 جىلدىڭ 15-16 شىلدەسىندە تۇركيانىڭ ىستامبۇل مەن انكارا قالالارىندا اسكەري «توڭكەرىس» بولدى. پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ بيلىگىنە نارازى توپ بىرنەشە مەملەكەتتىك نىساندى باسىپ الدى. ال مارماريستە دەمالىپ جاتقان تۇركيا پرەزيدەنتى ەرەجەپ تايىپ ەردوعان «Face ءTىme» جەلىسى ارقىلى بەينە بايلانىسقا شىعىپ، ەلدىڭ زاڭدى ۇكىمەتىن جانە دەموكرا­تيانى قورعاۋ ءۇشىن كوشەگە شىعۋعا ۇندەۋ تاستا­دى. ال، پرەمەر-مينيستر بەنالي يىلدىرىم جەرگىلىكتى تەلەارنالاردىڭ ءبىرى ارقىلى ءسوز ءسوي­لەپ، اسكەريلەردىڭ مۇنىسى قىلمىسقا پارا-پار  توڭكەرىس ارەكەتى ەكەنىن مالىمدەدى. ەل كولەمىندە كوممەندانتتىق ساعات جاريالاندى.

مىنە، سودان بەرى ءبىر جىل ءوتتى. تۇركيادا نە وزگەردى؟ داۋ باستالدى؟ پرەزيدەنت ەردوعان مەن ءدىن ۋاعىزداۋشى گۇلەننىڭ ايقاسى ەلدەگى دەموكراتيانى ءولتىردى. تۇركياداعى «توڭكەرىستى» كىم ۇيىمداستىردى؟ ءبىز شولۋ جاساپ كوردىك.

فەتحۋللاح گۇلەن مەن ەردوعان ايقاسى

پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعان بيلىگى 2016 جىلدىڭ 15-شىلدەسىندە بولعان توڭكەرىستى «گۇلەنشىلەر» ۇيىمداستىردى دەپ مالىمدەدى. دەگەنمەن بۇل ناقتى دالەلدەنبەگەن اكتسيوما. گۇلەن جاقتاستارىنىڭ توڭكەرىسكە قاتىسى بار-جوعىنا باتىستىق باق وبەكتيۆتى تۇردە باعا بەرسە، «NTV»، «CNN تۇرىك»، «Doğan Haber»، «AA» سياقتى تۇركيانىڭ جەتەكشى اقپارات اگەنتتىكتەرىنىڭ، قۇددى ءبىر كەلىسىپ العانداي، توڭكەرىس ارەكەتى باستالماي جاتىپ، «توڭكەرىستى تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى اراسىنداعى گۇلەنشى تەررورلىق ۇيىمدار (FETو) ۇيىمداستىرعان» دەگەن حاباردى ەفيردەن تاراتتى.

بۇل تۋرالى تۇركيادا جارىق كورەتىن «Yeni Hayat» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى ۆەيسەل ايحاننىڭ ماقالاسىن قوتارىپ بەرگەن ەك.

اقش، ەۋروپا ەلدەرى «15 شىلدەدە بولعان توڭكەرىستى گۇلەنشىلەر جاسادى» دەگەنگە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تۇركيا ناقتى ءبىر دەرەك كەلتىرە الماعانىن ايتادى. كۇنى كەشە عانا گەرمانيا سىرتقى ىستەرى ءمينيسترى وسىنداي مالىمدەمە جاسادى.

ءبىر قىزىعى پرەزيدەنت ەردوعان اقش-تا تۇراتىن ءدىن ۋاعىزداۋشى فەتحۋللاح گۇلەنمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان.

ەردوعان توڭكەرىس تۋرالى الدىن-الا بىلگەن بە؟

پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ بۇل جولعى اسكەري توڭكەرىستى ادەيى ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلادى. بۇرىننان بەرى ءتىس قايراسىپ كەلە جاتقان گۇلەن مەن ەردوعان تارتىسى – پسەۆدوتوڭكەرىسكە اكەلىپ سوقتىرعانى ما؟ نەمەسە «اسكەري توڭكەرىس» گۇلەنشىلەرمەن وڭاي كۇرەسۋ ءۇشىن جاسالۋى مۇمكىن بە؟

ولاي دەيتىنىمىز، 14 شىلدە كۇنى تر ۇقك باسشىسى حاكان فيدان مەن قورعانىس كۇشى باسشىسى حۋليسي اكار  ارنايى جاساق ساربازدارىنىڭ عيماراتىندا  6 ساعات سويلەسكەن (كەشكى 18: 30 – 00:30-عا دەيىن). 15 شىلدە كۇنىنە دە توڭكەرىس بولدى.

سونداي-اق، رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ باس كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى الەكساندر دۋگينتوڭكەرىس ارەكەتى بولاتىندىعى جايلى قۇپيا مالىمەتتى تۇركيا پرەزيدەنتى مەن پرەمەر-مينيسترىنە 14 شىلدەدە جەتكىزگەندىگى تۋرالى اقپار تارادى.

