بۇدان بۇرىن «ابايدىڭ دىندىك نانىمى مەن تانىمى»، «اباي ساۋلەسى» «ابايدىڭ شۇڭەتى»، «ابايدىڭ باقىتى» جايىندا جازىپ ەدىم، ەندى «ابايدىڭ باقايشىعى توڭىرەگىندە ءبىر ۇزىك سىر» شەرتىپ وتىرمىن. قارا باقايىنان حان باسىنا دەيىن حالىق ادەبيەتىنىڭ التىن تۇلعاسىنا اينالعان اباي تۋرالى قانشا ايتساق تا، بىردەڭە جەتپەي تۇرعانداي بولادى. كوپتىك ەتپەيدى!

اۆتور

بىردە اقىن، ابايتانۋشى الماحان مۇحامەتقاليقىزىمەن سۇقباتتاسىپ وتىرعانىمدا ول كىسى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەگەن ولەڭى ءوز قولجازباسىنداعىداي ەمەس «دۇنيە بوس» دەپ قاتە قولدانىپ ءجۇر دەپ ايتقانىن اڭگىمەلەپ ەدى. بۇل جاڭعىرىق بۇدان بۇرىن دا، كەيىن دە ءبىراز جەردە ايتىلىپ ءجۇر. ال ءوز باسىم «اباي شۇڭەتى» اتتى ماقالامدا كوزىم جەتكەن ءبىراز شىندىقتىڭ شەكەسىن قىلتيتقانىم بار.

ءوزىم جايىندا ايتسام ابايدى ءالى تولىق بىلمەيمىن. قالاي بىلەسىڭ، «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن سىرعا تولى جۇمباق جۇرەكتى! ابايتانۋشى دا ەمەسپىن. بىراق ابايعا قارىزدار قازاق بالاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە بىلگەنىمدى ايتپاي قالۋعا حاقىم جوق. كەلەسى ۇرپاق اسىلىن الار، جاسىعىن تاستار. الەمدە «قۇران كارىم» قانشاما رەت باسىلدى، تاراتىلدى. بىراق ەش وزگەرىسكە ۇشىراعان جوق. ونىڭ باسقا ۇلتتار تىلىندەگى بالامالى تۇسىندىرمەسى دە كەڭ تارادى. بۇل ارادا «بالامالى تۇسىندىرمە» دەگەندى ادەيى قولدانىپ وتىرمىن. قۇراندى ءبىر عانا كىسى ءتۇسىنىپ وقىدى. ول پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. ال، قالعانىن «اۋدارما» دەپ ايتۋعا بولمايدى. ءتىپتى قۇراننىڭ ىشىندە ءلام-ميم (اللاعا عانا ايان) دەگەن سۇرەلەر كەزىگەدى. بۇل جۇمباق! بىلۋگە قۇمارلىق پەن ءبىلىپ جەتە الماس شەكسىزدىك اراسىنداعى كوز جەتكىسىز جيەكسىز الەم كوپ.

ال، اباي كىم؟ ول دا «جۇمباق پا؟». ول «ولەڭنىڭ، پوەزيانىڭ پايعامبارى ما؟».  ەسىمىزدە بولسىن، ابايدى تانىعان ەستى ۇل ونىڭ ەسىمىنە پايعامبار اتاۋىن قوسپايدى. ول حاقتى بىلگەن ابايدى كوتەرۋ ەمەس، مازاقتاۋ. ەگەر اباي ءتىرىلىپ كەلە قالسا، الدىمەن سونى ايتۋشىنى اسا تاياعىمەن اياماي اساتار ەدى، «بوتەن ءسوزىڭ» نە!؟ –  دەپ.

...قيسىنى مەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،

نەگە ايتسىن، پايعامبار مەن ونى اللاسى، – دەگەندى ايتقان اباي ليريك اقىن، تولعامدى فيلوسوف عانا ەمەس، عۇلاما ءدىنتانۋشى تازا – مۇسىلمان. سوڭعى پايعامبار – مۇحاممەد (س.ع.س). ەندى نە كەرەك؟!

«جۇمباق»-قا كەلسەك اباي الەم جۇمباعىنا، ءدىن جۇمباعىنا، حاديس جۇمباعىنا بار زەيىن-زەردەسىمەن ءۇڭىلدى. ءوزى دە جۇمباققا اينالدى. ەڭ باستىسى اباي حاقتى تانىدى. حاق تا ابايدى «دالاعا تاستاعان جوق».

