قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك ءمۇحاماديۇلى كونە ءتالحيزدى تىرىلتۋگە بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتكەنى تۋرالى حابارلاعان ەك.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان 33 قالانىڭ ءبىرى ءتالحيزدى قايتا ءتىرىلتىپ، اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالدىرۋ تۋرالى باستاما ءاۋ باستا ءارتۇرلى پىكىرگە جەتەلەگەن-ءدى.

ەندى  مىنە، مينيستر ارىستانبەك مۇحاماديۇلى تىكەلەي ارالاسىپ، تاريحي رەكونسترۋكتسيانى باستاعان كورىنەدى.

بۇل تۋرالى قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحاماديۇلى ءوزىنىڭ "فەيسبۋك" جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا ءسۇيىنشى سۇراپ، حابارلادى.

ارىستانبەك مۇحاماديۇلى، قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى: 

-دوستارىم، ءبىز اتى اڭىزعا اينالعان التىن ادامنىڭ تۇراعىن ىزدەۋگە كىرىسىپ كەتتىك.
دەمالىس كۇندەرى مەن الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىندا ورنالاسقان ەلىمىزدىڭ ءىرى قورىق مۋزەيلەرىنىڭ ءبىرى "ەسىكتەگى" بىرقاتار بايىرعى قالاشىقتارعا جۇمىس ساپارىمەن بارىپ قايتتىم.
بۇل عاجايىپ تاريحي كەشەن وتكەن كۇنگى جانە بۇگىنگى مادەني مۇرانىڭ نەبىر قۇپيالارىن بۇگىپ، جۇمباقتارىن جاسىرىپ جاتقانداي! ەلگە تانىمال، اتاقتى عالىم كارل بايپاقوۆ جۇمىستى ءبىر ساتكە دە توقتاتۋعا بولمايدى، سوندا ناتيجەسىن كورەمىز دەپ تون ءپىشۋى بەكەر ەمەس. بيىلعى جىلدىڭ مامىر ايىندا "ەسىك" قورىق-مۋزەيىنىڭ كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا قالاشىقتا بارلاۋ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرىن باستاپ كەتكەن، كەلەشەكتە بۇل جۇمىستار وبەكتىدەگى كەڭ اۋقىمدى قازبا جۇمىستارىنىڭ بارىسىن ايقىندايتىن بولادى.

ساپارىمىزدى قازىرگى زامانعى قازاقستان، قىرعىزستان مەن قىتايدىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ورتاعاسىرلىق 33 قالانىڭ ءبىرى تالحيز قالاسىن ارالاۋدان باستادىق. قالا حالىقارالىق جول بويىنداعى نەگىزگى بەكەتتەردىڭ ءبىرى، سونىمەن قاتار تابىلعان زاتتارعا قاراعاندا تالحيزدە ءوزىنىڭ تەڭگە سارايى بولعان. ورتا ازيا قالالارى مەن تالعار قالاسىندا سوعىلعان شاقالار سول كەزدەگى ساۋدا بايلانىستارىنىڭ قانشالىقتى كەڭ تارالعانىن ايقىن كورسەتەدى.
جازبا دەرەكتەردە تالحيز 982 جىلى العاش رەت بەلگىسىز اۆتوردىڭ "قۇدۇد ءال-عالام" گەوگرافيالىق تراكتاتىندا ىلە القابىنىڭ ۇلكەن ورتاعاسىرلىق قالالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءسوز ەتىلەدى.
ارحەولوگيالىق قازبالار بويىنشا قالانىڭ VIII-IX عاسىرلاردىڭ سوڭىندا قالىپتاسا باستاعانى، ال ونىڭ اسا قارقىندى دامۋى X – XIII عاسىردىڭ باسىنا كەلەتىنى انىقتالدى. تالحيزدە ۇستا، مەتالل وڭدەۋ، قىش، اينەك، سۇيەك ويۋ كاسىپتەرى مەن قۇرىلىس ءىسى دامىعان ەدى. ءۇي-جايلاردى (ۋسادبالاردى) قازعاندا، ولاردىڭ تۇرعىن بولىكتەردەن (4-6 جانە جانە ودان كوپ ءۇي-جاي) قۇرالعانى انىقتالدى. تۇرعىن بولمەلەردە جىلىتۋعا جانە تاعام، ونىڭ ىشىندە نان دايىنداۋعا ارنالعان تاندىرلار بولعان. كوپتەگەن ۇيلەر اۋقىمى – 32 باستاپ 75 شارشى مەترگە دەيىن قامتيتىن استىق ساقتاۋ ورىندارىمەن جابدىقتالعان. ۇيگە جاپسارلاس تاسپەن قورشالعان جانە ساز بالشىقتى دۋالدى اۋلانىڭ ىشىندە قوي مەن ەشكىلەرگە ارنالعان قاشالار، سيىرلارعا ارنالعان سارايلار مەن اتقورالاردىڭ ورنى تابىلدى.

