(اقىننىڭ ادەبي ورتاسىن زەرتتەۋدەگى كوكەيكەستى ماسەلەلەر)

قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەلى سالاسىنىڭ ءبىرى - ابايتانۋ عىلىمى بۇگىنگى تاڭدا جاڭا پايىمداۋلار تۇرعىسىنان جان-جاقتى زەرتەۋلەرگە ءزارۋ. ارينە، قازاق مەملەكەتى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان كۇندەردەن باستاپ، ابايتانۋ عىلىمى دا تاۋەلسىز ويلارعا تولى ءبىراز ەڭبەكتەرمەن تولىقتى. دەگەنمەن، بۇل تاۋەلسىز ادەبيەتتىڭ كەيىنگى ون-ون بەس جىلداعى العاشقى قادامدارى عانا دەۋگە بولادى.

(اقىننىڭ ادەبي ورتاسىن زەرتتەۋدەگى كوكەيكەستى ماسەلەلەر)

قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەلى سالاسىنىڭ ءبىرى - ابايتانۋ عىلىمى بۇگىنگى تاڭدا جاڭا پايىمداۋلار تۇرعىسىنان جان-جاقتى زەرتەۋلەرگە ءزارۋ. ارينە، قازاق مەملەكەتى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان كۇندەردەن باستاپ، ابايتانۋ عىلىمى دا تاۋەلسىز ويلارعا تولى ءبىراز ەڭبەكتەرمەن تولىقتى. دەگەنمەن، بۇل تاۋەلسىز ادەبيەتتىڭ كەيىنگى ون-ون بەس جىلداعى العاشقى قادامدارى عانا دەۋگە بولادى.

ابايتانۋ عىلىمىنداعى بۇگىندە كوكەيكەستى بولىپ وتىرعان ماسەلەلەر نە دەگەن كەزدە، كەڭەس زامانىندا ءوز دارەجەسىندە ايتىلماي، عالىمدارىمىز ايتا الماي كەلگەن دۇنيەلەرگە بارىپ تىرەلەتىنى انىق. ابايدى تانۋداعى سونداي وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ول - كەمەڭگەر اقىننىڭ ورتاسى، ادەبي اينالاسى تۋرالى ءسوز. ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن جاڭاشا زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋعان بۇگىنگى تاۋەلسىز كوزقاراستار تىنىسى قانداي دا ءبىر ءسوز زەرگەرىن ونىڭ ادەبي ورتاسىمەن، اينالاسىمەن بايلانىستا قاراۋعا جول اشىپ وتىر. ابايدىڭ ادەبي ورتاسى دەگەندە ونى اقىندىق ونەرگە باۋلىعان، رۋحاني ءوسۋ جولىندا تەمىرقازىق باعدار بولا بىلگەن اقىن-جىراۋلاردى، بي-شەشەندەردى، كەيىننەن ناعىز اقىندىق كەمەلىنە جەتكەن تۇلعانىڭ ونەرىنە سۋسىنداپ، ادەبيەتتەگى ءداستۇرىن جالعاستىرعان اقىن شاكىرتتەرىن، ونىڭ مۇراسىن حالىققا ناسيحاتتاعان ونەرپاز بۋىندى ايتامىز. ادەبي ورتا ۇعىمىن مەيىلىنشە كەڭ تۇرعىدا الۋ دا بار. ول ولشەمگە سالساق، اقىنعا اسەر ەتكەن رۋحاني قاينار كوزدەرگە ۇلاساتىن العىشارتتاردى ەسەپكە الامىز. بۇل تۇرعىدا ادەبي ورتانى ابايتانۋشى عالىمدار اتاپ كورسەتەتىن اقىنعا اسەر ەتكەن شىعىس، باتىس جانە قازاقتىڭ ءتول ادەبيەتى سياقتى رۋحاني قاينار كوزدەرىمەن بايلانىستا