سوڭى. باسى مىنا سىلتەمەدە.

ەندىگى ءسوز: «ەي، مۇسىلماندار! بىرەۋ باي بولسا،  بىرەۋ كەدەي بولسا، بىرەۋ اۋرۋ، بىرەۋ ساۋ بولسا، بىرەۋ ەستى، بىرەۋ ەسەر بولسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جاقسىلىققا مەيىلدى، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جامانشىلىققا مەيىلدى – بۇلار نەلىكتەن؟» دەيدى اباي 28-قاراسوزىندە.    وقۋشىم،  ۇلى اباي قويعان وسى ساۋالعا ءسىز دە جاۋاپ بەرىپ كورىڭىزشى! مۇسىلماننىڭ بەرەر  جاۋابىن الدىن-الا پايىمداعان حاكيم: «سىزدەر ايتاسىزدار:  قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي بۇيرىعىنشا بولعان ءىس دەپ...» دەيدى. ءسىز دە ءدال وسىلاي «ادام ومىرگە كەلمەس بۇرىن ءومىرى  الدىن-الا پەشەنەسىنە جازىلىپ قويادى، ونى وزگەرتە المايسىڭ»،  بارلىعى «قۇدايدان كەلگەن جارلىقتى قىلىپ ءجۇر»،-دەپ ويلايسىز با؟

مۇسىلماننىڭ جاۋابىنا وراي اباي بي دەيدى: "كىم جاقسىلىق، كىم جاماندىق قىلسا-داعى قۇدايدان كەلگەن جارلىقتى قىلىپ ءجۇر ەكەن دەيمىز بە؟!»، «ءبارى قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي ارتىعىنشا بولىپ جاتقان ءىس پە؟!» /28-ءشى ءسوز/. ەگەر دە ءسىزدىڭ  كوزقاراسىڭىز اباي كەلتىرگەن الگى مۇسىلماننىڭ جاۋابىمەن پارا-پار كەلسە،   عۇمىردىڭ ءمان-ماعىناسى نە بولماق؟! ەگەر تاپ سولاي «بولاشاعىمنىڭ جارقىن بولعانىن قالايمىن، بىراق، بولاشاققا كىم بارىپ كەلىپتى»، «پەشەنەمىزگە نە جازىلدى، سونى كورەمىز-دە»، «ماقسات بار، ونىڭ ورىندالۋى سول كەزدە ومىرىمدە ورىن الاتىن ءار ءتۇرلى جاقسى-جاماندى جاعدايلارعا بايلانىستى» دەپ ويلاساڭىز،  ونداي قاساڭ قاعيدا، جالعان ستەرەوتيپتەن ارىلىڭىز دا، ويىڭىزدى، كوزقاراسىڭىزدى ءتۇزۋ باعىتتا تەز وزگەرتىڭىز. اسىل دىنىمىزدە،  اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى مۇحاممەد (ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىندە جانە يسلام  عۇلامالارىنىڭ  ەڭبەكتەرى مەن  ورتا عاسىرلىق ادەبي جادىگەرلەردە، الەمدە  ءار ادامنىڭ وزىنە جاۋاپكەرشىلىك الۋ كەرەكتىگى جايىندا ويلار كەڭىنەن ءسوز بولادى.   قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ راعىد سۇرەسىنىڭ 11-اياتىندا "...راسىندا ءبىر قاۋىم /نەمەسە ءبىر ادام/ ءوزىن وزگەرتپەيىنشە، اللا ونى /ىستەرىن، كەلەشەگىن/ وزگەرتپەيدى» دەلىنگەن. سوندىقتان  ءوزىڭىزدى وزگەرتۋگە دايىن بولماساڭىز، ءسىزدى ەشكىم دە ەشقاشان وزگەرتە المايدى. گيپپوكرات وسىلاي دەيدى. ەڭ باستىسى، ادامنىڭ ءبىرجار اپتاعا نە ايعا عانا ەمەس، ىشتەي تۇبەگەيلى وزگەرۋى قاجەت. ىشكى ادال نيەتپەن تۋرا جولعا وسىلاي دەن قويعاندا عانا، اياتتا ايتىلعانداي،  الدىڭعى كۇندەرى الدىمىزدان جۇيتكىپ كەلە جاتقان جامانشىلىق ءبىزدىڭ تۇبەگەيلى شىن وزگەرگەنىمىزگە سايكەس  ءوزىنىڭ تراەكتورياسىن وزگەرتىپ، جانىمىزدان وتە شىعۋى مۇمكىن.