وسىلايشا، تۇرعىندار مال وسىرۋمەن جانە جەر يگەرۋمەن اينالىسقانى بەلگىلى. اسىرەسە بيداي وسىرۋمەن باۋ-باقشالىق – الما، ورىك، ءجۇزىم ءوسىرۋ دامىعان. جىبەك جولى بويىندا ءتيىمدى ورنالاسۋى قولونەردىڭ، ءارى ساۋدانىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولعان، بۇعان سول جەرلەردەگى ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان زاتتار كۋا. كەننىڭ كوپ مولشەردەگى كۇلدەرى مەن كەسەكتەرى ەجەلگى قالانىڭ تەمىر بالقىتقانى تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
تالحيز 2014 جىلى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلدى. ونى پايدالانۋ، قورعاۋ، ساقتاۋ جانە باسقارۋدا 1994 جىلى قازاقستان راتيفيكاتسيالاعان بۇكىل الەمدىك تابيعي جانە مادەني مۇرالاردى قورعاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ حالىقارالىق شارتتارىنىڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرى پايدالانىلادى.
ءبىز ات باسىن تىرەگەن كەلەسى كونە قالانىڭ ورنى، تاۋ ەتەگىندە، ەسىك قالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي 5 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان راحات قالاسى ەدى. ەسكى قالانىڭ قۇرامداس بولىكتەرى شىعىستان باتىسقا قاراي تاۋ بويىن جاعالاي تۇرعىزىلعان. شۇڭقىرلارى، مۇنارالى قورعاندارى انىق بايقالادى. راحات ساق حاندارىنىڭ رەزيدەنتسياسى بولعان جانە التىن ادامنىڭ ءمايىتىن وسى جەردەن شىعارعان دەگەن بولجامدار بار.
2004 جىلى راحات قالاسىنا ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىمەن الدىن الا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى جانە ول جەردەن ەسىك قورىمىنىڭ كەزەڭىنە سايكەس كەلەتىن مادەني قاباتى انىقتالدى.
ورنەك قالاسىنا كەلەر بولساق ول – يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن ايماقتاعى بەس تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحي جانە ارحەولوگيالىق تۇرعىداعى ەرەكشەلىگى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان جانە تالاس القابىنىڭ اۋماعىنا كىرەدى.
تارازعا باعىنىشتى بولا تۇرا گەوگرافيالىق، ەكونوميكالىق، ستراتەگيالىق ىڭعايلى جەردە ورنالاسقان ورنەك قالاسى ەۆروپادان ازياعا جانە كەرى باعىتتاعى ەكى كۇرە جولدى باقىلاۋىندا ۇستاپ، سول ارقىلى وتەتىن ساۋدا لەگىن قاداعالاعان.
بۇگىنگى تاڭدا "ەسىك" قورىق-مۋزەيىندە وڭتۇستىك كورەيا جانە قحر-نىڭ عىلىمي ۇيىمدارىمەن بىرلەسكەن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
7 شىلدەدە "ەسىك" قورىق-مۋزەيى قىزمەتكەرلەرىنىڭ شانسي پروۆينتسياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن (قحر) راحات قالاسىنىڭ ورنىنداعى بىرلەسكەن جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اياقتالدى.
ارحەولوگيالىق بارلاۋ بارىسىندا ەرتە تەمىر داۋىرىنەن ورتا عاسىرعا دەيىنگى ارتەفاكتتار تابىلدى.
بارلاۋ جۇرگىزىلگەن شۇڭقىرلاردىڭ بىرىنەن تابىلعان كەراميكا كۇيدىرۋگە ارنالعان پەش اۋماقتاعى توبەشىكتەردىڭ جاساندىلىعى تەورياسىن راستادى.
بارلاۋ جۇمىستارى قىتاي ماماندارىمەن بىرلەسىپ الداعى بەس جىل بويى جۇرگىزىلدى.