«اباي دا» سان مارتە كوشىرىلدى، باسىلدى، تاراتىلدى. ءبىزدىڭ ءور التايداعى اۋىلعا «اباي قولجازباسى» اتانعان قوتارما قولجازبالار 1920 جىلداردىڭ الدى-ارتىندا تارادى. اقىت ءۇلىمجىۇلى دا سول كەزدە تامسانىپ، تاڭدانىپ:

بۇدان بۇرىن اقىندار ءوتتى تالاي،

اسىرەسە قۇنانباي بالاسى اباي.

سولارداي وتكىر ءسوزدى تاپپاسام دا،

ويىمدى جەتكىزەيىن قۇراي-جاماي، – دەي كەلىپ وعان وتە جوعارى باعا بەردى. ەلىكتەمە ولەڭدەر («عاقىليالىق ۇندەۋلەر» دەپ) جازدى.

ايتايىن دەگەنىم كوشىرمە، قوتارما كوبەيگەن سايىن، اسىرەسە زامانا اعىمىنا بايلانىستى ءارىپ جازۋلاردىڭ وزگەرۋىمەن اۋەلگى نۇسقادان اۋىتقۋشىلىق كوپ كەزدەسەدى. اباي ءبىر عانا عاسىرعا سىيمايدى. ءحىح، حح، ءححى – ءۇش عاسىر اباي عاسىرى. ودان كەيىنگىسىن اللا بىلەدى. ەسكى شاعاتاي جازۋى، تاتار باسپالارى كەزىندەگى تاتار شالىس سوزدەر، اراب، پارسى ادەبيەتى ىقپالى جانە اراب ءالفاۆيتى نەگىزىندە جاسالعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋ الىپپەسىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى – وڭنان سولعا قاراي جازىلادى. استى-ۇستىندەگى نۇكتە، ءۇتىر، جىڭىشكەرۋ بەلگىلەرىن اڭعارماعان ادامنىڭ قاتەلەسۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان دا ءسوز باسىنداعى ابايدىڭ «ماحابباتسىز – دۇنيە دوس» ءسوزىنىڭ «ماحابباتسىز – دۇنيە بوس» بولىپ جازىلۋىنا، وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا تاڭدانۋعا  بولمايدى دەر ەدىك. تەك تۇزەتپەگەنىمىزگە اشىنۋعا، قىنجىلۋىمىزعا، ۇيالۋىمىزعا بولادى.

كەڭەس زامانى جايلى كونە قاريالار: «ە، كامەنەستەر كەلىپ قازاندى ورتاق قىلادى دەيدى، قاتىندى ورتاق قىلادى دەيدى» – دەپ ءبىر اۋىز تۇجىرىممەن ارعى بەت اسقانىن ايتىپ وتىرۋشى ەدى. سول «قاتىن ورتاق» زامانعا ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» دەگەنى تابىلماس قاتىق بولدى دا، جەڭىل سەزىمدەگى ونەر قۇلاعىن ۇستاعاندار قىزدارعا يەك كوتەرگەن تۇستا اتاسىنىڭ ءسوزىن العا ۇستايتىن ەدى. اۋەزوۆ جارىقتىقتىڭ ءوزى ابايدىڭ عاشىقتىق حيكايالارىن تامسانا باياندايتىن. ءتىپتى قايىمنىڭ ايتۋىنشا سابەڭنىڭ ءوزى (مۇقانوۆ) مۇحتار اۋەزوۆتى «ابايدىڭ ءتول كىندىگىنەن ەكەن» دەپ، سودان ەكى تۇلعانىڭ اراسىنا قارا مىسىق جۇگىرىپ وتكەن. قالاي بولعاندا دا ءبىز مۇقاڭا دا، سابەڭە دە سەندىك. وزدەرى ءبىلىپ اداسسا دا، بىلمەي اداسسا دا جۇرت ابايدىڭ ءبىر قىرىن ماحاببات سەزىمىنە ماستىعىمەن ءتۇسىندى دە جاڭاعى «ماحابباتسىز – دۇنيە بوستى» اندەتە جونەلدى. كىم كىنالى؟

ەندى كىتاپ اقتارايىق. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى قاراپ رەداكتسيالاۋدان وتكىزگەن اباي شىعارمالارىنىڭ 1957 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن ءىى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ ءى توم 121 بەتىندە تايعا تاڭبا باسقانداي:

ماحابباتسىز – دۇنيە دوس،

حايۋانعا ونى قوسىڭدار،

قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،

قاتىنىڭ بالاڭ دوسىڭ بار، – دەپ تۇر ەكەن.

ەڭ ۇلكەن سۇراق – ابايدىڭ ماحابباتى نە؟

بۇعان جاۋاپتى ابايدىڭ ءوزى ايتىپ كەتكەن، قايتالايىق: «قۇداي تاباراكا ءۋا تاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى – نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءارتۇرلى قىپ سويلەسە دە، ءبارى دە ءبىر ۇلكەن قۇداي بار دەپ كەلگەندىگى، ءۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى» (قىرىق بەسىنشى ءسوز)».

