قازاقستان قوعامىن ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق قاتىناستار نەگىزىندە دامىتۋ ەلدەگى رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋدىڭ، ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋدىڭ، تۇتاس العاندا، قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى، عىلىمي نەگىزدەلگەن ءتىل ساياساتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى سياقتى پوليەتنيكالىق مەملەكەتتە ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ تابىستى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىندىعىن اتاپ كورسەتكەن ءجون. قازىرگى جاعدايلاردا بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق، بۇكىل قازاقستان قوعامىنىڭ دا قامى.

قازاقستاندا 130-دان استام ۇلتتار مەن ەتنيكالىق توپتار تۇرادى. ولاردىڭ جالپى سانى 16 ملن.- عا جۋىق ادامدى قۇرايدى. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ قوعام قوستىلدىلىكتىڭ، ءتىپتى، كوپ تىلدىلىكتىڭ ماسەلەلەرىنە بەيجاي قاراي المايتىندىعى كەزدەيسوقتىق ەمەس. قازاقستان قوعامىنداعى قوستىلدىلىكتىڭ قالىپتاسۋى قوعامدىق ءومىردىڭ ەڭ كۇردەلى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلا وتىرىپ، وتاندىق ساياسي عىلىمدا ءالى دە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.

قازاقستان قوعامىن ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق قاتىناستار نەگىزىندە دامىتۋ ەلدەگى رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋدىڭ، ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋدىڭ، تۇتاس العاندا، قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى، عىلىمي نەگىزدەلگەن ءتىل ساياساتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى سياقتى پوليەتنيكالىق مەملەكەتتە ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ تابىستى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىندىعىن اتاپ كورسەتكەن ءجون. قازىرگى جاعدايلاردا بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق، بۇكىل قازاقستان قوعامىنىڭ دا قامى.

قازاقستاندا 130-دان استام ۇلتتار مەن ەتنيكالىق توپتار تۇرادى. ولاردىڭ جالپى سانى 16 ملن.- عا جۋىق ادامدى قۇرايدى. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ قوعام قوستىلدىلىكتىڭ، ءتىپتى، كوپ تىلدىلىكتىڭ ماسەلەلەرىنە بەيجاي قاراي المايتىندىعى كەزدەيسوقتىق ەمەس. قازاقستان قوعامىنداعى قوستىلدىلىكتىڭ قالىپتاسۋى قوعامدىق ءومىردىڭ ەڭ كۇردەلى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلا وتىرىپ، وتاندىق ساياسي عىلىمدا ءالى دە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.

قوعام دامۋىنىڭ جانە حالىقتار اراسىنداعى تۇراقتى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە مادەني قاتىناستار ورناۋىنىڭ ناتيجەسىندە، قوستىلدىلىك جاپپاي بۇقارالىق قۇبىلىس رەتىندە كورىنىس بەرىپ وتىر. ويتكەنى، كوپ ۇلتتى مەملەكەتتە بارلىق حالىق ەكونوميكالىق جانە مادەني ومىرگە بىردەي دارەجەدە قارقىندى تۇردە ارالاسادى، ناتيجەسىندە قوستىلدىلىك كەڭىنەن تارالادى. سونىمەن قاتار، قوستىلدىلىكتىڭ تارالۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشىسىمەن اۋماقتىق جاعىنان العاندا، كورشىلەس تۇرۋى نەمەسە ولاردىڭ تۇتاس ءبىر اۋماقتا بىرىگىپ ءومىر ءسۇرۋى بولىپ تابىلادى.

ەندى قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا توقتالار بولساق، قازاقتار عاسىرلار بويى اراب جازۋىن قولدانىپ كەلدى. سودان سوڭ، قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، ءبىراز ۋاقىت بويى ولار لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ۇلتتىق ءالفاۆيتتى پايدالاندى. ( تۇركيانىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەنىندەي، قازىرگى جاعدايدا تۇركى جازۋى ءۇشىن قولايلىسى لاتىن ءالفاۆيتى بولىپ تابىلادى). الايدا، كوپ ۇزاماي، قازاق جازۋىن كيريلليتساعا كوشىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداندى، ءسويتىپ، كەيىنگى كەڭەستىك ءداۋىر كەزەڭىنىڭ بارىندە دە كيريلليتسا نەگىزىندە جاسالعان ۇلتتىق جازۋ قولدانىلدى.

70 جىلدىق كەڭەستىك داۋىردە قازاق فيلولوگياسى دا، ۇلتتىق قوعامدىق وي دا ءتىلدىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ونى كوپ فۋنكتسيونالدى بايلانىس قۇرالى دەڭگەيىنە دەيىن جەتكىزۋگە قابىلەتتى بولا تۇرا،دەربەس شىعارماشىلىق قىزمەتىندە كوپ نارسەنى جوعالتتى. ناتيجەسىندە قازاق ءتىلى، رەسپۋبليكانىڭ قازاق ءتىلدى بولىگى ءۇشىن قوعامدىق فۋنكتسيالاردى ورىنداي المايتىن دەڭگەيگە جەتتى. ءسويتىپ، كەڭەس بيلىگىنە باعىنعان قازاقتار ونىڭ ەسەسىنە بۇل جۇيەدەن اكىمشىلىك اۆتونوميا مەن جالپىعا بىردەي ساۋاتتىلىقتى عانا قابىلداپ قويماي، سونداي- اق ولاردىڭ تىلدەرى دە اياقاستى ەتىلدى.

ءتىل ءوزىن-ءوزى ۇيىمداستىراتىن جۇيە، ادامزاتتىڭ ەركىنە باعىنبايتىن تابيعات قۇبىلىسى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتكەن ءجون. وسىعان بايلانىستى، قازاقستاندىق لينگۆيست س. قويگەلديەۆتىڭ: « ءتىل - بۇل سوزدەر جيىنتىعى ەمەس، بۇل، ەڭ الدىمەن، بەلگىلى ءبىر حالىققا ءتان، تۇپنۇسقا ويلاۋ جۇيەسى» دەگەن ءسوزىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.

كسرو-داعى قوستىلدىلىك ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ بىرلەسىپ قىزمەت ەتۋىنىڭ تابيعي پروتسەسىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان جوق، ول كەزەڭدە ورىس ءتىلىن ءبىلۋ جەتىستىككە جەتۋدى، مانسابىنىڭ ءوسۋىن قالايتىن، كەز كەلگەن «ورىس ەمەس» حالىق ءۇشىن مىندەتتى بولىپ ەسەپتەلدى. ەگەر، 1989 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتتەرىن سالىستىرار بولساق، قازاق حالقىنىڭ 62 پايىزى ورىس تىلىندە ەركىن سويلەگەن دەگەن پىكىر بار. سونىمەن بىرگە، قازاق ۇلتىنىڭ رەسپۋبليكالىق اكتيۆى مۇشەلەرىنىڭ 94 پايىزى ورىس تىلىندە سويلەگەن.

قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى حالقىنىڭ كوبىنە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋى ءۇشىن ساياسي قاجەتتىلىك بولمادى. مۇنداي جاعداي كۇشتى ميگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ ناتيجەسىندە تۋىندادى: ءبىر جەرگە ماجبۇرلەپ ورنالاستىرىلعان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ اراسىنداعى بىردەن-ءبىر قاتىناس قۇرالى ورىس ءتىلى بولدى. سوندىقتان، ميگراتسيالىق پروتسەستەر ايتارلىقتاي قوزعاۋ سالماعان، قازاقستاننىڭ ءبىراز وڭىرلەرىندە «تابيعي» قوستىلدىلىك ساقتالعاندىعىن ايتا كەتكەن ءجون، بۇل جاعداي ورىستار مەن قازاقتاردىڭ ءبىر جەردە تۇرۋى مەن شارۋاشىلىق قىزمەتتى بىرلەسىپ جۇرگىزۋىنىڭ ناتيجەسىندە ورىن الدى. بىراق، مۇنداي وڭىرلەر وتە از بولدى.

