پروفەسسور، الەم مويىنداعان عالىم، ءبىر كافەدرانىڭ مەڭگەرۋشىسى. ءيا، سونداي ادام «ۇلكەن قىلمىستى ىسكە بارادى» دەگەن سوزگە بەسىكتەگى بالا سەنە مە؟ جوق، الدە... «ماعجاندى جاپوننىڭ شپيونى» ەتكەن زامان باياعىدا ءوتىپ ەدى عوي. گاپتىڭ ءبارى بالكىم باسقا جاقتا شىعار. ويىمىزدى شيراتىپ كورەيىك. دەموكراتيالى ءھام زايىرلى مەملەكەتتە تىم قۇرىسا وي بوستاندىعى بار شىعار.

«يت تالاس»

پروفەسسور، الەم مويىنداعان عالىم، ءبىر كافەدرانىڭ مەڭگەرۋشىسى. ءيا، سونداي ادام «ۇلكەن قىلمىستى ىسكە بارادى» دەگەن سوزگە بەسىكتەگى بالا سەنە مە؟ جوق، الدە... «ماعجاندى جاپوننىڭ شپيونى» ەتكەن زامان باياعىدا ءوتىپ ەدى عوي. گاپتىڭ ءبارى بالكىم باسقا جاقتا شىعار. ويىمىزدى شيراتىپ كورەيىك. دەموكراتيالى ءھام زايىرلى مەملەكەتتە تىم قۇرىسا وي بوستاندىعى بار شىعار.

«يت تالاس»

وسىدان ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىن قانىش ساتپاەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سايات ىبىراي (سۋرەتتە) قاماۋعا الىندى. ەلىمىزدەگى سوپىلىق اعىمنىڭ كوزىرىنە بالاناتىن عالىم «اباقتىدا ايدان كۇننەن جاڭىلىپ» وتىر. نەگە؟ سەبەبى، بىزدەگى ءدىني احۋال قاتتى شيەلەنىستى. قازىر ءار اعىمنىڭ بولتىرىكتەرى ءبىر-ءبىرىن تالاپ جەۋدەن تايىنبايدى. قازاق ءدىنسىز حالىق ەمەس ەدى. سويتە تۇرا شامادان تىس فاناتتىققا ۇرىندى. قازىر دەنەسى تىتىركەنبەي «اۋليە اعاشتى» ورتەمەك بولعان قازاق ءۇشىن ءبىر عالىمدى قۇرباندىققا شالۋ تۇككە تۇرماس ءدۇنيا سەكىلدى. الاشتىڭ باس كوتەرەر ارىستارىن 1937 جىلى قالاي قامادى؟. قازاق زيالىلارىنان قالاي ايرىلدىق؟. ونىڭ ءبىرى دە قاپەرىمىزدە جوق. كوڭىل تارازىسى دەگەن قايدا؟ سايات ىبىرايدىڭ قازاق عىلىمىنا قوساتىن ۇلەسىن كىم ويلايدى؟ وزگەلەردى شيىتتەي بەس بالانىڭ تاعدىرى مەن جانى نازىك ايەل تاعدىرى تولعاندىرماي ما؟ راس. بىرەۋلەردىڭ ءوتى جارىلىپ كەتسە دە ايتايىن، سايات قازاقتىڭ زيالىسى دەپ اتاۋعا لايىقتى تۇلعا. ماعان سەنبەسەڭىز ونىڭ عىلىم سالاسىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قاراڭىز. 1966 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سايات ىبىراي رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىن التىن مەدالمەن تامامداعان. ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن. 25 جاسىندا كانديداتتىق، 29 جاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان. 1998-2000 جىلداردا گەرمانياداعى الەكساندر گۋمبولد اتىنداعى قوردىڭ ستەپەندياتى بولىپ عىلىم سالاسىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ ەلگە ورالعان. اعىلشىن، نەمىس، ورىس تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءۇش عىلىمي مونوگرافيا مەن 60-تان استام عىلىمي ماقالانىڭ اۆتورى. مەحانيكا مەن ماشيناجاساۋ سالاسى بويىنشا بەس پاتەنتكە يە بولعان. عىلىمداعى ءوز سالاسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ مىقتى 5 عالىمنىڭ بىرەۋى. وسىنداي تۇلعانى زايىرلى مەملەكەتتە ءىستى ەتۋ كىمگە وپا بەرەدى.