جۇرەك ساۋلەسىن اشقان ءار پەندەگە اللانىڭ ءار كۇنى، ءار ساعاتى، ءار مينۋتى، ءار ءساتى باعالى عوي. ء"بىر مينۋت ءبىر كىسىنىڭ ومىرىنە ۇقساس، ءوتتى، ءولدى، تاعدىر جوق قايتا كەلمەك",-دەيدى  اباي. ءبىز ءۇشىن باعاسى جوق ءبىر مينۋتتا ۇلى وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن. الىستان ىزدەمەي-اق ويلاساڭىز، ءبىر مينۋتتا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن نەشە مارتە دەم الاسىز، نەشە مارتە جۇرەگىڭىز سوعادى؟!. ال سول ءار دەمىمىزدى بىزگە جەتكىزەتىندەر اسپان الەمىنىڭ ۋاقىتىمەن ولشەگەندە قانشاما جىل جۇرەتىنىن ءبىلدىڭىز بە؟! بۇل تۋرالى  ويلاندىڭىز با؟! كوڭىل كوكجيەگى كەڭ قۇلاشتى اقىن  شاكارىمنىڭ "تولىمدىنىڭ ءىسى - تولىق" "جارالىس جۇمباعىنىڭ ءىسى – ولشەۋسىز" دەگەنى وسى بولار.   ەندى تەك ادام رەتىندەگى ۇلى ماقساتىڭىز جايىندا باتىر ويلانىپ، ۇلكەن جۇرەكپەن سەزىنىپ كورىڭىزشى. سونان سوڭ عانا ابايدىڭ 20-قاراسوزىندە ايتىلعانداي: "سونشالىق عۇمىردىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ اقىرىنىڭ شولاقتىعىن" بىلەسىز، ماقساتىڭىزدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن  ۋاقىت دەگەن ولشەۋ سالعاندىعىن تۇسىنەسىز، ونى بارىنشا دۇرىس پايدالانىپ،  بۇگىنمەن ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلاسىز.

اللا ادامدى ىرزىق-نەسىبەسىمەن بىرگە جاراتقان. "ىرزىق-نەسىبەممەن بىرگە جاراتتى، ءتايىرى، ودان ارتىعى بار ما؟" دەپ  "كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاقباس، سىرتىڭ پىسىق، ءىشىڭ ناس" /اباي، التىنشى قاراسوز/ بولىپ ناداندىقپەن ويلاما. اياتتا ايتىلعانداي، سول ىرزىق-نەسىبەنى كۇتىپ الۋ ءۇشىن ادامعا اللا تاعالا "ەڭبەك قىلىپ مال تابارلىق قۋات بەردى. ول قۋاتتى ورنىن تاۋىپ سارپ قىلاردى بىلەرلىك عىلىم بەردى. ول عىلىمدى وقىسا، ۇعارلىق اقىل بەردى..." /ابايدىڭ ونىنشى قاراسوزى/ بۇل تۋراسىندا پايعامبارىمىزدان جەتكەن ءبىر حاديستە دە: "ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ ۇرپاعى، سەندە ساعان جەتكىلىكتىنىڭ ءبارى بار. بىراق، سەن تويىمسىزدىقپەن ءوزىڭدى كەرى امالعا باستايتىن نارسەلەردى تىلەيسىڭ" دەلىنگەن. قۇداي بەرگەن سانسىز نىعمەتتى پايدالانامىن دەسەڭ پايدا بەرمەي مە؟! ونىڭ ءۇشىن ءبىز پايدالانا المادىق، ونان سوڭ پايدا بەرمەيدى-دە.  قۇداي ءبارىن بەردى، دۇرىس قابىل الماي، ورىندى پايدالانا الماي وتىرعان ءبىزدىڭ ءوزىمىز. جازۋشى دۋلات يسابەكوۆشە ايتساق، «ءسويتىپ، جەر بەتىندەگى تاماشا ءومىردىڭ ءسانى مەن ءمانىن ءوزى-ءمىز بۇزىپ، ءوزى-ءمىز بۇرمالاپ، «بۇل ءومىر وپاسىز، بۇل ءومىر يت ءومىر» دەپ انت ۇرا-مىز، كۇيىنەمىز بىراق بۇل نەگە بۇلاي بولدى، وسىنىڭ بارىنە كىنالى ءوزىمىز-اۋ دەپ ەشقاشان ءوز-ءىمىزدى كىنالاماي-مىز...» .  بۇل تۋراسىندا  شاكارىم  «دۇنيە مەن ءومىر» اتتى ولەڭىندە:

«... مەن دە سوققى جەدىم،-دەپ،- سۇم دۇنيەدەن،

كوپ جازىپ ەم، ونىما وكىندىم مەن.

ويلاسام، كورگەن بەينەت، تارتقان قايعى،

بولىپتى نە بىرەۋدەن، نە وزىمنەن...» - دەيدى. ارى قاراي:

كىمدە-كىم قايعى تارتىپ، بەينەت كورسە،

سۇم جالعاننىڭ قىلعانى بۇل دەي بەرسە،

البەتتە، بۇل – تاعدىرعا نارازىلىق،

ءتۇبى اللاعا قارسىلىق، وندايعا ەرمە...

...بەينەت كورمە، بىرەۋگە بەينەت بەرمە،

دۇنيە – الدامشى، ءومىر – قۋ دەپ ەلەرمە.

قامدان، ساقتان، قاعىپ باق، بالە كەلسە،

ءبارىن قۇداي قىلادى دەگەنگە ەرمە...