بۇل دا ءبىرشاما زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن فاكتىلەردىڭ ءبىرى. ەگەر اناۋ ايتقانداي ەردوعان توڭكەرىس تۋرالى الدىن الا بىلە تۇرا، ەش ارەكەت جاساماعان بولسا – بۇل اشىق پروۆوكاتسيا بولماي ما؟

20 شىلدە – ەردوعان ءاۆتوريتاريزمىنىڭ رەپرەسسياسى باستالدى

15 شىلدەدە بولعان توڭكەرىس بولدى. بۇل تۇركيادا «قاداعالاۋدا بولعان توڭكەرىس» ەدى. انىعىندا «توڭكەرىس» 15 شىلدە ەمسە، 20 شىلدەدە باستالعان. باتىستىق باق سولاي دەپ جازادى. سەبەبى تۇركيانىڭ پروكۋروتۋرا، سوت، پوليتسيا، اسكەري، ءبىلىم، مەديتسينا سالالارىنان جۇزدەگەن مىڭ ادام جۇمىستان شىعارىلدى. اينالدىرعان بەس كۇننىڭ ىشىندە وسىنشاما ادامنىڭ «توڭكەرىسكە» قاتىسى بار ەكەنى قالاي انىقتالدى؟ بۇل دا ءبىر پارادوكس. بيلىكتى توڭكەرىپ تاستاي الماعان توڭكەرىستەن كەيىنگى تازالاۋ پروتسەسسى كەزىندە تۇركيا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ 87 قىزمەتكەرى جۇمىستان شىعارىلدى. ونىڭ 52-سىنە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. تاعى 141 قىزمەتكەرگە قاتاڭ سوگىس جاريالاندى.

تۇركيانىڭ ىقپالدى بيلىك ينستيتۋتىندا ءبىرىنشى مارتە "تازالاۋ" جۇرگىزىلدى. ءساتسىز اياقتالعان بۇلىكتەن سوڭ انكارانىڭ شەشىمىمەن 100 مىڭنان استام پوليتسيا، اسكەر جانە مەملەكەت قىزمەتكەرى جۇمىستان شىعارىلدى.

كۇنى بۇگىندە تۇركيا تۇرمەلەرىندە 17 مىڭ ايەل، 568 بالانىن وتىرعان كورىنەدى. بۇل ناقتى دەرەك. 17 مىڭ ايەلدىڭ توڭكەرىسكە قانداي قاتىسى بار؟

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە 15 مىڭ 200 ادام جۇمىستارىن توقتاتۋعا بۇيرىق الدى. ال جەكەمەنشىك ۇيىمداردا 21 مىڭ مۇعالىم قىزمەتتىك ليتسەنزيالارىنان ايرىلدى. نەگىز رەتىندە «15 شىلدە توڭكەرىس ارەكەتىنەن كەيىن باستالعان زەرتتەۋلەر» كورسەتىلدى. 48 ساعاتتا 50 مىڭ ادام قالاي زەرتتەلىپ ۇلگەرىلگەن؟

سونداي-اق، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ورتالىق جانە پروۆينتسيالىق ۇيىمدارىندا بارلىعى 8 مىڭ 777 ادام قىزمەتتەرىنەن الاستاتىلدى.

توڭكەرىس ارەكەتى تومەندەگى «تازارتۋلاردىڭ» سىلتاۋى بولعانى ما؟

ولاي دەيتىنىمىز، توڭكەرىس ارەكەتىنىڭ ەرتەسى زاڭدى اياق استى ەتىپ، كونستيتۋتسيالىق سوت مۇشەسى الپارسلان التان مەن ەردال تەرجان قاماۋعا الىندى. جوعارى سوتتىڭ (يارگىتاي) 140 جانە مەملەكەتتىك كەڭەس (دانىشتاي) 48 مۇشەسى جونىندە دە تەرگەۋ باستالدى. 2 مىڭ 745 سۋديا، اكىمشىلىك سوت پەن پروكۋرورعا قاتىستى دا قاماۋعا الۋ شەشىمى شىعارىلدى.

تسەنزۋرا ءام «Zaman» گازەتىنىڭ جانازاسى

رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ باسقارۋىنداعى انادولى جۇرتىنداعى توڭكەرىستى – سانالى تۇردە كونترمودەرنيزاتسيا دەپ توپشىلادىق. دەگەنمەن، باسپاسوزگە جاسالعان رەيدەرلىكتى – «اق» پارتيا مەن ەردوعان ساياساتى اقتاي المايدى.

اقش جانە ەۋرووداق وكىلدەرى ەلدەگى ەڭ ءىرى «Zaman» گازەتىنىڭ ستامبۋلداعى رەداكتسياسىنا رەيد جاساعاننان كەيىن، تۇركياداعى ءسوز بوستاندىعى كۇرت ناشارلاپ كەتۋى مۇمكىن دەيدى. جانە سولاي بولدى دا.

پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى باسىلىم كەڭسەسىنە باسىپ كىرگەن. گازەتتى قورعاپ، قارسىلىق تانىتقاندارعا كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قولدانىپ، سۋ شاشقان. وقيعادان ءبىر ساعات بۇرىن سوت گازەتكە سىرتتان باقىلاۋشى تاعايىنداۋعا شەشىم شىعارعان. الايدا ءالى رەسمي شەشىم كۇشىنە ەنبەي جاتىپ، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى رەداكتسيانى قورشاپ، قارسىلىق تانىتۋشىلاردى جىبەرمەۋگە ارەكەتتەنگەن.

«Zaman» گازەتىن اقش-تا قۋعىندا جۇرگەن فەتحۋللاح گۇلەنمەن تىعىز بايلانىستىرادى. تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ ەردوگان ونى ۇكىمەتكە قارسى ارەكەت جاساپ، ءوزىن جاقتايتىن باق، پوليتسيا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جەلىسىن قۇرعان دەپ ايىپتايدى.

رەداكتسيادا تۇنگى شابۋىل اياقتالعانعا دەيىن، «Zaman» باسىلىمىنىڭ اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن نۇسقاسى «تۇركيانىڭ ەركىن ءباسپاسوزى ءۇشىن ۇياتتى كۇن» دەگەن تاقىرىپپەن گازەت شىعاردى.

اقىرىندا كۇندىك تيرجارى 1 ميلليونعا جەتەتىن «Zaman» گازەتىن بيلىك تارتىپ الدى. قازىر اتى دارداي گازەتتىڭ كۇندجىك تيراجى – 3-4 مىڭنىڭ اينالاسىندا.

تۇركيا پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا ءوتتى

«اسكەري توڭكەرىس» تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن جاسالدى دەپ ايتاتىن ساياساتكەرلەر بار. سەبەبى توتەنشە جاعدايلار كەزىندە تۇركيادا رەفەرەندۋم ءوتتى. ناتيجەسىندە تۇركيا پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا ءوتتى. 2017 جىلى تۇركيادا كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋ ەنگىزۋ بويىنشا رەفەرەندۋم ءوتتى. ءسويتتى دە، انادولى جۇرتى پارلامەنتتىك باسقارۋدان پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا ءوتتى.

تۇرىك بيلىگى بۇل جولمەن ولكەنىڭ باسقارۋ سيستەماسى نىعايادى جانە جەڭىل بولادى دەپ سەندىرەدى. پرەزيدەنت ەردوعانعا قوسىمشا ۇقىقتار بەرىلدى. پرەزيدەنت ۇكىمەتتىڭ دە مەملەكەتتىڭ دە باسشىسى بولدى.

جاڭا اتا زاڭ ەردوعاننىڭ 2029 جىلعا دەيىن بيلىكتە قالۋىنا جول بەرەدى. زاڭدا پرەزيدەنتتىك قىزمەتتىڭ مەرزىمى بەس جىل بولىپ، ەكى مەرزىمنەن سايلانۋعا جول بەرەدى. ەگەر ەردوعان 2019 جىلعى سايلاۋدان وتسە، تاعى ون جىل بيلىكتى ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىگى بار. رەفەرەندۋمنىڭ وتۋىنە وتكەن جىلعى ىسكە اسپاي قالعان اسكەري توڭكەرىس سەبەپ بولىپ وتىر. باتىس ەلدەرى اسكەري توڭكەرىسشىلەردى جاپپاي قاماۋعا الۋىن جانە قۋعىنداۋىنا قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ كەلگەن ەدى. ەندى ەردوعاندى اۆتوريتارلىق بيلىك قۇرۋعا ۇمىتىلىپ جاتىر دەپ ايىپتادى.

نە دەسەك تە، تۇركيادا اشىق اۆتوريتارلىق بيلىك ورناۋى مەن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن  كونستيتۋتسيالىق جانە قوعامدىق ينستيتۋت جويىلىپ، ەۋروپالىق ۆەكتورلدىڭ كۇل تالقانى شىقتى. نەووسماندىق باعىتتى ۇستانعان ەردوعاننىڭ جالعىز جاۋى – فەتحۋللاح گۇلەن ەكەنى داۋسىز. ال پوپۋليست ەردوعاننىڭ گۇلەنمەن ايقاسى جانە ءوزىنىڭ بيلىگىن عانا ويلاۋى – ەلدە جانە ءبىر توڭكەرىستىڭ ورناۋىنا سەبەپ بولماي ما؟ سەبەبى، تۇركياداعى ەپردوعان بيلىگىنە نارازى توپ كەۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانى دا شىندىق.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz