سەرىك جولداسباي. قۇرىلتاي مەن سۇرقىلتاي
وتكەن اپتادا «اباي» اقپاراتتىق پورتالىنا بەلگىلى جازۋشى عابباس قابىشۇلى قوناق رەتىندە شاقىرىلعان-دى. ۇلتجاندى اعامىز ينتەرنەت-كونفەرەنتسيادا وقىرمانداردىڭ سان ساۋالىنا بارىنشا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ باعىپتى. ايتسە دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «ورالدا كىشى ءجۇز قۇرىلتايى وتەدى ەكەن. ءسىزدى قۇرىلتايعا شاقىرسا، بارار ما ەدىڭىز؟» دەگەن ساۋالدى جاۋاپسىز قالدىرىپتى. ارينە، باستى ماسەلە اعامىزدىڭ اتالمىش ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن-بەرمەگەندىگىندە ەمەس، وسىنداي سىبىستىڭ تارالۋىندا بولىپ تۇر.
«ابايلىقتار» عابباس عابىشۇلىنان كەيىن ىلە-شالا ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا رەسپۋبليكالىق «قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سەرعازى مۇحتاربەكتى شاقىرعاندى ءجون كورىپتى. ءبىر قىزىعى، عابباس اعاعا قويىلعان قۇرىلتاي ماسەلەسى سەرعازى مۇحتاربەكتى دە اينالىپ وتپەپتى. وعان «ابايلىق» وقىرمانداردىڭ ءبىرى: «ورالدا وتكەلى جاتقان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا قالاي قارايسىز؟ شاقىرسا، باراسىز با؟» دەگەن ەكەن. ال اتالمىش وقىرماننىڭ ساۋالىنا سەكەڭ:
وتكەن اپتادا «اباي» اقپاراتتىق پورتالىنا بەلگىلى جازۋشى عابباس قابىشۇلى قوناق رەتىندە شاقىرىلعان-دى. ۇلتجاندى اعامىز ينتەرنەت-كونفەرەنتسيادا وقىرمانداردىڭ سان ساۋالىنا بارىنشا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ باعىپتى. ايتسە دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «ورالدا كىشى ءجۇز قۇرىلتايى وتەدى ەكەن. ءسىزدى قۇرىلتايعا شاقىرسا، بارار ما ەدىڭىز؟» دەگەن ساۋالدى جاۋاپسىز قالدىرىپتى. ارينە، باستى ماسەلە اعامىزدىڭ اتالمىش ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن-بەرمەگەندىگىندە ەمەس، وسىنداي سىبىستىڭ تارالۋىندا بولىپ تۇر.
«ابايلىقتار» عابباس عابىشۇلىنان كەيىن ىلە-شالا ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا رەسپۋبليكالىق «قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سەرعازى مۇحتاربەكتى شاقىرعاندى ءجون كورىپتى. ءبىر قىزىعى، عابباس اعاعا قويىلعان قۇرىلتاي ماسەلەسى سەرعازى مۇحتاربەكتى دە اينالىپ وتپەپتى. وعان «ابايلىق» وقىرمانداردىڭ ءبىرى: «ورالدا وتكەلى جاتقان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا قالاي قارايسىز؟ شاقىرسا، باراسىز با؟» دەگەن ەكەن. ال اتالمىش وقىرماننىڭ ساۋالىنا سەكەڭ:
«بابالارىنان بي مەن باتىر جاساۋدان الامان بايگە ۇيىمداستىرعان قازاققا ەندىگى جەتپەگەنى ءجۇز-ءجۇز، رۋ-رۋ بولىپ قۇرىلتاي وتكىزۋ ەدى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە مۇنداي قادامدار - ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى، ۇلتىمىزدىڭ بىرلىگى ىشكەندەرىن ءىرىڭ، جەگەندەرىن جەلىم ەتىپ، تىنىشتىق بەرمەي وتىرعان قاس-دۇشپاندارىمىزدىڭ ارانداتۋلارىمەن جاسالىپ جاتقان شارۋا. ەگەر بيلىكتىڭ تاراپىنان تىيىم بولماسا، ءبىر شارا قولدانىلماسا، ەرتەڭ بارماق شاينايمىز. ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى رۋ-رۋ، ءجۇز-جۇزگە ءبولىپ، يتشە ىرىلداستىرىپ قويىپ، ميىعىنان كۇلىپ وتىرىپ، سۋىرىلىپ شىققانداردى اتاسى وزگە جىگىتتەرگە تالاتتىرىپ قويۋ. ۇلت كوسەمى ءۇشىن ءتيىمدى-اق، ارينە. بىراق ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق قوي. ول كەتكەن كۇنى «توبەلەسكەن» جىگىتتەر تاتۋلاسا قالادى دەپ ويلايسىز با؟ «ەڭ قيىنى - جەر داۋى مەن جەسىر داۋى» دەپ جۇرگەندە، جۇزدەردىڭ اراسىندا داۋ شىعىپ، دىمىمىز قالماي، ءشىلدىڭ قيىنشا شاشىراپ كەتپەسىمىزگە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟!» - دەپ، ءوز الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىرىپتى.