نەمەسە

دۇنيە – الدامشى، ءومىر – قۋ ەسەرلەرگە،

ەسەرلىكپەن جولىعار كەسەلدەرگە.

ول ەكەۋى ءمىندى ەمەس، ءمىن وزىڭدە،

ءسوزىڭ بولەك وزگەدەن دەسەڭدەر دە، - دەپ وزگە ءۇشىن ەمەس، اۋەلى، ءوزىڭ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الىپ، قايعى نە قۋانىش، جاقسىلىق نە جامانشىلىق كورسەڭ-داعى ءوزىڭنىڭ تاڭداۋىڭ  ەكەندىگىن، دۇنيەنى «الدامشى»، «قۋ» دەۋ بەكەرشىلىك، ءتۇبى مەيىرىمى شەكسىز جاراتۋشى «ءتۇپسىز يەگە» قارسىلىق ەكەندىگىن ايتادى.

«... قانداي بولساق تا ءبىزدىڭ وزىمىزدەن. ءبىزدىڭ ءتانىمىز – باقشا، تىلەگىمىز – باعبان. سول باقشاعا تىكەن ەگەمىز بە، جەم جاپىراق نەمەسە حوش ءيىستى ءشوپ ەگەمىز بە، ءبىرىن عانا ەگىپ نەمەسە  كوبىن ەگەمىز بە، جالقاۋلىقپەن ءونىمسىز ەتەمىز بە، بەيىش سالىپ كوركەيتەمىز بە، ءبارىن دە ءوزى ءامىرشى  ءارى تۇزەۋشى دە – جالعىز ءبىزدىڭ ءوز ەركىمىز..."  ەگەر ۋ.شەكسپير ادامنىڭ ءومىرى ءوزىنىڭ تاڭداۋىنا بايلانىستى ەكەنىن بىلمەسە، كەيىپكەرىن وسىلاي سويلەتەر مە ەدى؟!.  زامانىنان وزىپ تۋعان ارتىق تۇلعا، حيكمەت يەسى اباي اتامىز دا «جيىرما سەگىزىنشى قاراسوزىن» سوندىقتان دا ءھامماسىن جاراتقان قۇداي، بىراق، قىلدىرعان قۇداي ەمەس،  ياعني، اقىل يەسى ادامنىڭ تاڭداۋىنان بولادى. ەگەر وسى سوزىمە «نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە – جوق» - دەپ تۇيەدى.

سوناۋ ءحىح عاسىردا ءبىلىم، عىلىمنان جىراق قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىندا عۇمىر كەشسە دە، ادامزاتتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ۇلى اقىننىڭ   «ءتۇبى تەرەڭ» فيلوسوفيالىق ويلارى،  حيكمەت سوزدەرى ارعى-بەرگى تاريحىمىزداعى ارتىنا «وشپەس ءىز، ولمەس مۇرا» قالدىرعان جانە الەمدىك ادەبيەتتىڭ  ۇلى وكىلدەرىنىڭ ساليقالى ويلارىمەن، ەڭ باستىسى، اللانىڭ ءسوزى جازىلعان قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ سوزدەرىمەن ساباقتاسىپ جاتۋى ونىڭ ۇلانعايىر ۇلىلىعىن تاعى دا پاش ەتە تۇسەدى.  تۋعان حالقىمەن رۋحى ماڭگى جاسايتىندىعىن ايعاقتاي تۇسەدى. كەمەڭگەر اقىن:

«كىم بىلەر، كەز بولسا ارتتاعىلار،

ويعا سالىپ وقىر دا، ءسوزىن سىنار.

كوزىن سالىپ، ويلانىپ كەيبىر ءسوزىن،

«راس-اۋ» دەپ ماعىناسىن ول دا ۇعار»،-دەپ «الدىڭعى اتار تاڭداعى» «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى»، ءسوزدىڭ «قيسىق، قىڭىر قىرىن كورمەي»، ءتۇزۋ كەلەتىن، سىرتىن ەمەس، سىرىن تانۋعا ۇمتىلاتىن «كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق»  مىنا، ءبىز، جاستارعا  ۇلكەن ءۇمىت ارتپاپ پا ەدى؟!  ەندەشە ءۇمىت ەتكەن كوزىنىڭ نۇرى – جاستار جاھاندانۋ زامانىندا جەتى تۇندە جول كورسەتەر تەمىرقازىعىمىزدىڭ اسىل سوزدەرىن تۋ ەتىپ، حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى ۇمىتىلماس ەرلىكتەرگە، شەجىرەگە تولى عاجاپ تاريحىن، ءتول مادەنيەتىن ۇمىتپاي، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ءدىلىمىزدى جوعالتپاي، ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن، ماڭگىلىك ەل يدەياسىن جۇزەگە اسىرىپ، وركەنيەت كوشىن باستاعان ەلدەر قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن   ايانباي تەر توگەيىك دەگىم كەلەدى.

شاحينۇر سادۋاقاس

Abai.kz