نەگىزىنەن وزگە ۇلتتار باسىم تۇراتىن، سولاردىڭ وكتەمدىگى ءالى دە ساقتالىپ قالعان قوستانايدا كەيىنگى كەزدەرى كوڭىلىمىزدەگى كوپ كۇدىكتى سەيىلتە باستاعان، قالپاعىمىزدى اسپانعا اتپاساق تا، جۇرەگىمىزدى جىلىتاتىن جايلار بايقالىپ قالادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اتاقتى قوبىلاندى باتىرعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىپ، قازاقتىڭ تاريحى قوستانايدى دا قامتيتىندىعىن سەزدىردىك. جانە دە سول ەسكەرتكىش تۇرعان كوشەگە باتىردىڭ اتىن بەرىپ، بۇرىنعى گەرتسەن اتاۋىنان قۇتىلدىق. ەندى اماندىق بولسا اۋەجاي جاققا باراتىن جەرگە شاقشاقۇلى جانىبەك تارحاننىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، تاۋەلسىزدىگىن تۇعىرىن بەكەمدەۋگە بەت بۇرعان جايىمىز بار.

الايدا تالاي جىلعى وزگە ۇلتتىڭ وكتەمدىگىنەن ابدەن شيەلەنىسىپ قالعان كۇردەلى ءتۇيىننىڭ جاقىن ارادا شەشىلەتىن ءتۇرى بايقالمايدى. ماسەلەن، ەگەمەن ەل ەكەنىمىزدى تانىتاتىن جايتتىڭ ءبىرى كوشەلەرىمىزگە الاشتا اتى شىققان ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرىن اسپەتتەپ بەرۋ قيىننىڭ قيىنى بولىپ تۇر.

وزگە جاقتى قايدام، ال ءبىزدىڭ قوستانايدا  كوشە اتتارىن وزگەرتۋگە كەلگەندە وسىنداعى كەيبىر وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، بەينە ءبىر وزدەرىنە  الاپات قاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقانداي ويبايعا بەرگىسىز ايقاي باستالادى.  ءۋاج، قيسىن دەگەن دۇنيەلەردى بۇلار ءبىر جاعىنا ىعىستىرىپ تاستايدى. سونداعى تاستاي قاتىپ ۇستانىپ قالعان پوزيتسياسى «بۇل تاريحىمىز، ونى وزگەرتۋگە بولمايدى» دەگەنگە سايادى. ءبىتتى. مىڭ جەردەن تايعا تاڭبا باسقانداي فاكتى كەلتىرسەڭ دە سول قاسارىسىپ قالعان  باعىتىنان سىنىق سۇيەم دە وزگەرمەيدى. وتكەندە قالامىزدىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ ءبىرى – اتاقتى بولشەۆيك تاراننىڭ اتىنداعى كوشەنى تاۋەلسىزدىك دەگەن قاسيەتتى اتپەن وزگەرتەيىك دەگەندە ءدال وسىنداي داۋعا تاعى دا كەزدەستىك. ايتاتىندارى باياعى سول «تاۋسىلمايتىن تاريح»، وعان قوسا تاران دەگەنىمىز سول تاريحىمىزعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان كەرەمەت تۇلعا، سوندىقتان دا ونىڭ اتىن وزگەرتپەك تۇگىلى ءبىر ارپىنە دە تيۋگە بولمايدى-مىس. وتكەن تاريحىمىزدى تۋ ەتىپ كوتەرۋشىلەرگە سول تاران دەگەن كىسىنىڭ اتى وبلىسىمىزداعى ۇلكەن ءبىر اۋدانعا دا بەرىلگەندىگىن، ەكى تاراننىڭ ءبىرى وزگەرسە ەشتەڭە دە ويسىراپ قالمايتىندىعىن بىلە تۇرا وسىلاي ىستەيدى. مۇندايداعى ءبىر شەشىلۋى قيىن ءتۇيىن – قالا ورتالىعىنداعى كوشەلەردىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن باياعى تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى. ال قالامىزدا ەندى عانا كوبەيىپ كەلە جاتقان قاراكوزدەرىمىزدىڭ دەنى شاھارىمىزدىڭ شەت جاعىندا بوي كوتەرە باستاعان شاعىن اۋدانداردى قونىستانۋدا. مىنەكەي، وسى جاعدايدى شەبەر پايدالانعان «وتكەن زاماننىڭ يدەولوگتارى» ناعىز دەموكراتقا اينالىپ سالا بەرەدى. ياعني «كوشە اتىن وزگەرتكەندە سول كوشەدە تۇراتىنداردىڭ پىكىرلەرى ەسكەرىلۋى كەرەك» دەپ دەموكراتتىڭ شىن جاناشىرلارى بولا قالادى. استارىن وزدەرىڭىز دە ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىزدار. مۇنداعى جوعارىدا ءبىز ايتقان كوشە تۇرعىندارى تايلى-تاياعى قالماي قانداي دا وزگەرتۋگە قارسى. جانە دە وزدەرىنشە كەرەمەت ءۋاج كەلتىرگەندەي بولادى. كوشە اتتارىن وزگەرتۋگە بيۋدجەتتەن قانشاما قىرۋار قارجى كەتەدى دەپ ءبىر جاناشىرلىق تانىتسا، قۇجاتتارىمىز دا وزگەرەدى، دەمەك قوسىمشا قيىنشىلىق تۋادى دەپ تاعى دا سارىۋايىمعا سالادى.

وبالى نە، انشەيىندە ءوزىمىز سىناي بەرەتىن قالا باسشىلىعى بۇل جولى ەرەكشە تاباندىلىق تانىتتى. وعان قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى دا بەلسەنە كىرىسىپ، تاران كوشەسىنىڭ تۇرعاندارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ، اقىرى دەپۋتاتتاردىڭ، قالانىڭ بەلسەندى جۇرتشىلىعىنىڭ قاتىسۋىمەن كەڭ تۇردە تالقىلاۋعا اكەلىپ تىرەدى. سونىڭ وزىندە دە تاراننىڭ «تۋىستارى» دا قاراپ قالمادى. تالاس-تارتىستىڭ دەڭگەيى دە تىم جوعارى بولدى. كەي-كەيدە قىزا-قىزا كەلە قاتتىراق كەتكەندەر دە بولدى. وسىنداعى ءبىر جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ باسشىلىعى «قازاقتار، ەندى نەسىنە بۇگەجەكتەي بەرەسىڭدەر. ءوز جاعدايىمىزدى ءوزىمىز شەشەتىن شاققا جەتتىك قوي. كونبەگەندەردىڭ كوكەيىندەگىسى بەلگىلى» دەگەن سوزىنە بولا كەيىن وسىنداعى «ناشا گازەتا» دەيتىن وپپوزيتسيالىق گازەتتىڭ ءتىلشىسى «بۇل بارىپ تۇرعان ۇلتشىلدىق، وسىندايلار نەگە قاتاڭ تارتىپكە شاقىرىلمايدى» دەپ بايبالامعا سالدى. وسى ءبىر قازاققا ۇنەمى جابىسىپ قالاتىن «ۇلتشىلدىق» دەگەن ۇعىمنىڭ دا جانى ءسىرى ەكەن. سوناۋ 1986 جىلدان بەرى سۇيەگى سۇيرەتىلىپ ءالى كەلە جاتىر.

اقىرى، دەپۋتاتتار مەن ءوز جاناشىرلارىمىزدىڭ ارقاسىندا كوشەنىڭ اتى وزگەرىپ، تاۋەلسىزدىك ۇعىمى قالامىزدىڭ ءدال ورتاسىندا مىعىم ورنىقتى-اۋ. بۇعان دا شۇكىرشىلىك ايتامىز. ويتكەنى بىزدە قاشاندا كوشە اتىن وزگەرتۋ تەك باتىلدىق، ءتىپتى باتىرلىقتى عانا ەمەس، اسقان سابىرلىلىقتى، تىم توزىمدىلىكتى قاجەت ەتەدى. جانى ءسىرى، قاتىپ قالعان سانانى جاڭارتۋ دەگەن قيىننىڭ قيىنى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اتاقتى جەرلەسىمىز، تالاي جىل ءبىلىم ءمينيسترى بولعان، العاش «بولاشاق» باعدارلاماسىن ومىرگە اكەلگەن ۇلكەن تۇلعا شايسۇلتان شاياحمەتوۆكە شاعىن عانا كوشەنىڭ اتىن بەرۋ دە تالاي ادامنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ، شاشىن اعارتقان. ءتىپتى ول كىسىنىڭ بالالارىنىڭ «ءبيۋستى دە ءوزىمىز ورناتامىز، كوشەنى وزگەرتۋگە كەتەتىن شىعىندى دا تۇگەل كوتەرىپ الامىز» دەگەن ءۋاجىن دە ازەر تىڭداعان. دەگەنمەن، «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەندەي كوز مايىن تاۋىسىپ جۇرگىزگەن تۇسىنىك جۇمىستارى ءىزسىز كەتكەن جوق. قاسارىسقان جۇرتتىڭ ءبىرازىنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ، اسىل اعامىزدىڭ ءبيۋستى دە ورناتىلىپ، كوشە دە قازىر اكادەميك اعامىزدىڭ اتىن يەلەندى. بۇعان دا شۇكىر دەلىك.

بۇل جەردە ءبىر قۋلىقتىڭ شەكەسى قىلتيادى. جاڭاعى كوشە اتىن وزگەرتۋگە كەلگەندە ورشەلەنە قارسى شىعىپ، تاپ ءبىر اكەسىنىڭ دۇنيەسىن بىرەۋ تارتىپ الاتىنداي ۋلاپ-شۋلايتىندار وزدەرىنە جاعاتىنداي جاعدايعا كەلگەندە اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي ۇندەمەي قوياتىندىعىن، قايتا تاپ اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاناتىندىعىن قايتەرسىڭ. بىرەر فاكتى كەلتىرە كەتەلىك. ماسەلەن، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قالامىزداعى ۇلكەن كوشەلەردىڭ ءبىرى – 17 تامىز دەپ اتالاتىن كوشەگە وبلىسىمىزدى 20 جىلدان استام باسقارعان الەكساندر بورودين دەگەننىڭ اتى بەرىلدى. قازىر كورسەڭىز بۇل كوشە ۇلكەن داڭعىلعا اينالىپ، كوركىنە كوز تويمايتىن، قالامىزداعى باستى كوشەسى بولىپ شىعا كەلدى. سوندا تىرس ەتكەن جان بولعان جوق. انشەيىندە وتكەن تاريحقا شاڭ جۋىتپايتىندار «ويباي، بۇل 17 تامىز دەگەن قاسيەتتى كۇن عوي. سول كەزدە باتىر اتالارىمىز – كوممۋنيستەر قالانى اقگۆاردياشىلاردان ازات ەتتى ەمەس پە؟. بۇل جولدا قانشاما جان قۇربان بولدى. ولاردىڭ وبالى كىمنىڭ موينىندا؟ تالاي ادامنىڭ ازاتتىق تاڭى جولىندا شەيىت بولعان كۇنىن قايداعى ءبىر پارتوكرات بورودينگە نەگە بەرەمىز؟» دەپ جان داۋسى شىققان جاندى ەستىسەك، قۇلاعىمىز كەرەڭ بولسىن.

ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر ادىلەتسىزدىكتى ايتا كەتپەسەك، شىندىققا قيانات جاسارمىز. وبلىسىمىزدى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۇستاپ كەلگەن وسى ءبىر كىسىنىڭ قازاققا دەگەن كوزقاراسى استامشىلىقتان گورى شوۆينيستىككە جاقىن تۇراتىن. سول تۇستا 200-دەن استام شارۋاشىلىقتا ءبىر-ەكىلى قازاق قانا باسقارۋعا جارادى. 12 اۋدان حاتشىلارىنىڭ اراسىندا تارى ىشىندەگى ءبىر بيدايداي جان دەگەندە جالعىز قازاق بولدى. وبلىس دەڭگەيىندەگى باسشىلىققا ەش قازاقتى جولاتپادى. قالالىق پارتيا كوميتەتى، قالالىق اتقارۋ كوميتەتى، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى سەكىلدى قالا مەن وبلىس باسشىلىعىنىڭ ەسىگىن دە سىعالاتپاعان جاننىڭ ول كەزدە اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولدى. برەجنەۆپەن دوستىعىنا سەنىپ ەسىرىپ كەتكەندىگى سونشا، سول تۇستا ەلىمىزدى باسقارىپ تۇرعان، پارتيانىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى دىنمۇحامەد قوناەۆ بىردە وبلىستى ارالاۋعا كەلگەندە، ديمەكەڭدى مەنسىنبەگەنى سونشالىق ونى قارسى الۋعا ءوزى ەمەس، قاتارداعى ورىنباسارىن جىبەرگەندىگىن وسىنداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ ءبارى بىلەدى. مىنەكەي، ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزگە ءتيدى دەگەن زاماننىڭ وزىندە كەزىندە قازاق كادرلارىن اشىقتان-اشىق قۋدالاپ، ۇلتىمىزدىڭ ۇلدارىن ەل باسقارۋعا  جارامسىز ساناعان وركوكىرەك، بيلىكتەن ابدەن باسى اينالعان، كوشەنىڭ اتىن بەرمەك تۇگىلى اتىن اتاۋعا ار ساناۋعا ءتيىستى موجانتوپاي بىرەۋدى توبەمىزگە كوتەرىپ وتىرعان جايىمىز بار. ونى ايتاسىز، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن وبلىسىمىزدىڭ سول كەزدەگى قازاق باسشىسى سول ءبوروديننىڭ زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋاپ ەتكەنىن دە جازعانبىز.

مۇمكىن، ءبىزدىڭ وسىنداي ەنجارلىعىمىز بەن وزىمىزدەن گورى وزگەگە جاقسىلىق جاساۋعا بەيىم تۇراتىن قۇلدىق مىنەزىمىزدەن دە شىعار وزگە ۇلتتىڭ ءبىزدى ونشا سىيلاي قويمايتىندىعى. نەگە ءبىز وسى ءوز باعامىزدى ءوزىمىز تۇسىرەمىز دە جۇرەمىز؟

جايبەرگەن بولاتوۆ، قوستاناي

Abai.kz