«ادامشىلىقتىڭ الدى ماحاببات، عادىلەت سەزىمى»...

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەندە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى»...

«كۇنى ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى»...

دەمەك، ابايدىڭ «ماحابباتسىز ... »، – دەگەنى اللاعا دەگەن ماحابباتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ تۇر. قالعانى ايتپاسا دا ءوز جالعاسىن تاباتىن تابيعات زاڭدىلىعى.

ال ەندەشە، سەنىڭ اللاعا دەگەن ماحابباتىڭ بولماسا «دۇنيە قۋعان – بوق قوڭىزسىڭ»، «حايۋاننان ايىرماڭ جوق». مىناۋ دۇنيەنى – پەندەشىلىكتى، باس اماندىق ءۇشىن جاسالاتىن باقاي قۋلىقتى، مۇلىكتى، مالدى، الداپ-ارباۋ، باكىر-شۇكىردى وزىڭە دوس ەتەسىڭ. «اللا وزگەرمەيدى، ادامزات كۇندە وزگەرەدى»، «زامانا شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەرەدى، تاعريف اللا ەش وزگەرمەيدى». «كۇللى ماقۇلىق وزگەرەر، اللا ەش وزگەرمەس». سوندىقتان، «راسپەنەن تالاسپا ءمۇھمين بولساڭ!». وسىنداعى «راسپەنەن تالاسپا» دەگەن ءسوزدى مىڭ قايتالاساق تا، ءالى دە شۇبامەن قارايتىندار از ەمەس. ءتىپتى وسى جولداردىڭ وزىنە مۇرىنىن ءشۇيىرىپ، ەرىنىن قوزعاۋعا دا  ەرىنىپ وتىرعاندار دا بار شىعار. ءوز ەركى! اباي اقيقاتىنىڭ تاعى ءبىر تەرەڭىن ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتىبىلىك» داستانىنان تابامىز (الماتى، «جازۋشى» باسپاسى، 1986 جىل، 395-بەت).

دۇنيەقوڭىز، پايداكوسكە جولاما،

ءشۇباسىز، ول – جاۋىڭ، جاۋ دوس بولاما؟

(دۇنيە قۋعان، دۇنيەقوڭىز وڭاما،

دۇنيە دوس دۇنيە – بوس، جولاما), – دەيدى.

ۇلىلار ۇندەستىگى بىرەۋ عانا. ءتۇپ قازىعى ءمۇھمين اللا ءسوزى. اللا ءسوزى «ءمۇھمين تالاسپايتىن» «راس» – شىندىق!

تاعى ءبىر قايتالايتىن اقيقات ابايدىڭ:

«كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى

اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس»، – دەگەنى.

ابايتانۋشىلارعا ايتار ەدىم – وسى ءسوزدىڭ مانىنە تولىق جەتۋ ءۇشىن، اۋەلى ابايدىڭ ىزىمەن سول ءتورت كىتاپتى وقىپ شىعىڭىز دەپ. ءتورت كىتاپ تۇگىل قۇراننىڭ بەتىن اشپايتىنداردىڭ اباي تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزدىم دەگەنى، ەڭبەك جازعانى – اۋەزوۆقا ۇقساپ ابايدىڭ «تىزەسىنە» دەيىن ەمەس، ماعاۋينشە «قىزىل اسىعىنا» دەيىن ەمەس، ابايدىڭ باقايشىعى توڭىرەگىندەگى اڭگىمە بولىپ قالا بەرەدى.

ابايدىڭ قارا باقايىنان حان باسىنا دەيىن زەرتتەۋ – كەشەنىڭ ءبىر جۇگى بولسا، بۇگىنگىنىڭ ەكى، ەرتەڭگىنىڭ ءۇش جۇگى بولماق. ماقسات بىرەۋ –  اباي الەمى ارقىلى قازاق الەمىن تانۋ، كوتەرۋ; «ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم» دەپ ءسۇيىپ، الەم حالىقتارىمەن ونەر، ءبىلىم-عىلىم ارقىلى ۇزەڭگى تەڭەستىرۋ. اباي – ادامزاتتىڭ ابايى. قازاق دالاسىندا تۋعانى ءۇشىن ءبىزدىڭ تالەيىمىز جەڭىپ تۇر. ءوزىنىڭ باعىنا تۋعان ۇلىن ۇلاعاتتاۋ – اللانىڭ ۇلتقا جىبەرەتىن سىيلى سىناعى! سىناقتاردان سۇرىنبەي وتەيىك، اعايىن!!!

 ءجادي شاكەنۇلى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى, حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz