ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ سان قىرلى ءومىربايانىن ءبىر عانا ماقالامەن جازىپ شىعۋ جەڭىل-جەلپى دۇنيە ەمەس. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ جۋرناليستىك عۇمىرىندا ەل ىشىندە بولىپ جاتقان ەلەۋلى وقيعالاردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، قوعامدىق جانە رەداكتورلىق قىزمەتتەرى بارىسىندا اتقارعان ىستەرىن جۇيەلەپ-جىكتەپ جازىپ شىعۋ ءۇشىن زەردەلەپ، زەرتتەۋ قاجەت. كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، وقۋ-ءبىلىم ىزدەپ تالپىنۋى، اقىندىق ونەرىنىڭ اشىلۋى، ءوز بەتىنشە ءبىلىم قۋى، تۇرمىس قاجەتتىلىگى سالدارىنان ۇستازدىق جولعا ءتۇسۋى، سول كەزدەگى ۇلكەن مەرزىمدى باسپاسوزگە ولەڭ، ماقالا جولداپ تۇرۋى، ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇرۋى، پاتشا وكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتىنىڭ سالقىنى ءتيىپ، قۋعىنعا ۇشىراۋى، جۇمىسشى، پوشتاشى بولىپ ىستەۋى، مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلۋى، كەيىننەن قانىش ساتباەۆپەن حالىق سوتى قىزمەتىن اتقارۋى ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ رەداكتورلىق قىزمەتكە كەلۋگە دەيىنگى كورگەن قيىندىقتارىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى عانا.

ءپۋبليتسيستىڭ ءاربىر شىعارماسىندا ۇلتتىق سيپاتقا لايىق كوڭىل ءبولىندى

ياعني ءپۋبليتسيستىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى رۋحاني سالانى جەتىلدىرۋ. ونىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ناسيحاتتاۋدا ەرەكشە قىزمەت اتقارادى. اباي شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ وسىنىڭ ءبىر ايعاعى.

ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ سان قىرلى ءومىربايانىن ءبىر عانا ماقالامەن جازىپ شىعۋ جەڭىل-جەلپى دۇنيە ەمەس. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ جۋرناليستىك عۇمىرىندا ەل ىشىندە بولىپ جاتقان ەلەۋلى وقيعالاردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، قوعامدىق جانە رەداكتورلىق قىزمەتتەرى بارىسىندا اتقارعان ىستەرىن جۇيەلەپ-جىكتەپ جازىپ شىعۋ ءۇشىن زەردەلەپ، زەرتتەۋ قاجەت. كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، وقۋ-ءبىلىم ىزدەپ تالپىنۋى، اقىندىق ونەرىنىڭ اشىلۋى، ءوز بەتىنشە ءبىلىم قۋى، تۇرمىس قاجەتتىلىگى سالدارىنان ۇستازدىق جولعا ءتۇسۋى، سول كەزدەگى ۇلكەن مەرزىمدى باسپاسوزگە ولەڭ، ماقالا جولداپ تۇرۋى، ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇرۋى، پاتشا وكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتىنىڭ سالقىنى ءتيىپ، قۋعىنعا ۇشىراۋى، جۇمىسشى، پوشتاشى بولىپ ىستەۋى، مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلۋى، كەيىننەن قانىش ساتباەۆپەن حالىق سوتى قىزمەتىن اتقارۋى ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ رەداكتورلىق قىزمەتكە كەلۋگە دەيىنگى كورگەن قيىندىقتارىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى عانا.

ءپۋبليتسيستىڭ ءاربىر شىعارماسىندا ۇلتتىق سيپاتقا لايىق كوڭىل ءبولىندى

ياعني ءپۋبليتسيستىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى رۋحاني سالانى جەتىلدىرۋ. ونىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ناسيحاتتاۋدا ەرەكشە قىزمەت اتقارادى. اباي شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ وسىنىڭ ءبىر ايعاعى.

ءسابيتتىڭ باسپاسوزبەن تىعىز بايلانىستى ءومىرى 1912 جىلى پاۆلودارداعى قاسىم-قاجى ەرتىسباەۆتىڭ مەدرەسەسىنەن وقىپ جۇرگەن كەزىنەن باستالدى. سەمەيدەگى مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستا وقي ءجۇرىپ، «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالىنا ولەڭدەرىن جولداپ وتىرادى. 1919-1922 جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆتارمەن قىزمەت اتقارادى.