مىناۋ يت تىرلىكتە ءدىنىمىز ساياسيلانىپ بارا جاتىر. سوڭعى كەزدەرى حالقىمىز كىمنىڭ ارتىنان ەرەرىن بىلمەي قالدى. ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر ءسوز. ءبارى «قۇران مەن قاديسكە» سۇيەنەدى. ءبارىنىڭ قازاق دەسە جۇرەكتەرى ەلجىرەيدى. ءبارى پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىمەن جۇرەدى. قۇراننان سۋسىندايدى. سويتە تۇرا، قىرىق پىشاق. «يتتالاس». قازاقتىڭ جاستارى سول يتتەردىڭ تالاسىنا سۇيەك بولىپ لاقتىرىلىپ جاتىر. كىم بۇرىن قارپىسا، سونىڭ قۇلقىنىندا. سالاف-يت، قۇران-يت، ۋاحاب-يت... سوسىن قاپتاعان يزمدەر مەن يستتەر... ەكسترەميست، تەرروريست... سولاردىڭ بىرىنە مۇشە بولۋىڭ كەرەك. بولمادىڭ ەكەن، ءوز وبالىڭ وزىڭە... جان-جاقتان تالاپ تاستايدى. سوسىن جاتاسىڭ، قانسىراپ... وسى تالاستىڭ الدىن الادى دەپ كوپتەگەن اعالارىمىزدان ۇمىتتەنەتىن ەدىم. ءبىر قىزىعى سول ءۇمىت ەتكەن اعالار ءار اعىمنىڭ باسىندا ءجۇر. ارينە، اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەمەسەك تە بەلگىلى. ءبىرى شەيىت، ءبىرى شەيح بولۋدى ارماندايدى. ءبىرىن تۇلەن تۇرەدى، ءبىرىن شۇلەن تۇرتەدى. ءبىرىنىڭ قۇلقىنىن اقشا، ءبىرىنىڭ ساناسىن سالت-ءداستۇردىڭ سارقىنشاعى تەسىپ بارادى. ءبىرى دومبىراسىن شىبىققا، ءبىرى جايلى كرەسلوعا، مەنىڭشە تۇلىپقا اينالدىردى. ءبىرى كوكەسىنە، ءبىرى اكەسىنە سەنەدى. ءبىرى قابىرلەردى كۇرەگىسى كەلەدى. ءبىرى اتا جولىمەن ارۋاقتاردان الدەنەنى تىلەگىسى كەلەدى. ءبىرى ولىككە (ورىسشاسى «ترۋپقا»), ءبىرى جۇماق پەن توزاقتىڭ ەسىگىندەگى قۇلىپقا قۇمار. مۇنان نەنى ۇعۋعا بولادى؟. سول «يتتالاستى بولدىرمايدى» دەگەندەرىمىزدىڭ ءوزى ارپىلداسىپ جاتىر. ءبارىنىڭ يلەگەنى ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى ەمەس پە؟ ءبارى ىزگىلىكتى يسلام جولىندا ەمەس پە ەدى؟ اللانىڭ جولى ارزان ساياساتتىڭ ويىنىنا اينالماسا كەرەك-ءتى. اللانىڭ اق جولى قازاق عىلىمىنىڭ ەرتەڭىنە بالتا شاپپاسا كەرەك-ءتى. قازاق عالىمىنىڭ قولىنداعى كىسەن شىنتۋايتىندا زاڭ ورىندارىنىڭ كىسەنى مە؟ ەكى ەلى اۋىزعا قويىلعان ءتورت ەلى قاقپاق كىمدىكى؟ بۇعان حالىق ءالى-اق كوزىن جەتكىزەدى. مەنىڭ ءبىر-اق بىلەتىنىم بار. سايات جاۋ بولسا، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تاعلىمدى تاريحى بىزگە جاۋ بولعاندىعى. وسى عانا. باسقا تۇك تە ەمەس.

«ءتورت ەلى قاقپاق»