قاراۋعا بولادى. وسىلايشا ادەبي ورتانىڭ قۇلاشىن كەڭەيتىپ، اقىن سۋسىنداعان ادەبي دەرەككوزدەرگە قاتىستىلىعىن ەسكەرسەك، ابايدىڭ كىتاپحاناسى دەگەن تاقىرىپتىڭ دا ادەبي ورتامەن بولىنبەس بىرلىكتە ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ادەبي ورتا تەك وزىنە ىقپال ەتكەن ىلگەرىدەگى ادەبيەتپەن عانا شەكتەلمەيدى، ەندى اقىننىڭ وزگەگە بەرگەن ءنارى دەگەن تۇستا قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلكەن ارنا - ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرى ماسەلەسىن قوسا قامتيدى. شارتتى تۇردە وسىنداي كەڭ اۋقىمدى قامتيتىن ابايدىڭ ادەبي ورتاسىن ناقتىلاپ، تارىلتىپ اقىننىڭ اينالاسى، ياعني ابايمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا، ادەبي بايلانىستا بولعان اعا بۋىن، زامانداس ءسوز زەرگەرلەرى - اقىن-جىراۋلار، بي-شەشەندەر جانە كەيىنگى اقىننىڭ تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن اقىن شاكىرتتەرىمەن شەكتەپ، شەڭبەرلەپ قاراستىرۋ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنەن سانالماق. بۇل م.اۋەزوۆ سوزىمەن ايتقاندا «بەرگىلەر جانە ءدال اينالاسى».

ءدال وسى تۇرعىدان العاندا، ادەبي ورتا ۇعىمى كەز-كەلگەن ادەبيەت وكىلىنىڭ، ونىڭ شىعارماشىلىق جولىنىڭ قالىپتاسۋىندا ايتارلىقتاي ءرول اتقاراتىن وسكەن ورتا، ياعني تۋعان جەر، تۋعان ولكە دەگەن ۇعىمدارمەن دە اسا جاقىن كەلەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. تۋعان توپىراقتىڭ قاسيەتى قالامگەر اتاۋلىنىڭ كىندىگىن وزىنەن ءبىر ءسات اجىراتپاي، ونىڭ شىعارماشىلىق جولىنا تابيعي بوياۋىن سىڭدىرەر ۇزىلمەس جەلى بوپ تارتىلادى. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەر ادام بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزەرى انىق بولسا، رۋحاني دۇنيەگە ۇمتىلىسى ەرەكشە ونەرگە جاقىن جانداردىڭ تابيعاتى سول تۋعان توپىراقتىڭ قۇنارىنا دا تاۋەلدى. قازاق دالاسىن شالقىتقان ونەردىڭ سان الۋان ءتۇرى - ءان مەن كۇي، ولەڭ مەن جىر ءار ايماقتىڭ سيپاتىنا قاراي وزىنشە شىرقالىپ، تۇرلىشە كۇمبىرلەيدى. جەر تابيعاتىنىڭ وزگەشە ورنەگى ءار ولكەدەگى ولەڭ-سوزگە دە وزىندىك  ماقام-بوياۋلارىن سىڭىرەدى. شىعىستىڭ شەرتپە كۇيى باتىس قازاقتارىنا اسا ءتان ەمەس، ولاردا كۇيدىڭ توكپە ءتۇرى كەڭ جايىلعان. جەتىسۋ ءان مانەرى دە ارقانىڭ اندەرىنەن بولەكشە. اقىندىق ونەردە ءدال مۇنداي ەرەكشەلىكتەر انىق بايقالماعانمەن، ءار ايماقتىڭ وزىندىك اقىندىق ءداستۇرى قالىپتاسىپ، دامىپ-جەتىلدى. قاراتاۋ شايىرلارى، سىر سۇلەيلەرى نەمەسە ارقا اقىندارىنىڭ سال-سەرىلىك ءداستۇرى تاعى باسقالاردى الساق، ءار ايماقتىڭ اقىندىق سويلەۋ تىلىندە كوزگە ۇرىپ تۇرعان ايشىقتى ايىرماشىلىقتار بولمادى دەسەك تە، تابيعات-تىلسىمى تەرەڭگە تىعىلعان ءار ولكەگە ءتان اقىندىق ءداستۇر ساقتالعان. وسى ارادا بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ اقىندىق ءداستۇرىن، ەرەكشەلىگىن، دارالىق سيپاتتارىن زەرتتەيتىن ادەبي ولكەتانۋ ماسەلەسىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كەنجەلەپ جاتقاندىعىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بۇل سالا، ياعني، «ليتەراتۋرنوە كراەۆەدەنيە» ورىستا دا، باتىستا دا الدەقاشان الدىعا كەتكەن. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە دە بۇل تاقىرىپتىڭ استارىندا جەرشىلدىك، رۋعا بولىنۋشىلىك جوق پا؟- دەگەن سياقتى بىرجاقتى ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنان بولار، ءسىرا، اتالمىش سالا ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سونشالىقتى نازارعا ىلىنبەي كەلەدى. ال، انىعىندا قازاق جەرىندەگى قوعامدىق-تاريحي داۋىرلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە وراي، اسىرەسە حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى ەلىمىزدەگى كوشپەلى مادەنيەتكە تاۋەلدى ادەبي احۋالدى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ايماقتىڭ ادەبي داستۇرلەرىن جەكە-دارا زەرتتەپ، ەكىنشى ءبىر ولكەنىڭ ادەبي ۇردىستەرىمەن سالىستىرا قاراعاندا جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ  تاريحي جولىن، كوركەمدىك سيپاتىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن تولىق تاني تۇسۋگە مۇمكىندىك الامىز. ل.تولستويدىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىندا ياسنايا پولياناعا قانشالىقتى ەكپىن ءتۇسىرىلىپ نازار اۋدارىلسا، قازاق ادەبيەتىندەگى تۇلعالار تۋرالى زەرتتەۋلەردە ماحامبەتتىڭ نارىنىنا، شوقان دۇنيەگە كەلگەن سۇلۋ سىرىمبەتكە دە سونشالىقتى ءمان بەرىلۋ كەرەك سياقتى. ءبورىلىنىڭ تابيعاتى م.اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەلەرىنە ارقاۋ بولسا، «ءومىر مەكتەبىنىڭ» العاشقى بەتتەرىن پاراقتاعاندا س.مۇقانوۆتىڭ تۋعان جەرىنە ساياحات جاسايسىڭ. بىراق، ءدال قازىرگى تاڭدا تۋعان جەر مەن سول وڭىردە، ايماقتا وسكەن تۇلعانىڭ اراسىن بايلانىستىرا قاراۋ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سولعىن ەكەنىن جاسىرۋدىڭ رەتى جوق.