ول «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك شىعىس»، «جاڭا اۋىل»، «قازاق ءتىلى» گازەتتەرىندە ءتىلشى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

ءسابيت دونەنتاەۆ ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ ءۇنى بولدى. حالىقتى بوستاندىققا، ەركىندىككە شاقىردى. اقىن ولەڭدەرىندە وقۋ-ءبىلىمنىڭ جەتىستىگى، ايەل تەڭسىزدىگى، بايلاردىڭ قاراۋ مىنەزى، ەڭبەكقورلىق پەن جالقاۋلىقتىڭ ايىرماسى بىردە پوەتيكالىق مانەر تانىتقان اقىن. ونىڭ «كوركەم قىزعا»، «ءجاميلا قىز»، «ايەلدەر مەيرامىنا»، «مەن زىنداندا»، «ەرىكتى ايشا»، «ەرىكتى ايشا»، «ايەلدەردىڭ ون جىلدىق تويىنا» دەپ اتالاتىن ولەڭدەرىندە الەۋمەتتىك ماسەلە بىردە ديالوگ، بىردە مونولوگ، بىردە قىز مۇڭى تۇرىندە بەرىلەدى.

«بولسا الىڭىز، قىز كەرەك،

ماعان جالعىز ءسىز كەرەك.

دەپ توكىشباي جالپىلداپ،

الپىستاعى جاسىنا،

قاراماستان قارقىلداپ،

ۋادە قىلدى، قول سوقتى...

ال ءجاميلا زارلاپ ءجۇر،

شايتان السىن، شال السىن،

توكەڭ بايعۇس مال السىن، -

دەپ، قىزىن مالعا ساتقان توكىشتەي دۇنيەقوڭىز اتانى، قالىڭ مالشى بايلاردىڭ ادام ەركىندىگىن ەرىكسىز بايلاعان توپاستىعىن اشكەرەلەپ، وتكىر سىنايدى.

تابيعات ليريكاسىنا جازىلعان ولەڭ شۋماعىنا ءمان بەرسەڭىز، وندا تەك تابيعات كورىنىسى عانا سۋرەتتەلىپ تۇرماعانىن بىردەن بايقايسىز. جاز مەزگىلىن بەينەلەي وتىرىپ، حالىقتى ءومىردىڭ جازىنا شاقىرادى.

سونداي - اق، «شىلدە»، «جارىق اعاش»، «ءبىرىنشى ماي»، «جازعىتۇرى جار باسىندا»، «كۇزدىڭ سىرى»، «ماي تۋادى» دەگەن ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىسىن فون رەتىندە الىپ، ادام ءومىرى جايىندا تولعانادى [12, 112 ب.].

ءسابيت دونەنتاەۆ بالالار ادەبيەتىنە دە قالام تەربەگەن. ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىنەن بالا مىنەزى، بالا جانى بەينەلەنىپ، بالاعا دەگەن مەيىرىم ايقىن سەزىلەدى. ءتىپتى ءسابيتتىڭ جالعىز كوركەم اڭگىمەسى «كوركەمباي» دا جەتىم بالا تاعدىرى جايىندا.

اقىننىڭ بالالارعا ارناعان ولەڭدەرىن ەكى باعىتتا قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرى - تىكەلەي بالالار ادەبيەتىنە جاتاتىن تۋىندىلار بولسا، ەكىنشى ءبىر توبىندا بالا كوزقاراسىمەن قاراي وتىرىپ، ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە كوتەرەدى. وسى ورايدا «بالالىق»، «بالالىقتى ساعىنۋ»، «ۇرى مەن بالاسى» سىندى ولەڭدەرىن اتاپ وتۋگە بولادى.

ءسابيت دونەنتاەۆ - ساتيرا جانرىندا ايرىقشا تۇلعالانعان تالانت. قازاق ادەبيەتىندەگى فەلەتون، سىقاق، ءازىل-قالجىڭ، مىسال جانرىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.