ءسۋفيزمنىڭ، ياعني زىكىرشىلەردىڭ جولىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا جاۋاپ بەرە المايمىن. بۇل ءبىر جاقتى قارايتىن ماسەلە ەمەس. ەگەر بىرەۋ سوپىلىقتى قازاققا قاستەرلى اعىم دەسە، ونىڭ ولقىلىقتارىن عىلىمي تۇردە دالەلدەپ دايەكتەسىن. ءبىز بىرىنشىدەن ءدىنتانۋشى ەمەسپىز. ەكىنشىدەن بىرەۋگە سوپىلىق جول تۋرا، بىرەۋگە قاتا. «سەن نەگە ويتپەيسىڭ؟» دەگەن دىلمارلىقتان دا اۋلاقپىز. بىراق، اقيقاتتىڭ شىمىلدىعى شىرىلداعاندا عانا اشىلادى. ءار اعىمنىڭ دۇرىستىعى مەن بۇرىستىعى، تۇزۋلىگى مەن قيعاشتىعى حالىقتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، بۇقارالى اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعاندا عانا، جازىلعاندا عانا ايشىقتالمايتىن با ەدى؟ سونى ايشىقتاۋ قولىنان كەلەتىن، قوعامدىق پىكىر تۋعىزا الاتىن ادام تۇرمەگە توعىتىلادى. نەگە؟ حالىق سول «ايتقىشبەكتەردىڭ» سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ ارقىلى ءتۇزۋ جولدى تارازىلاماس پا؟ سول «ايتقىشبەكتەردىڭ» ءسوزى ارقىلى وزدەرىنىڭ ءھام وزگەلەردىڭ بەت-پەردەلەرى اشىلماس پا؟ كولەڭكەسىنەن ۇرەيلەنگەن مىنا زاماندا حالىقتىڭ كوزىن اشۋ تەك جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەل دە اقىماق ەمەس. ءوز تاڭداۋىن ءوزى جاسايدى. «دىندە زورلىق جوق». سوزدەن قورقادى ەكەنسىڭ، زورلىقشىل بولۋعا حاقىڭ دا جوق. مەنىڭشە، كىمنىڭ جولىنىڭ ءتۇزۋ ەكەنىن، كىمگە ىلەسسە قازاقتىڭ قامسىز بولاتىنىن اشىپ ايتا الاتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى سايات ىبىراي. وي، مۇنى باسقاشا ويلاپ قالماڭىز. دۇرىسى سايات ىبىراي ءبىز عۇلاما دەپ اۋەكتەپ جۇرگەن كەيبىر «ءمينيدىندارلاردىڭ» ماسكاسىن شەشىپ بەرە الاتىن تۇلعا. ۇلتتىق بولمىس تۇرعىسىنان وزگەلەرگە وي سالا الاتىن ادام. ول ايتىپ تا جۇرگەن-ءدى. بالكىم، تۇرمەگە توعىتىلۋىنىڭ سالدارى تىكەلەي سول ايتقانىنا بايلانىستى شىعار. ءدال قازىر ءبىزدىڭ قوعامعا ءتۇرلى پىكىرلەر كەرەك. كىمنىڭ اق، كىمنىڭ قارا ەكەنىن سوندا عانا انىقتاي الامىز. «كىم نە ايتسا، سوعان يلاناتىن حالقىمىز بار». مەنىڭشە، سايات ىبىرايدىڭ باستاعان ءىسى ساليقالى كۇرەس جولى بولاتىن. سەبەبى، ول عالىم...

ەگور بىچكوۆ تا اقتالماپ پا ەدى؟

اعالاردان قايىر بولماعان سوڭ، ماعجان سەنگەن جاستارعا ءۇمىت ارتىپ ەدىم. سايات ىبىرايمەن يدەيالاس جەتكىنشەكتەر نەگە ءۇنسىز جاتىر؟ مەنى وسى ساۋال تولعاندىرادى. كەشە رۋحاني ۇستازدارى الدەكىمدەردى سىنعا الىپ، وزىندىك اقيقاتتى ايتقان كەزدە ايىزدارى قانعان قاۋىم «بۇل قالاي؟» دەۋگە دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىر... بالكىم، ءوز باستارىنىڭ اماندىعىن ويلايتىن شىعار. ءىستى بولعىسى كەلمەيتىن شىعار. جوق، الدە كۇرەستىڭ جولى وسى تاقىرىپ اياسىندا ينتەرنەتتە جاريالانعان ماقالالاردىڭ استىنا پىكىر جازۋمەن شەكتەلە مە؟ ولاردىڭ اقيقات جولىنداعى بار ايتارى ينتەرنەتتەگى «پىش-پىشتاۋدان» اسا الماي تۇر. ال، زىكىرشىلەرمەن اشىق قارسىلىققا كەلەتىندەردىڭ دە قىلىعى وسى. ولاردى قازاق عىلىمىنىڭ تۇرمەدە وتىرعانى ويلاندىرمايدى. كەرىسىنشە، كوكتەن ىزدەگەندەرى جەردەن تابىلعانداي شات-شادىمان... وسى دا جەتكەن جەتىستىك پە؟ وزدەرىن گۋمانيست سانايتىن ءدىندارلاردىڭ، ياعني اللانى اۋزىنا الاتىن يماندى قۇلداردىڭ سيپاتى بۇلاي بولماسا كەرەك. ساحاببالار جىبىرلاعان جاندىكتى ناقاقتان باسىپ كەتپەۋدى ويلاعان. ال، ادامنىڭ جانىن ازاپقا سالىپ، رۋحىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ زاڭىمەن تاپتاۋ كىمگە كەرەك؟ كۇنى كەشە ساياتقا تاعىلعان ايىپ، ورىستىڭ «ەسىرتكىسىز قالا» («گورود بەز ناركوتيكوۆ») قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى ەگور بىچكوۆىنا تاڭىلماپ پا ەدى؟. ءيا، ناشاقورلاردىڭ جالاسىنان جاپا شەككەن ەگور مىرزانىڭ جايى مەدۆەدەۆتىڭ قۇلاعىنا جەتتى. ورىس پاتشاسى تىلگە كەلمەستەن ءىستىڭ اق قاراسىن تەكسەرتتى. ناتيجەسىندە...