سوندىقتان، قازاق كسر-ىندە جۇرگىزىلگەن قوستىلدىلىك ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، ر.ب.ءابساتتاروۆتىڭ باعالاۋى بويىنشا، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىككە يە بولعان كەزەڭىندە «قازاق حالقىنىڭ 40 پايىزعا جۋىعى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەدى، نە بولماسا ءۇستىرتىن عانا ءبىلدى». قازاق ءتىلى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا عانا ەمەس، سونداي-اق رەسمي تاجىريبەدە دە ءتۇپ-تامىرىمەن جويىلدى. بۇل پروتسەستى ساياسي جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ دامۋى مەن تارالۋى، اتاپ ايتار بولساق، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز، كينو، راديو، تەلەديداردىڭ ىقپالىنىڭ ءوسۋى تەزدەتە ءتۇستى. ورىس ءتىلى قوعامداعى بيلىك پەن اتاق- ابىرويدىڭ، مارتەبە مەن تابىستىڭ، ۇكىمەت پەن سوت ىستەرىن جۇرگىزۋدىڭ، ونەركاسىپ پەن ساۋدانىڭ، ءبىلىمنىڭ، عىلىم مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلىنە اينالدى. ناتيجەسىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا نەگىزگى قايشىلىقتار ورىن الدى، بۇل مەملەكەتتە بيلىكتىڭ ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلەدەن تۋىنداعان ەدى. الايدا، ءالى كۇنگە دەيىن بيلىكپەن بايلانىستى كوممۋنيكاتيۆتىك فۋنكتسيالار وزگە ءتىل ارقىلى، ياعني، ورىس ءتىلى ارقىلى ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى.

ءىس جۇزىندە قازاق ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىلىگى بيلىك فۋنكتسيالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ءۇشىن وندا لەكسيكالىق رەسۋرستاردىڭ ءالى جوقتىعىمەن كۇردەلەنە ءتۇسىپ وتىرعاندىعىن اتاپ كورسەتۋىمىز قاجەت. بۇعان قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ قازاق تىلىندەگى ءماتىنى مىسال بولا الادى، وندا 1300-گە جۋىق ورىس ءسوزى بار. بۇل پروبلەمانىڭ تاعى ءبىر قىرى، مىسالى، كودەكستەردىڭ ماتىندەرىنەن كورىنەدى - تەوريالىق جاعىنان العاندا، تەڭ كۇشى بار، ورىس جانە قازاق تىلدەرىندەگى قر-ىنىڭ نەگىزگى زاڭدارىنىڭ وقىلۋى ءار ءتۇرلى. ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ءبىلىم العان زاڭگەرلەر ءۇشىن ەكى تىلدەگى قر-ىنىڭ زاڭ نورمالارىنىڭ مازمۇنى ءار ءتۇرلى. ونىڭ سەبەبى مىنادا:

1) نەگىزگى ۇعىمداردىڭ قۇندىلىعى مەن تۇجىرىمدامالىق تۇرعىدان اۋدارىلمايتىندىعى سەبەپتى ماتىندە ايىرماشىلىقتار وتە كوپ;

2) يمپەريالىق قوستىلدىلىك اۋقىمىندا قازاق ءتىلى ۇزاق ۋاقىت بويى وزىنە تيەسىلى فۋنكتسيالاردىڭ ەداۋىر بولىگىن ورىندامادى.

وسىلايشا، كسرو-داعى يمپەريالىق قوستىلدىلىك ساياسات شەڭبەرىندە جۇرگىزىلگەن قازاق ءتىلىنىڭ كەمسىتىلۋى، اياققا تاپتالۋى ونىڭ، تىم بولماسا، رەسپۋبليكانىڭ قازاقتىلدى بولىگى ءۇشىن قوعامدىق فۋنكتسيالاردى ورىنداۋعا دا قابىلەتسىز بولۋىنا الىپ كەلدى.