ال ەندى وسى قۇرىلتاي ءجونىندەگى اقپار قانشالىقتى اقيقات؟ مۇنى ءبىلۋ ءۇشىن ءبىز باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى «ازات» پارتياسىنىڭ ءتورايىمى حاديشا مۇقانوۆاعا حابارلاسقان ەدىك. قىزىعى سول، بۇكىل قازاقستاندى دۇرلىكتىرگەن ءاڭگىمەدەن حاديشا اپامىز حابارسىز بولىپ شىقتى. ەسەسىنە «مەن بىلەم» دەيتىن ازامات تابىلماي قالعان جوق. ول - اۋەلحان شونجان دەيتىن جورنالشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى «جۇماداعى ءجۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى قاجىمۇقان عابدوللا كورىنەدى. ەكەۋارا اڭگىمەدە قاجىمۇقان اۋەلحانعا قۇرىلتايدىڭ ۋاقىتىن قاڭتاردىڭ 21-22-ءسى ارالىعى دەپ كورسەتكەن ەكەن. دەمەك، قۇرىلتاي ما، قۇرقىلتاي ما، ايتەۋىر ءبىر جيىننىڭ وتپەگى ايقىن بولدى.
سونىمەن، نە كەرەك، باسقانى قويىپ، قاجىمۇقان عابدوللانىڭ وزىنە حابارلاستىق.
«بۇل - كىشى ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، باتىس قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى. ماسەلەن، وعان قىزىلوردا، اقتاۋ، اتىراۋ، اقتوبە، باتىس قازاقستان سياقتى بەس وبلىستان بولەك، وزگە وڭىرلەردەن دە قوناقتار كەلىپ قاتىسادى»، - دەيدى قاجەكەڭ ەش ساسپاستان. ويباي-اۋ، وندا نەگە بۇل جۇرت «كىشى ءجۇز قۇرىلتايى» دەسىپ جاتىر دەيمىز عوي ءبىز، باياعى. «ەلدىڭ ولاي دەپ جۇرگەنى راس. بىراق ءبىز وسى ايماقتاعى ماسەلەلەردى، ءماسەلەن، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى كوتەرەمىز. قازىرگى كەزدە بىزگە ەشقانداي پارتيا كومەكتەسىپ جاتقان جوق. دەگەنمەن دە ەلىمىزدەگى بارلىق ساياسي پارتيالاردىڭ توراعالارىنا ايتتىق. ولار: «قولدايمىز، بارامىز»، - دەدى. ءايتسە دە، كەلەر-كەلمەسىن ولاردىڭ وزدەرى شەشەدى. قۇرىلتايدى وتكىزۋ ارقىلى ەشقانداي پارتياسىز-اق قازاقتاردىڭ بىرىگە الاتىنىن دالەلدەگىمىز كەلىپ وتىر»، - دەدى قاجىمۇقان عابدوللا.
بۇدان نە تۇسىندىك؟ بىرىگۋى - دۇرىس-اق. بىراق بۇل قانداي بىرىگۋ؟ ەگەر قازاقتاردىڭ پارتياسىز-اق بىرىگۋىن كورسەتۋ ماقسات بولسا، پارتيا توراعالارىن شاقىرۋ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋادى؟ «بەس وبلىستىڭ ەكولوگياسى» دەگەننىڭ ءوزى كۇلكىلى. ويتكەنى قىزىلوردا مەن ورالدىڭ تابيعاتى - جەر مەن كوكتەي. قىسقاسى، شالدىر-شاتپاق وسى سوزدەن-اق بىرىگۋدەن گورى، ءىرۋدىڭ نىشانى اڭعارىلاتىنداي.