سايات ىبىراي جايلى وسى ويىمدى قاعازعا تۇسىرەردىڭ الدىندا ساياتتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەيگە قوڭىراۋ شالدىم. ارينە، بار اۋىرتپالىقتى كوتەرىپ وتىرعان ءلاززات اپايمەن از-كەم پىكىرلەستىم. ءبىر توپ عالىمدار ەلباسىعا اشىق حات جولداپتى. ول كىسى بار ءۇمىتىن پرەزيدەنتكە ارتىپ وتىر. «ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىسى بۇل ىستەن حابارى جوق. حابارى بولسا، تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىندەرگە جول بەرمەس ەدى. عالىم ادامدى جازىقسىز جاپا شەكتىرمەس ەدى. مەدۆەدەۆ سياقتى «ءىستىڭ اق-قاراسىن تەكسەرىڭدەر» دەيتىن ەدى؟» - دەيدى.

عابەڭدەردىڭ جوقتىعى

ءبىزدىڭ قوعام شىنايى سىندى قارالاۋ دەپ ۇعادى. وعان كوز جەتكىزىپ اۋرە بولمايىق. سوسىن ءتۇرلى «ويىندار» ورىن الادى. مىسالى، قاي ناشاقور «مەن ناشاقور ەدىم، مەنى مىنالار قاماپ ۇستادى، ۇردى-سوقتى» دەپ ارىز جازادى. ارىز جازسىن دەلىك. ويتكەنى، جازىپ تا قويدى. الدىمەن زاڭ ورىندارى سول ناشاقوردىڭ ەسىرتكىنى قاي جاقتان الاتىنىنا، قايدان كەلەتىنىنە باس قاتىرۋى كەرەك قوي. ءبىزدىڭ ءادىل زاڭ ورىندارى ءىستىڭ اق-قاراسىن تۇپكىلىكتى تەكسەرىپ، ادىلەتتى شەشىمىن شىعارادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ايتپەسە، «ەسىرتكىگە جول جوق» دەپ ايعايلايتىنىمىز قايدا قالادى؟ ال، ولاردى زاڭدى ءھام زاڭسىز ەمدەۋ ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە... سوسىن ەسى ءتۇزۋ ادام، «وسىنى قاماپ قويايىنشى» دەپ كوشەدەن ناشاقور ىزدەمەيدى. ىزدەسە دە تاپپايدى. كەلسە، ءوز اياقتارىمەن كەلگەن شىعار. ول اراسىن بىلمەيمىز. بىلەتىنىمىز «بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن» دەيتىن عابەڭدەردىڭ جوقتىعى. قازاق عىلىمىنا قارا قۇلىپتىڭ سالىنعانى.

ءتۇيىن

عابيت مۇسىرەپوۆ جايلى ايتىپ قالدىق. سول عابەڭدەردىڭ كولەڭكەسىنە جارايدى دەگەندەرىمىزدىڭ ءوزى ءوز كولەڭكەلەرىنەن قورقىپ، قوس تىزەسى قالتىراپ وتىر نەمەسە ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىنا وزدەرىن جاۋاپتى سەزىنبەيدى. بىرەۋدىڭ باسىنا ۇيرىلگەن قارا بۇلت كەيىن ءوز باستارىنا تونبەسىنە كىم كەپىل... ونى ەشكىم ويلايتىن ءتۇرى جوق. جانە بىزدەگى ءبىر ولقىلىق، ساليقالى ءدىنتانۋشىنىڭ جوقتىعى. وزدەرىن «ءدىنتانۋشىمىز» دەيتىندەر ءدىنتانۋشى ەمەس، ءدىندارلار ەكەن. ولار ورتاعا وت سالماسا، ادام ومىرىنە ەشقاشان دا اراشا تۇسپەيدى. ويتكەنى، سەنىمى تەك سوعان يتەرمەلەيدى؟ اللانى اۋىزعا الىپ جۇرگەننەن كەيىن ادامدىقتى دا ۇمىتپايىقشى. ودان كەيىن قازاق دەپ جۇرگەن قاي زيالىنىڭ (قانداي اعىمدا بولماسىن) باسىنا وسىنداي كۇن تۋا قالسا، ارقايسىمىز ونى اراشالاۋعا مىندەتتىمىز. مەنىڭ ايتپاعىم وسى عانا...