اباي ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى ءالى دە جازبا پوەزياسى قالىپتى جولعا تۇسە قويماعان كوشپەلى ەلدىڭ ادەبيەتىن ءسوز ەتكەندە، ايشىقتى ماسەلەنىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ ادەبيەتىن، ونداعى ادەبي ورتانىڭ ءرولىن باسا كورسەتسەك، ەڭ الدىمەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ سول ۋاقىتتاعى دامۋ جولدارىن ايقىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. اقىندى قورشاعان ادەبي ورتا، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولعان اينالاسى تۋرالى ايتقاندا باتىس، ورىس ادەبيەتتانۋ عىلىمى «كونتاكتنىە وتنوشەنيا» دەگەن ماسەلەگە كوڭىل قويعان. ماعىناسىن قازاقشالاساق - ءبىر-بىرىنە جولىعىپ، ءتۇيىسىپ بارىپ ادەبي بايلانىسقا ءتۇسۋ. ف.دوستوەۆسكي مەن ۆ.سولوۆەۆ، ل.تولستوي مەن د.مامين-سيبيرياك سىندى جازۋشىلار اراسىنداعى ادەبي بايلانىستى وسى تۇرعىدان قاراستىرعان  ەڭبەكتەر دە بار. بۇل تۇرعىدان ن.پرۋتسكوۆتىڭ «يستوريكو-سراۆنيتەلنىي اناليز پرويزۆەدەني حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى» (لەنينگاد، 1974) دەگەن ەڭبەگىن اتاۋعا بولادى. دەمەك، ادەبي ورتا دەگەندە اقىننىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى، ايماعى دەگەن ماسەلەنى ەڭ ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. اقىندىققا كوتەرىلۋ جولىندا ءوز اۋىلىنىڭ، ولكەسىنىڭ ادەبيەت وكىلدەرىنەن قۇنار جيناسا، تولىسىپ، كەمەلىنە كەلگەن شاقتا دا الدىمەن ءوز اينالاسىنا رۋحاني ءنارىن سەپتى. سول سەبەپتى دە ابايدىڭ ادەبي ورتاسى تۋرالى ءسوزدىڭ ءبىسميللاسى ونىڭ اينالاسىنان باستالۋى زاڭدى. ا.قۇنانبايۇلى ەرتىس بويىنداعى سەمەي شاھارى مەن شىڭعىستاۋ تاۋىنىڭ ارالىعىندا عۇمىر كەشتى. ەس ءبىلىپ، اقىل توقتاتقان شاققا دەيىن ولەڭ-ءسوزدىڭ، اقىندىقتىڭ الىپپەسىن اباي ءوز اۋلەتىنەن، ماڭايىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى اقىندار مەن بي-شەشەندەردەن ۇيرەندى. ءدال وسى شىڭعىستاۋدىڭ باۋىرىنان شىقپاي وتىرىپ، قازاق ولەڭىن شىرقاۋ بيىككە اسپانداتسا، سول ولەڭ-سوزگە العاش باۋلىعان ادەبي ورتانىڭ ورنى ايرىقشا. كەيىننەن اقىننىڭ ماڭايىنا ءسوز ۇعارلىق ونەرلى توپ ۇيىرىلسە، ولار دا سول ءوڭىردىڭ جاس ورەندەرى-ءتىن. دەمەك، قازاق ادەبيەتىندە كەڭىنەن قانات جايعان اباي ءداستۇرىنىڭ بۇلاق كوزى الدىمەن وسى اقىن اينالاسىنا شوعىرلانعان اقىنداردان باستاۋ الادى. ال، ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرىنىڭ قازاق دالاسىندا كەڭىنەن سيپات الۋى اقىن دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن بارىپ جۇزەگە استى. جاسىراتىنى جوق، كوزى تىرىسىندە ابايدى جاڭاعى ءوزى ءومىر سۇرگەن ولكەسىنەن باسقا الىستىڭ قازاعى تانىمادى. «ءبىزدىڭ جۇرت ءالى كۇنگە شەيىن مادەنيەت باسقىشىنىڭ ەڭ تومەنىنە اياق باسا الماي تۇر. قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى حاكىمىندە تاريحتا اتى التىنمەن جازىلارلىق اباي شىڭعىس تاۋىندا 60 جىلدىق ءومىرىن وتكىزىپ، سول شىڭعىس تاۋىندا ءولدى. تۋعانىن، جاساعانىن، ولگەنىن ءوز ەلى توبىقتىدان باسقا قالىڭ قازاقتىڭ كوپ جەرى بىلمەي دە قالدى»،- دەپ قىنجىلا جازعان م.دۋلاتوۆتىڭ ءسوزى - اششى شىندىق. ءدال وسىنداي پىكىردى شاكارىم دە بىلدىرگەن بولاتىن.