تاتار كلاسسيگى عابدوللا توقايدان اۋدارعان. «رامازان ايىندا» دەگەن ساتيرالىق ولەڭى مەن «كاليلا مەن دامنادان» ءتارجىما جاساعان «ءبىر كولدەگى ءۇش بالىق»، «بيت پەن بۇرگە» مىسالدارى ەركىن اۋدارمانىڭ وزىق ۇلگىسىنە جاتادى. سونداي-اق «ءىبىلىستىڭ شايتاندارىنا ايتاتىنى»، «اۋىرعان ارىستان»، «كوزى تويمايتىن يت»، «ەكى تەكە»، «كوك توبەتكە»، «سۇڭقار مەن قارعالار»، «بوزتورعاي»، «ۋ جەگەن قاسقىرعا» تاعى دا باسقا تۋىندىلارى مىسال جانرىنا كەپ قۇيىلعان قوماقتى ۇلەس. اقىن مىسال ولەڭدەرىندە جان-جانۋارلاردى مىسال ەتىپ الادى دا، سولاردىڭ ءىس-ارەكەتى ارقىلى قوعامداعى اشكوزدىك، ايارلىق، جاعىمپازدىق، قاسكويلىك، جالقاۋلىق، پاراقورلىق سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەردى وتكىر سىنعا الىپ، حالىقتى ەڭبەككە، بىرلىككە شاقىرادى.

سولاردىڭ ىشىندەگى ماسەلەنى كوتەرۋ جاعىنان ماڭىزدى كەلەتىن، تاپتىق كوزقاراستى بەينەلەيتىن ولەڭى - «بوزتورعاي». مىسالدا 1915 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەرىنەن باستاپ، ارىز جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەيپىن كورسەتكەن. شىرىلداعان بوزتورعاي مۇڭىن ايتىپ وزىنەن ءالدى قۇستارعا جۇگىنگەنىمەن، ەشبىرىنەن كومەك كورمەيدى. قايتا وزىنە ۇرسىپ، الىمجەتتىك جاساماق بولادى. ءسويتىپ، بوزتورعاي «بۇل زامان بايقاعانعا كۇشتىنىكى» ء(سابيت دونەنتاەۆ، «مەنىڭ ءحالىم») ەكەنىن اشىنا مويىندايدى.

تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن ادامعا وسى مىسالدىڭ استارىندا ءسابيتتىڭ ءوز ءومىرى دە جاتقان سياقتى. جوقشىلىق، اۋرۋ، ادىلەتسىزدىك اياعىن تۇساپ، ادىمىن اشتىرماعان ول، كولەمدى تۋىندىلار بەرە المادى. ءوزى ولەڭدەر جيناعىنا «ۋاق-تۇيەك» دەپ قالاي ات قويسا، اقىن تۋىندالىلارى دا سول اتاۋدىڭ شەڭبەرىنە سىيىپ كەتەتىندەي. وسى تۇستا كورنەكتى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى قۇلبەك ەرگوبەكوۆتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن كەلتىرە كەتكەندى ءجون سانادىق: «ءيا، ءسابيت دونەنتاەۆ ءوزىنىڭ دارىن قۋاتىن ءار جانرعا قالام تارتىپ ۇشتادى. قاي جانردا جازسا دا، بار يگى ماقساتى - حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋ ەدى. از عۇمىرىن حالقىنىڭ تاعدىرىن جىرلاۋعا ارنادى. سوندىقتان، ءسابيت دونەنتاەۆ كەيىنگى ۇرپاق ەسىندە قازاق ولەڭىنىڭ بوزتورعايى بولىپ قالدى [13, 115 ب.].

ءسابيتتىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن جالعىز جيناعى «ۋاق-تۇيەك». ودان كەيىن بىرنەشە رەت ولەڭدەرىن جيناستىرىپ، كىتاپ قىلىپ باستىرۋدى كوزدەگەنىمەن، ءسابيتتىڭ ويى جۇزەگە اسپايدى. بۇل تۋرالى ادەبيەتشى بالتاش ىسقاقوۆ ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:

«ەندىگى ويى بۇرىن-سوڭدى جازعان ولەڭدەرىن جيناستىرىپ، باستىرۋ بولدى. سول ماقساتپەن 1932 جىلى اپرەل ايىندا الماتىعا بارىپ، ولەڭدەر جيناعىن تاپسىرادى. بىراق، قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ سالاقتىعىنان ءسابيت ولەڭدەرى جارىققا شىقپاي، جوعالىپ كەتەدى. 1933 جىلى، قايتىس بولارىنىڭ الدىندا الماتىعا كەلىپ، ءسابيت ءوزىنىڭ بارلىق جازعان ولەڭدەر جيناعىن قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنا ەكىنشى رەت تاپسىرادى. تاعى دا باسىلماي اياقسىز قالادى» [14, 74 ب.].

ءسابيت دونەنتاەۆ ومىردەن وتكەنىمەن، ونىڭ تۋىندىلارىن باعالاپ، جيناق ەتىپ شىعارۋ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار تابىلدى. 1935 جىلى ر.جامانقۇلوۆتىڭ العى سوزىمەن «ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ ولەڭدەرى» دەگەن اتپەن 1950 جىلى «ولەڭدەر» دەپ اتالاتىن شاعىن جيناعى، پروفەسسور ە.ىسمايىلوۆتىڭ العىسوزىمەن; 1958 جىلى ورىس تىلىندەگى جيناعى جارىق كورگەن بولاتىن. وسىدان كەيىن اراعا 30 جىل سالىپ، 1989 جىلى ەكى جيناعى قاتار جارىق كورەدى. بىرەۋى «بوزتورعاي» دەگەن اتپەن قۇلبەك ەرگوبەكوۆتىڭ العى سوزىمەن باسىلسا، «ۇرپاعىما ايتارىم» دەگەن اتپەن ءسابيتتىڭ قىزى ساۋلەت دونەنتاەۆانىڭ قۇراستىرۋىمەن، باسىلىپ شىقتى. وسى جيناققا اقىننىڭ ولەڭدەرى عانا ەمەس، ءار جىلدارى ءارتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانعان ماقالالارى قوسا بەرىلگەن.

حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن ازاماتتىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن تازالاپ وتىرسا، ءتىپتى، ءسابيت اتىنداعى كوشەگە بولاشاق ۇرپاق تاعزىم ەتەرلىك ەسكەرتكىش، ەستەلىك تاقتا ورناتسا دا ارتىق بولماس ەدى-اۋ. «ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەن حالىق دانالىعىن ەسكەرگەندە، ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ وزىنەن كەيىنگى وشپەس مۇرا قالدىرعان، اتانىڭ عانا بالاسى ەمەس، ادامنىڭ بالاسى بولا بىلگەن ازاماتتىعىن جادىمىزدا ۇستايىق.

ءسابيت 1918 جىلى سەمەيگە كەلەدى. وندا سەمەيدە «سارىارقا» گازەتى شىعاتىن. ءسابيت وسى گازەتكە ەكسپەديتور (گازەتتى جونەلتىپ تۇرۋشى) بولىپ 5 ايداي قىزمەت ىستەيدى. ونىڭ ۇلتشىلدىق سارىنداعى ولەڭدەرى دە («اداسپاسپىز»، «سارىارقا انامىزعا») وسى كەزدەردە جازىلعان. 1919 جىلدارى تاعى دا ءسابيت سەمەيدە بولىپ مۇحتار اۋەزوۆتەن ورىس ءتىلى ساباعىن جەكە (چاستنىي) وقيدى. سول جىلى ءسابيت پاۆلودارعا، ەلىنە قايتادى. ەندى ۇلتشىلداردان كوڭىلى قالا باستايدى. بۇل رەتتە ءسابيت ءوزىنىڭ ول كەزدەگى جاستىعىن، باسىندا ۇلتشىلداردىڭ ىقپالىنا ەرگەنىمەن، كەيىن ودان تايقىپ شىققاندىعىن ايتاتىن ەدى. مۇنى سول ۋاقىتتا جازىلعان «قاۋلى» دەگەن ولەڭ ەداۋىر دالەلدەيتىن ءتارىزدى.

سوۆەت وكىمەتى ورناعان سوڭ، 1923 جىلعا دەيىن پاۆلودار ۋەزىندە حالىق سوتى بولىپ قىزمەت اتقارادى. بۇل ۋاقىتتاردا ولەڭ جازۋدى دەرلىك توقتاتقان ءتارىزدى.

1923 جىلى «قازاق ءتىلى» گازەتى رەداكتسياسىنىڭ جانە سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا ءسابيت سەمەيگە كەلەدى. «قازاق ءتىلى» گازەتىنە قىزمەتكە كىرەدى.

وسى مەزگىلدەن بىلاي ءسابيت تۆورچەستۆوسىندا جاڭا ءداۋىر باستالادى. ءسابيت ولەڭىندەگى ءىرى وزگەرىستىڭ ءبىرى ونىڭ يدەياسىنىڭ ناعىز سوۆەتتىك باعىتقا كوشۋى ەدى. ءسابيتتىڭ ءتىلى سىقاق-كەلەكە، مىسقىلعا يكەمدى وتكىر ەدى. ءتىپتى جاي سويلەسىپ وتىرعاننىڭ وزىندە ءبىر كەمشىلىك، جولسىزدىق تۋرالى ايتسا، ونىڭ جەر-جەبىرىنە جەتە، ورنىنان تۇرماستاي ەتىپ ءاجۋالاپ تاستايتىن.