كسرو-داعى ورىس ەمەس بارلىق حالىق ءۇشىن مىندەتتى بولعان قوستىلدىلىكتى جاساندى تۇردە كۇشەيتۋ ساياساتى ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەيتىن كەڭەس حالقىن توپتاستىرۋ ءۇشىن جاسالعان ارەكەت، كسرو يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ مەحانيزمى بولىپ تابىلدى، ويتكەنى، كسرو-داعى قوستىلدىلىك

كوكپ-نىڭ يمپەريالىق ۇلت ساياساتى مەن ءتىل ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەدى. سوندىقتان، ك.ح.حانازاروۆتىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي، تەك يمپەريالىق ءتىل ساياساتى جاعدايىندا عانا «مەملەكەتتىڭ تىلگە دەگەن قاتىناسى - بۇل ساياسات، قوستىلدىلىك دەپ ەسەپتەلەتىندەرگە قاتىستى - بۇل دا ساياسات».

قوستىلدىلىك فەنومەنىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس كەلمەۋى بۇل ساياسي مەحانيزمدى ءتيىمسىز ەتتى، ناتيجەسىندە، ول كسرو-داعى 70-80 جىلداردا باستالىپ، 80-جىلداردىڭ اياعىندا ونىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلگەن ەتنيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ارتۋى سەبەپتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.

قازىرگى تاڭدا پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك جانە رەسمي ءتىل تيتۋلدى ۇلتتىق ءتىلى بولىپ تابىلادى، تەك بەلورۋسسيا مەن قىرعىزستاندا عانا ورىس ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل نەمەسە وعان تەڭەستىرىلگەن. تمد-نىڭ باسقا ەلدەرىندە ورىس ءتىلى اسا ىقپالدى ەمەس، بىراق ونىڭ تانىمالدىلىعى ونىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىنە ەشبىر اسەرىن تيگىزبەيدى. مىسالى، ءازىربايجاندا ەل ازاماتتارىنىڭ تورتتەن ءبىرى رەسەيدە تۇراقتى تۇردە تۇرىپ جاتقانىمەن جانە سوعان سايكەس ولار ورىس تىلىندە سويلەگەنىمەن، مۇندا بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك ءتىل ءازىربايجان ءتىلى بولىپ تابىلادى. ارمەنيادا دا وسىعان ۇقساس جاعداي قالىپتاسقان، مۇندا ورىس ءتىلى مەكتەپتەردە مىندەتتى ءپان بولىپ قالعانىمەن، ول ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە ەمەس.

قازاقستاندا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنا سايكەس، مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى ال، ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل بولىپ تابىلادى جانە قازاق تىلىمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى.

قازاقستاندا قوستىلدىلىكتى تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى قاراي قازاقتاردىڭ ەداۋىر بولىگى ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعداي مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قايتا جانداندىرۋ ستراتەگياسىنىڭ اراسىنداعى ءماجبۇرلى جانە ۋاقىتشا مامىلە رەتىندە قابىلدايدى. 2004 جىلى بۇل جونىندە ج.س.سماعۇلوۆا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن : « ءتىل ساياساتىنىڭ قۇرالى رەتىندە قوستىلدىلىك ەلدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن، ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى كۇشەيتۋ ءۇشىن جانە حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاننىڭ ءپوزيتيۆتى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەتتى ساياسي مامىلە (كومپروميسس) بولىپ سانالادى; سونىمەن قاتار، بۇل ورىس تىلىنە ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن ءمان بەرىلەتىن سوتسيولينگۆيستيكالىق اقيقاتتىڭ مويىندالۋى».

ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا، 1997 جىلى و.سابدەنوۆ دۇرىس اتاپ كورسەتتى. ول بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «... قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىندا كوبىنە سىرتقى كۇشتەردىڭ، يمپەريالىق ورتالىقتىڭ اسەرىنەن شۇعىل وزگەرىستەر ءجيى بولدى... بۇگىندە دامۋدىڭ دەربەس جولىن تاڭداۋدىڭ، وزىندىك، ۇلتتىق ءومىر ءسۇرۋدى ىسكە اسىرۋدىڭ بىرەگەي، بىردەن-ءبىر مۇمكىنشىلىگى بار.... ۇلتتىق قايتا جاندانۋ مىندەتتەرىن قازاق مادەنيەتىنىڭ ناعىز قاينار كوزدەرىندەگى جاعىمدى جاعدايلاردى بارىنشا پايدالانۋمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ شەشۋ قاجەت. قازاق حالقىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە رۋحاني الەۋەتىن بارىنشا تولىق جۇزەگە اسىرۋ - مىنە، ەگەمەندى رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم اۋقىمىنداعى ساياساتى ءبىرىنشى كەزەكتە وسىعان باعىتتالۋى ءتيىس».