ۇستىمىزدەگى جىلعى مامىر-ماۋسىم ايلارىندا ورىكتى وباسىندا اتى اڭىزعا اينالعان قازاق ارحەولوگى بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتوۆتىڭ قۇرمەتىنە بەكەن اتا قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن ءارتۇرلى ەلدەردەن - قازاقستان، رەسەي، ۋكراينا، يتاليا، ۆەنگريادان ەرىكتىلەر قاتىسقان ءبىرىنشى ۇلتتىق ارحەولوگيالىق "نۇرمۇحانبەتوۆ ەكسكاۆەيشنس" ەكسپەديتسياسى جۇمىس ىستەدى. ەكسپەديتسيا ناتيجەسىندە ب.ە.د IV-III عاسىرلار تۇسىنداعى سۇيەكتەر، ءۇش التىن مونشاق، ءبىر تەمىر تۇيرەۋىش تابىلدى.
"ەسىك" قورىق-مۋزەي، ارحەولوگتارىنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنىڭ باستاماسىندا كورەي ماماندارى ورنەك اۋىلى ماڭىندا بىلتىرعى جىلى ساق كەزەڭىندەگى ايەلدىڭ جەرلەنۋى مەن كەراميكالىق ىدىستار جانە التىن بۇيىمداردىڭ بولشەكتەرىمەن تانىستى.
ءبىزدىڭ قورىق-مۋزەيدىڭ ارحەولوگتارىمەن وڭتۇستىك كورەيانىڭ 5 ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى: سەۋل ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، DONG-SEO مادەني قۇندىلىقتار ينستيتۋتى، مادەني-مۇرا ورتالىق ينستيتۋتى، Mahan عىلىمي-زەرتتەۋ مادەني ورتالىعى مەن Daehan مادەني قۇندىلىقتار ينستيتۋتى ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس جاسادى.
8 شىلدەدەن باستاپ ءبىز كورەيلىك ماماندارمەن بىرلەسكەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن باستادىق، بۇل جولى ولار راحات شاتقالىندا جۇرگىزىلمەك.
جالپى ايتقاندا، دوستارىم، ءبىز جۇمىستىڭ جاڭا بەلسەندى كەزەڭىنە اياق باستىق. جاقىن ارادا سىزدەرمەن قىزىقتى جاڭالىقتارمەن بولىسەمىن دەپ سەنەمىن. وسى ساپاردا بىزبەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك باسشىلىعى بىرگە ءجۇردى، تۋريستەرگە نىسانالار ارالاۋدا قولايلى بولۋى ءۇشىن كوممۋنيكاتسيا مەن ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ ماسەلەلەرىن بىرلەسىپ پىسىقتايتىن بولامىز. ايتپاقشى، شىعا بەرە ەجەلگى تاريحىمىزبەن تانىسىپ، التىن ادامدى كورۋگە كەلگەن مۇراجايدىڭ ەڭ كىشكەنتاي كەلۋشىلەرىن دە كەزدەستىردىم. بۇل ەكسكۋرسيانى ولارعا اتا-اناسى بۇرىننان ۋادە ەتكەن ەكەن. ەرەكشە ىقىلاسپەن ەستەلىككە سۋرەتكە تۇستىك. ايتا كەتەتىنى، تالعارداعى ءبىزدىڭ مۋزەي تانىسۋ ەكسكۋرسيالارىنىڭ ارنايى ينتەراكتيۆتىك نۇسقالارىن ۇسىنادى، سونىمەن بىرگە جاڭا ۇلگىدەگى كۆەستەر وتكىزەدى.
ەگەر، جول تۇسسە، مۋزەيدىڭ ەسىگى سىزدەر ءۇشىن ءاردايىم اشىق!

Abai.kz