كەڭەستىك كەزەڭدە ابايتانۋ سالاسىنىڭ «قوعامعا جات» سانالعان سالاسىنىڭ ءبىرى - اباي مەكتەبى. «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» كونتسەپتسياسىن م.اۋەزوۆ ۇسىندى. الەم ادەبيەتى بويىنشا ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «مەكتەپ» تەرمينى بار. ناقتى «ادەبي مەكتەپتىڭ» انىقتاماسى بولماعانمەن، بۇل ۇعىم باتىس پەن ورىس ادەبيەتىندە ادەبي اعىم، ادەبي ۇيىرمە، ادەبي توپ دەگەندەرمەن الماستىرىلا ايتىلا بەرەدى. ءاسىلى، ادەبي مەكتەپ - ءبىر كوزقاراستاعى، ءبىر باعىتتا شىعارمالار جازاتىن، ارمان-مۇراتتارى ورتاق قالامگەرلەردىڭ باسىن قۇرايتىن ۇعىم. كوبىنىڭ باستاۋشىسى، ياعني سول مەكتەپتى قۇرۋشى ۇستازى بولىپ، قالعانى شاكىرت سانالادى. بىراق، باتىس ادەبيەتتانۋىنداعى مەكتەپ اتاۋلىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى بايلانىس ناقتى ايتىلمايدى دا، ادەبيەتتەگى اعىمعا قاراي اۋىپ كەتەدى. الەم ادەبيەتىندەگى مەكتەپتەر، ۇيىرمەلەر، اسىرەسە باتىستىڭ ادەبي سالون-كلۋبتارىنىڭ ماڭايىنا اقىن شاكىرتتەر جيناپ، تاربيەلەگەن ابايدىڭ قارەكەتىن ەسكە تۇسىرگەنىمەن، ەكى ءتۇرلى قوعامداعى بۇل ادەبي توپتاردىڭ تابيعي نىشاندارى قابىسا بەرمەيتىنىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك. ناقتى ءبىر باعىتتى بەتكە الىپ، ورتاق كوزقاراستا، ءتىپتى كەي تۇستاردا ءبىر عانا تاقىرىپتىڭ اياسىنان شىقپاي شىعارماشىلىق جولعا تۇسكەن ەۆروپالىق ۇلگىدەگى بىرلەستىك-كلۋبتار مەن باستاۋ كوزىن سوناۋ كوشپەلى تۇركى ادەبيەتىنەن الاتىن، ءالى دە اۋىزشا ادەبيەتتىڭ ۇستەمدىك الىپ تۇرعان قازاق دالاسىندا اقىندىققا ەبى بار ونەرلى جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ولەڭگە باۋلىپ، ناعىز سىنشىل دا، شىنشىل پوەزيانىڭ مەكتەبىن قۇرعان اباي اينالاسىن ءبىر قالىپقا سالىپ، ورتاق انىقتامانىڭ اياسىندا قاراۋعا تاعى بولمايدى. باتىس ادەبيەتىندەگى مەكتەپتىڭ ۇستانعان پرينتسيپتەرى، ونداعى باستى بەلگىلەر مەن وزىندىك ايشىقتاردى، ءسوز جوق، اباي مەكتەبىنىڭ تابيعاتىنا سايكەسە قويمايدى. بۇل ارادا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ  وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن ساناسقان ءجون.

ال، اباي ءداستۇرى - ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اقىندىق مەكتەپتى دە ىشىنە سىيعىزىپ جىبەرەتىن كەڭ ۇعىم. اباي ءداستۇرى ونىڭ قاسىندا جۇرگەن شاكىرتتەرىمەن شەكتەلمەيدى. قازاق ادەبيەتىندەگى ابايدان كەيىنگى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ بارلىعى ءداستۇر جالعاستىرۋشىلار دەسەك، س.تورايعىروۆ، م.جۇماباەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين سىندى ادەبيەت قايراتكەرلەرى وسى لەگتىڭ الدىڭعى تولقىنى عانا. دەمەك، كەڭ ماعىنادا العاندا ءداستۇر جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. الايدا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن ۇعىمدى ناقتىلاپ، ونىڭ ماڭايىنداعى اقىن شاكىرتتەرىمەن بايلانىسىن الىپ قاراستىرعاندا، اقىندىق داستۇردەن دە باسقا، ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستاردىڭ ناقتىلى كورىنىستەرى بوي كورسەتەدى. ياعني، اباي پوەزياسىنىڭ كەيىنگىگە اسەر-ىقپالى دەگەن ماسەلەدەن باسقا، ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسى، ۇستازدىق ۇلاعاتى، ءتىپتى ونىڭ ولەڭ جازۋعا باۋلۋ، ۇيرەتۋ قارەكەتتەرى ايقىندالدى.

1950 جىلدارداعى «ابايدا مەكتەپ بولعان با، جوق پا»؟- دەگەن داۋدىڭ تۋىنا اقىندىق مەكتەپ ماسەلەسىنە قاتىستى ناقتى  مەجەنىڭ جوقتىعى دا سەبەپ بولدى. سونىڭ سالدارىنان بىرەۋلەرى اباي مەكتەبىن تار ماعىنادا، ياعني اينالاسىنداعى اقىن شاكىرتتەرىمەن شەكتەسە، ەكىنشى زەرتتەۋشىلەر توبى مەكتەپ ماعىناسىن كەڭەيتىپ، ونىڭ اياسىنا ءداستۇر جالعاستىرۋشىلاردىڭ بارلىعىن كىرگىزدى. ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن ماڭايىنداعى اقىن شاكىرتتەردىڭ ءبارى دەرلىك كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جالاسىنا ۇشىراپ، ادەبيەت تاريحىنان الاستاتىلعاننان كەيىن، اباي شاكىرتتەرى، اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمدار ءداستۇر جالعاستىرۋشىلار دەگەن تاقىرىپتىڭ اياسىنا ءسىڭىپ كەتتى. نەگىزىنەن، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە اباي مەن ونىڭ تىكەلەي تاربيەسىندە بولعان اقىن شاكىرتتەر اراسىنداعى بايلانىس ءبىر بولەك، كەمەڭگەر اقىننىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرى، ياعني اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار جەكە تاقىرىپ رەتىندە قاراستىرىلعاندا عانا ابايدىڭ ۇستازدىق قارەكەتى مەن جالپى اقىندىق ونەرىنىڭ كەيىنگى ادەبيەتكە اسەرى دەگەن ماسەلەلەردى اجىراتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