وسىعان بايلانىستى، ۇلت ساياساتىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى - باسقا دا ەتنوستاردىڭ دامۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايلاردى ءبىر مەزگىلدە جاساي وتىرىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن ماقساتتى تۇردە دامىتۋ بولىپ تابىلادى. اۋىر قيىندىقتاردى باسىنان كەشىرسە دە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق توزىمدىلىگىن( تولەرانتتىلىعىن), سەنىمى مەن تاتۋلىعىن ساقتاي وتىرىپ قازاق حالقى بۇعان باسقا حالىقتاردى كىنالامايدى، بۇل ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

مەملەكەتتىك ۇلت ساياساتىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى قوستىلدىلىك ساياساتى بولىپ تابىلاتىندىعى ءشۇباسىز. ۇكىمەت پەن مەملەكەت ەلدەگى بارىنشا تارالعان ەكى تىلگە - قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە - ناقتى ورىندارىن تاۋىپ بەردى. قازاقستاندا وسى تىلدەردە سويلەيتىندەردىڭ اراسىندا ساياسي شيەلەنىس تۋىنداعان جوق، ويتكەنى، حالىق بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ ومىرىندەگى بۇل تىلدەردىڭ شىنايى ماڭىزىن ۇعىنا بىلگەن بولاتىن.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

كويگەلديەۆ س. دەلو گوسيازىكا زاپۋتالوس ۆ "ترەح سوسناح" // كازاحستانسكي يۋريديچەسكي پورتال 2006 گ. www.zakon.kz

ابساتتاروۆ ر.ب. ناتسيونالنىە پروتسەسسى: وسوبەننوستي ي پروبلەمى.- الماتى: گىلىم، 1995. - 248 س. - C. 135

سابدەنوۆ و. ەكونوميچەسكايا پوليتيكا پەرەحودنوگو پەريودا نا رۋبەجە ءححى ۆەكا. - الماتى: كازاحستانا، 1997. - 368 س. - س.350

حانازاروۆ ك.ح. كريتەري دۆۋيازىچيا ي ەگو پريچينى //پروبلەمى دۆۋيازىچيا ي منوگويازىچيا. م.، 1972.- س.124

ستاتۋس يازىكوۆ ۆ رازليچنىح گوسۋدارستۆاح ميرا. // ريا «نوۆوستي» 17.08.2006. http:ء//rىan.ru.سماگۋلوۆا ج. س. يازىكوۆوە پلانيروۆانيە: تيپولوگيا ي مودەلي: ديسس... ك.فيلول.ن. - الماتى: كازنۋ، 2004. - س. 101

سابدەنوۆ و. ەكونوميچەسكايا پوليتيكا پەرەحودنوگو پەريودا نا رۋبەجە ءححى ۆەكا. - الماتى: كازاحستانا، 1997. - 368 س. - س.350.نازارباەۆ ن.ا. ۆىستۋپلەنيە نا ءىىى سەزدە رابوتنيكوۆ وبرازوۆا­نيا ي ناۋكي «وبنوۆلەننوي سترانە - كاچەستۆەننوە وبرازوۆانيە». // كازاحستانسكايا پراۆدا، № 233, 13 وكتيابريا 2004گ. - س. 1-2.

بيسەنوۆا ءا.ز.، اباي اتىنداعى قاز ۇپۋ-دىڭ تەوريالىق- قولدانبالى ساياساتتانۋ جانە الەۋمەتتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، الماتى قالاسى

«اقيقات» جۋرنالى