كەزىندە مۇستافا شوقايۇلى: «امانگەلدى قىپشاق رۋىنان ەدى. 1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە توڭكەرىس باستالىپ كەتكەن سوڭ، تۇركىستان تۇرىكتەرىن مايدان جۇمىسىنا الۋ توقتاتىلدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت تاراپىنان تورعاي ءۋالاياتىنا كوميسسار بولىپ تاعايىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ تورعاي حالقىن كوتەرىلىستى توقتاتىپ، بەيبىت ومىرگە قايتىپ ورالۋعا شاقىردى. اليحانمەن بىرگە ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولعان ۇلتشىلدار - احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دا حالىق بۇقاراسى اراسىنا ۇگىت جۇرگىزىپ، دالا ءۋالاياتى تۇرعىندارىن تىنىشتانۋعا ۇندەدى. احمەت پەن مىرجاقىپ ارعىن رۋىنان بولۋى سەبەپتى تورعاي وڭىرىندەگى ارعىندار ولاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق استى دا، قىپشاقتان شىعىپ، «حان» سايلانعان ابدىعاپار مەن امانگەلدىنى تىڭدامادى. ءناتيجەسىندە كەشە عانا ورىس وتارشىلارىنا قارسى بىرگە سوعىسقان تورعاي قازاقتارى ەندى قىپشاق پەن ارعىن بولىپ ەكىگە جارىلدى...» - دەپ جازادى «باتىر بولشەۆيك امانگەلدى حاقىنداعى اقيقات» دەگەن ماقالاسىندا.
اۆتور ودان ءارى: «بۇل تۇستا حالىق اراسىنا «توڭكەرىستەن سوڭ ورىس مۇعاجىرلارى رەسەيىنە قايتاتىن كورىنەدى» دەگەن قاۋەسەت ءسوز تاراعان. وسىدان كەلىپ ورىستاردان قالاتىن جەردى ءبولۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ توبەسى كورىنە باستادى. ءتىرى جۇرگەن ايۋدىڭ تەرىسى ءۇشىن ارعىن-قىپشاق تالاسقا ءتۇستى. ابدىعاپار حان مەن امانگەلدى قىپشاقتار جاعىن الىپ، ارعىندارعا تىزەسىن باتىردى. رۋشىلدىققا ەشقاشان بوي ۇرماعان احمەت بايتۇرسىن مەن مىرجاقىپ دۋلاتقا قىپشاقتار ارعىنداردىڭ باسشىلارى دەپ قاراي باستادى...» - دەي كەلە: «ابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ رۋشىلدىق دەرتى ابدەن اسقىنعانى سونشا، 1917 جىلى ورىنبوردا بولعان جالپى قازاق قۇرىلتايىنان سوڭ جانە 1918 جىلدىڭ جازىندا تورعاي دالاسىن ارالاپ جۇرگەن كەزىمدە، ماعان دا جاقىن كىسىلەرىن جىبەرىپ، مەنىڭ قىپشاق رۋىنان ەكەنىمدى ەسىمە سالىپ، تورەدەن شىققان ءاليحان بوكەيحان مەن ارعىننان شىققان احمەت، ءمىرجاقىپتارعا قارسى كۇرەستە ءبىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەپ ءوتىنىش جاسادى»، - دەپ ويىن ساباقتاي تۇسەدى.
وسى رەتتە «بىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەگەن رۋلاستارىنا مۇستافا نە دەپ جاۋاپ قايىردى دەپ ويلايسىز؟ «جارايدى» دەپ كەلىسە كەتتى مە، الدە ۇسىنىستان باس تارتتى ما؟ ەگەر ءوز زامانىندا ساياساتكەر مۇستافا رۋشىلدىعىن العا وزدىرىپ العاندا، ونى بىزدەر بۇگىنگىدەي قۇرمەتتەمەس ەدىك.
مەنىڭشە، ول تەك وقىعان، ساۋاتتى كوپ قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ قالار ەدى. ال مۇستافا سىن ساعاتتا ءوزىنىڭ رۋشىلدىعىن ەمەس، ۇلتشىلدىعىن دالەلدەي ءبىلدى.
وعان: «مەن، ارينە، ولاردىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتتىم. ويتكەنى مەن ءتۇركىستانداعى تۇرىك ادامى ءۇشىن، اسىرەسە تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، ءتىپتى، وزبەك، قازاق، تۇرىكمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن بولشەكتەپ، ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم...» - دەگەن ءسوزى - ايعاق.
دەمەك، مۇستافا ايتقان «ولىمگە باستايتىن جولدىڭ» قاۋپى ءالى سەيىلمەگەن ەكەن. مىناۋ قۇرىلتايىڭىز سول سۇرقىلتايدىڭ باسى بولىپ ءجۇرمەسىن...
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 41 (78) 17 قاراشا 2010 جىل