العاشقى كەزدەسىپ سويلەسكەندە بىردەن-اق ءسابيت سوزگە شەبەر، شەشەن، ءدىلمار ەكەنىن بايقاۋعا بولاتىن. ونىڭ وي ەلەگىنەن ەكشەلىپ شىققان ءسوز ەستىلىپ، شيراتىلىپ، بىرىنە-ءبىرى ىركەس-تىركەس تۇيدەكتەلىپ، پىكىرىن دالەلدەي تۇسەتىندەي ەدى. كەي سوزدەرى شەشەن، بيلەردىڭ سوزىنە ۇقساپ قالاتىن. ول ءجاي سويلەسىپ وتىرعاننىڭ وزىندە ماقال-ماتەل، ەلدىڭ شەشەندەرىنىڭ وتكىر، ماعىنالى، ناقىل سوزدەرىن ورىنمەن قولداناتىن-دى. سويلەگەن سايىن اڭگىمەنى دامدەندىرىپ تىڭ پىكىر، تىڭ ويلاردى ۇزدىكسىز شىعارا بەرەتىن ءتارىزدى ەدى [17, 25 ب.]. ءسابيت «قازاق ءتىلى» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە (1926 جىلى يۋن-يۋل ايلارى كەزىندە) قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ 1916 جىلى پاتشاعا قارسى كوتەرىلىسى جايىندا ارناۋلى قابىرعا گازەتى شىعارىلدى. وسى قابىرعا گازەتىندە ءسابيتتىڭ بۇرىن ەشقايدا باسىلماعان 1916 جىل تۋرالى 7-8 شۋماق ولەڭى باسىلدى. ارينە، بۇل سيۋجەتكە قۇرىلماعان، جاي عانا ولەڭنىڭ ءبىرى بولسا دا، بۇل دا ءسابيت تۆورچەستۆوسى ىشىنە قوسىلىپ، باسپاعا بەرىلۋىنە ابدەن بولاتىن دۇنيە ەدى.

ءسابيتتىڭ رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى، اسىرەسە 1923 جىلدان كەيىنگى ولەڭدەرى: سوۆەت قۇرىلىسىنا، جەتىم، جالشىلار ومىرىنە، ەڭبەكشى ايەلدەرگە، جۇمىسشىلارعا، كومسومولعا، لەنين مەن ستالينگە، وكتيابر، ماي مەيرامدارىنا، «1905 جىلعى رەۆوليۋتسياعا»، «پاريج كوممۋناسىنا» تاعى باسقالارعا ارنالعان. ونىڭ لەنين قايتىس بولعان كۇنگە، لەنين ءولىمىنىڭ ءبى جىلدىعىنا، بەس جىلدىعىنا، لەنيننىڭ بالالىق شاعىنا ارناعان ولەڭدەرى بار.

اقىن ءارى جۋرناليست ءسابيت دونەنتاەۆ 1923-1933 جىلدارى «قازاق ءتىلى» گازەتىندە قىزمەت ەتتى. ول جاڭا ءومىردى جىرلايتىن ولەڭدەرىمەن قاتار، وتكىر فەلەتون، جاستار ءومىرى، ايەل تەڭدىگى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندە كوپتەگەن پۋبليتسيستيكالىق ماقالا جازدى، ەڭبەكشى حاتتارىن قورىتتى، تىلشىلەردى گازەتكە حابار جازۋعا ۇيرەتتى.

ءسابيت تۆورچەستۆوسىنا تاتار ادەبيەتىنىڭ تيگىزگەن اسەرى بولماي قالماعان ءتارىزدى. تاتاردىڭ حالىق اقىنى عابدوللا توقاي ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرىن ءسابيت جاتقا بىلەتىن. «رامازان (ورازا) ايىندا شايتانداردىڭ ازعىرۋى» دەگەن توقايدىڭ ولەڭىن ءسابيت قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى «ۋاق - تۇيەككە»، ودان كەيىنگى جيناعىندا دا ەنگىزگەن.

تاتار اقىندارىنىڭ ىشىنەن تاقتاشتى، ءدارماندتى (زاكير رامەەۆتى) كوبىرەك وقيتىن. شايحزادا ءبابيچتىڭ ولەڭىن ءسۇيسىنىپ وقىعانى ءالى ەسىمدە. «تەرەڭ تامىرلار» رومانىن (تاتار تىلىندە) ەكى كۇندەي باس الماي وقىعانىن كوزىممەن كوردىم. ءارى تاتار تىلىندە، ءارى جاڭا، لاتىنشا ارىپپەن باسىلعان بۇل كىتاپتى تەز وقىپ شىعۋ تىم قيىنعا سوقتى. سوندا دا، باستاعان ءىسىن اياقتاماي تىنبايتىن ءسابيت كىتاپتى اقتىق بەتىنە دەيىن وقىپ ءبىتىرىپ شىقتى. الدىندا ودان بۇرىن وقىپ ەدىم، مەن سوندىقتان: «قالاي ەكەن» دەپ سۇراۋ قويدىم، ءسابيتتىڭ پىكىرىن، ءادىل سىنىن ەستىگىم كەلدى. ول وقىپ بولىسىمەن: «ۋھ» دەپ دەمىن الدى دا: - «ىشىندە بىرگە جۇرگەندەي بولدىم عوي»، دەدى.

ءسابيت رەداكتسيا ماڭىندا جۇرگەن كەزىندە جاستارعا كوپ ۇلگى-ونەگە بەردى. ولەڭ جازاتىن جاستار اقىل-كەڭەس الۋ ءۇشىن سابيتكە ءجيى كەلەتىن. اۋىلداردان ءسابيتتىڭ اتىنا كوپ حاتتار تۇسەتىن. وسى كەزدە ءسابيت جاستاردىڭ ولەڭدەرىنە گازەت بەتىندە ۇنەمى وبزور (شولۋ سىن) جازىپ، نەمەسە، اۋىزشا كەڭەس بەرۋشى ەدى.

ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىندا نەگىزىنەن ەل تۇرمىسىنداعى وزگەرىستەر، ادام پسيحولوگياسىنداعى جاڭالىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جانە ونەر تاقىرىبى، كەدەيلەردىڭ قاتارعا قوسىلۋى، ۋاقىت، زامان تۋرالى تولعانىس تاعى باسقا ماسەلەلەر ءسوز بولدى.

الاساپىران، توڭكەرىستى زاماندا ءومىر سۇرگەن جازۋشىنىڭ قوعامداعى كەيبىر ادىلەتسىزدىكتەرى جايلى كوركەمدىكپەن، سەزىمتالدىقپەن سۋرەتتەگەن ۋىتتى ساتيراسى دا سول داۋىردەگى كوپ شىندىعىن اشادى. سول زامان اعىمىن ەلگە ءتۇسىندىرىپ، قوعامدىق ساياساتتى دۇرىس تۇسىنبەي جۇرگەندەرگە نە نارسەنى بۇرمالاماي اشىپ كورسەتەدى.

ءپۋبليتسيستىڭ كەيبىر ماقالالارىنان باسپاسوزگە جازىپ جۇرگەندەرگە دەگەن وكپە نازى دا بايقالادى. ءوزىنىڭ ۋىتى ءتىلىن «كۇندە ايعاي، كۇندە داۋرىق، جەلدەتكەن قارا بوران ءسوز» قۋعان ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرىنە، جاڭا زامان شىندىعىن ءدال تانىپ جازا الماي جۇرگەن دارمەنسىزدەرگە ارنايدى.جالىندى ءجۋرناليستىڭ قالامىنان تۋعان وتتى ماقالالا ۇلتتىڭ وي سانانىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىرىپ، سونى سەرپىلىس تۋعىزادى. رەسەي ەلىنىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنە تۇسكەن، ورىس پاتشالىعىنىڭ ىڭعايىنا كوشىپ، زاڭدارىنا باعىندىرىلعان، قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان جان-جاقتى تاركىگە تۇسكەن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ەتنيكالىق بەلگىلەرى دە جويىلۋعا شاق تۇرعان كەزدە، قالامىمەن ەلدىڭ جۇرەك تۇكپىرىنە نۇر ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، رۋحاني دايىندىعىن شىڭداۋعا ولەڭدەرى مەن سىني ماقالا، سىقاق اڭگىمەلەرى ارقىلى ويلارىن جەتكىزۋدى پارىز ساناعان ۇلت زيالىسىنىڭ ماقساتى ونىڭ باسپا بەتىن كورگەن شىعارماشىلىعى ارقىلى جۇزەگە استى [31].

سوۆەت ادەبيەتىنىڭ جاڭا تۋا باستاعان كەزىندە وسىنداي بەلسەندى ەڭبەگىمەن ونىڭ بارلىق جانرىن بىردەي وركەندەتۋگە كۇش-جىگەرىن جۇمساعان ءسابيت سونىڭ بارىندە دە ءداۋىردىڭ جاڭا ءسوزىن ايتۋعا تىرىستى. ەسكىلىكتى اياۋسىز شەنەپ، جاڭانى ورنىقتىرۋعا قىزمەت ەتتى. ول ءسوز ونەرىنىڭ شەبەرى رەتىندە تانىلدى. جازۋشى سۋرەتكەرلىگى، ستيليستىگى كەزىندە جاس قالامگەرلەر ءۇشىن زور مەكتەپ بولدى.

ول ويلى پۋبليتسيست بولدى. 1917 جىلى اقپان رەۆوليۋتسياسى بولىپ، پاتشا تاقتان تۇسكەندە سوۆەت ساياساتىن ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ، سوۆەتتىك ءباسپاسوزدىڭ ابىروي-بەدەلىن كوتەرۋشىلەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. ونىڭ «اباي» جۋرنالىندا، «سارىارقا» گازەتىندە، جيىرماسىنشى جىلدارى سوۆەتتىك گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە باسىلعان ماقالالارى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى اكەلگەن وزگەرىستى تۇسىندىرۋگە، بوستاندىق پەن تەڭدىكتىڭ سىرىن ۇعىندىرۋعا ارنادى.

س. دونەنتاەۆ ادامنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتامەن بايلانىسىن، اركىمنىڭ ءوز ورتاسىندا قوعامعا پايدالى ءىس ىستەۋگە تيىستىگىن كوتەردى. «كىسى تۋعاننان-اق بەلگىلى ءبىر ونەرگە، قىزمەتكە يكەم بولىپ تۋادى; باسقاشا ايتقاندا، ءار ادامدا ءار نارسەگە تالاپ، ىڭعاي، قابىلەت ياكي زەرەكتىك بولادى. بىرەۋ وقىتۋعا، بىرەۋ ەتىك تىگۋگە، بىرەۋ اكىم بولۋعا، بىرەۋ مال باعۋعا، بىرەۋ اسكەرلىككە، بىرەۋ جازۋشىلىققا، بىرەۋ دارىگەرلىككە، بىرەۋ ساۋداعا، بىرەۋ سوزگە، بىرەۋ داۋعا ىڭعايلانىپ جارالادى. ومىردە تۇك جۇمىسقا يكەمى جوق جان سيرەك بولادى... كىمدە-كىم وزىنە بىتكەن ىڭعايىنا قاراي ءوز جولىمەن ءجۇرىپ، قىزمەتەتسە، ءوز باسىنادا، الەۋمەتكە دە ۇلكەن پايدا كەلتىرمەك. «ءوز ورنىندا» ىستەگەن ادامنىڭ جۇمىسى دا ءونىمدى، بەرەكەلى بولماق. قايعى سول: ءوز جولىن شۋ دەگەننەن تاۋىپ الاتىن ادامدار سيرەك بولادى. ادامنىڭ كوبى انا جولعا ءبىر، مىنا جولعا ءبىر ءتۇسىپ، ءومىر بويى ءوز سوقپاعىن تابا الماي، سەندەلۋمەن كۇنى وتەدى... الەۋمەت تە، مەملەكەت تە ءار ادامنىڭ ەڭبەگى بەرەكەلى، پايدالى بولۋىن تىلەيدى»، دەپ جازدى ول «نەگە ارنالساڭ، سونى ىستە» اتتى ماقالاسىندا. ماقالا جاستاردى مامانددىققا باۋلۋدىڭ، ماماندىق تاڭداۋدىڭ پروبلەمالارىن ويلى كوزبەن شولا بىلۋىمەن باعالى.

س. دونەنتاەۆ كوپتەگەن سىن ماقالالار دا جازعان. ولاردىڭ ىشىندە م. اۋەزوۆپەن بىرىگىپ جازعان 1918 جىلى جارىق كورگەن «ابايدان سوڭعى اقىندار»، 1923 جىلى جارىق كورگەن «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى»، 1925 جىلى جازىلعان «اۋدارما تۋرالى»، سول جىلى جازىلعان «سۇڭقار جىرى» اتتى ەڭبەكتەرى اۆتوردىڭ ادەبيەت جونىندەگى، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى، جازۋشى تۆورچەستۆوسىن ءتۇسىنۋدىڭ پرينتسيپتەرى جايىنداعى ۇعىم-تۇسىنىگىن، كوزقاراسىن كورسەتە الاتىن ەلەۋلى تۋىندىلار.

س. دونەنتاەۆ سىنشىلىق كوزقاراسىندا جازۋشى نە اقىن تۆورچەستۆوسىن ونىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ كوكەيكەستى پروبلەمالارىمەن، ونەر ادامىنا ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن ەسەپتەسە وتىرىپ تالداۋ ءپرينتسيپى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ول ماعجان جۇماباەۆ شىعارمالارىنا وسى تۇرعىدان باعا بەرەدى. وندا ماعجان تاۋىپ-وسكەن ورتانىڭ قايشىلىقتى شىندىعىنىڭ اقىن ولەڭدەرىندەگى كورىنىسى، رەۆوليۋتسيالىق دۇمپۋلەر كەزىندەگى اقىندىق ىزدەنىستىڭ ءار قيلى بەت السىن نانىمدى تالدانادى. ءسويتىپ، سىنشى ماعجان اقىننىڭ تابىستارى مەن قايشىلىعىن ءدال تاۋىپ كورسەتەدى.

قازاقتىڭ دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىق ادەبيەتى، ورىستىڭ جانە دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن سۋسىنداعان س. دونەنتاەۆ بۇكىل تۆورچەستۆولىق ومىرىندە پۋبليتسيستيكاسى ارقىلى ادامدىق، ادامگەرشىلىك جانە تاپتىق ەكى جاقتى قاناۋىندا ەزىلىپ كەلگەن تۋعان حالقىن وقۋ، ونەر، ءبىلىم جولىنا ۇگىتتەدى. سوۆەت وكىمەتى جىلدارى ازاتتىق العان ەلدىڭ قوعامدىق ساناسى مەن رۋحاني ءومىرىنىڭ جەتىلۋىن اڭسادى، قالىڭ قازاق قاۋىمىنىڭ جاڭا ءومىردى قابىلداۋى مەن ءوسۋىنىڭ تاريحي جولىن، جاڭا ادامداردىڭ تۋىپ، جەتىلۋىن كوركەمدىكپەن بەينەلەدى

ءيا، تالاي ۇلىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى سەمەي توپىراعىمەن ەسىمى تىعىز بايلانىستى ارىستارىمىزدىڭ ءبىرى - ءسابيت دونەنتايۇلى. ءوزىنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا عۇمىرىندا اقىندىعىمەن تانىلىپ، بەلدى جۋرناليست بولا بىلگەن ءسابيت ماڭگىلىك تۇراعىن دا سەمەي جەرىنەن تاپتى. ول 1933 جىلى 24-مامىر كۇنى سەمەي قالاسىنان ۆوسحود اۋىلىنا شىعا بەرىستەگى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنەدى. ءسابيت اقىننىڭ قابىرىنىڭ باسىندا بولعاندا، ۇرپاق پارىزى دەگەن قاستەرلى ۇعىمنىڭ كورىنىسىن بايقاي الماي كوڭىلىمىز قۇلازىدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ىسقاقوۆ ب. ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ اقىندىق جولى. الماتى: قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى، 1966. - 378 ب.

2. نازارباەۆ ن. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەس جىلى. الماتى: اتامۇرا، 1996. - 312 ب.

3. مۇقانوۆ س.، بەكحوجين ق. قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى.

الماتى: جازۋشى، 1958. - 393 ب.

4. ەلەنوۆ ج. ءسابيت دونەنتاەۆ. الماتى: راۋان، 1985. - 610 ب.

5. مولداشەۆا ر. سارىارقادان سەمەي تاڭىنا دەيىن. الماتى: ءداۋىر، 2005. - 185ب.

6. ب.جاقىپ. پۋبليتسيستيكالىق شىعارماشىلىق نەگىزدەرى. الماتى: قازۇۋ، 2007. - 324 ب.

7. 28 قيراباەۆ س. ءسابيت دونەنتاەۆ. الماتى: راۋان، 1991. - 574 ب.

8. «ايقاپ» ەنتسيكلوپەدياسى ءۇ.سۇبحانبەردينا، ق.ساق، س.ءداۋىتوۆ. الماتى،

9. دونەنتاەۆ س. شىعارمالار. الماتى: راۋان، 1990. - 426 ب.

شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى حيبادۋللينا ا.س.

«اقيقات» جۋرنالى