كەڭەستىك ساياساتتىڭ سالدارىنان ابايتانۋ عىلىمىندا ەرىكسىز نازاردان تىس قالىپ، ءتىپتى كۇشپەن باسىلىپ، ەركىن زەرتتەلۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان سالا ابايدىڭ ورتاسى دەسەك، «سوتسياليستىك» دەپ اتالاتىن قوعامدا اقىندى ءوز ورتاسىنان، ادەبي اينالاسىنان اجىراتىپ الۋ ماقساتتى تۇردە ىسكە اسىرىلدى. الدىمەن ابايدىڭ ءوزى «شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس» قۇنانباي بالاسى بولعانى ءۇشىن عانا كەڭەستىك ادەبيەتكە جاقپادى.  «باي بالاسىنىڭ» اقىندىق قۇدىرەتىنەن ءمىن تاپپاعان تاپتىق يدەولوگيا، ونىڭ جەكە باسىنان سىرعىپ، اينالاسىن بوپسالاۋعا كوشتى. اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى - «ەسكىشىل»، اكەسى - باي-شونجار، ماڭايىنداعى اقىن-جىراۋلار مۇراسى «سوتسياليستىك تالاپتاردان ادا» بولعان سەبەپتى، اباي ماقساتتى تۇردە ادەبي ورتاسىنان جىراقتالىپ، وقشاۋلانا بەردى. اقىننىڭ ادەبي مۇراسى «ادەبيەتتىڭ تاپتىعى» دەگەن قالىپقا ىڭعايلانىپ، «كەدەيشىل»، كەرەك دەسەڭىز «بولشەۆيك» اباي ءوز ورتاسىنا قارسى قويىلا تانىلدى. ابايعا ەرەكشە ىقپال ەتكەن شىعىس ادەبيەتى تۋرالى اسا از ايتىلىپ، اقىننىڭ «شىعىسىم باتىس بوپ كەتتى» دەگەن ءسوزى جەلەۋ ەتىلىپ، «ونىڭ ەلدەن اسىرىپ دانا قىلعان ورىستىڭ زيالىلارى» دەگەن تۇسىنىك سانامىزعا ءسىڭىرىلدى. ورىس زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە ە.ميحاەليس، ن.دولگوپولوۆ سياقتى زامانداستارىنىڭ ابايعا، ونىڭ ورىس ادەبيەتىن مەڭگەرۋگە تيگىزگەن قولعابىسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سول سياقتى ورىس ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ دە ابايعا بەرگەنى وتە مول. ايتسە دە، ابايعا اسەر ەتكەن قوردى سانامالاعاندا ءتول ادەبيەت، ونىڭ ىشىندە اقىنمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولىپ، جاناسا اسەر ەتكەن ورتانىڭ ءرولىن ەكىنشى قاتارعا ىسىرا بەرۋگە كەلمەس. ابايدىڭ زامانىنان اسىپ تۋعان كەمەلدىگى ەڭ الدىمەن، اكەنىڭ قانى، انانىڭ سۇتىمەن بويعا دارىعان قۇت، تۋعان توپىراقتىڭ قاسيەتىنەن. ەكىنشى، تال بەسىكتەن اجەنىڭ الديىمەن، اتانىڭ القيسساسىمەن جادىعا جاتتالعان قازاقتىڭ اسىل ءسوزى، دومبىرانىڭ كۇيى، قوبىزدىڭ ۇنىمەن جۇرەككە تۇنعان ءتول ونەر «قازاقتا قارا سوزگە دەس بەرمەگەن» ابايدى اقىن ەتىپ قالىپتاستىردى. كەزىندە م.اۋەزوۆ اتاپ كورسەتەتىن ابايدىڭ العان قورىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مولى - قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وسى ءبىر سالا - زاماننىڭ قاقپاقىلىنا ءتۇسىپ، ابايتانۋدىڭ زەرتتەلمەي جاتقان ەڭ ءبىر وسال تۇسى بوپ قالدى.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ ابايتانۋعا كەسىرى تيگەن كولەڭكەلى تۇسىنىڭ بولعانىن ەسكەرسەك، سول كەزدە ابايدىڭ ءتول ادەبيەتكە، قازاقتىڭ اقىنى مەن جىراۋىنا، ءتىپتى بۇكىل قازاق حالقىنا قارسى قويىلعانىن بۇگىن جوققا شىعارا المايمىز. اقىننىڭ اششى ءسوزىنىڭ استارىنا ۇڭىلمەي، بۇحار، شورتانباي، دۋلاتتاردى اباي سوزىمەن تۇقىرتىپ، «ەسكى بي» مەن «ەسكى اقىنداردىڭ» مۇراسىن كەرەكسىز ەتكەنىمىز كەشەگىمەن كەتتى. جاڭاشا پوەزياعا قۇلاش ۇرىپ، ەستەتيكالىق تالعام تۇرعىسىنان وركەشتى دەگەن ولەڭ يەلەرىن سىناعان اباي مەن ونىڭ وزىنە دەيىنگى ادەبيەت اراسىنا سول تۇستا سىنا قاعىلدى. سونىڭ سالدارىنان ابايعا دەيىنگى ادەبيەت جوقتىڭ قاسى ەسەبىندە بولىپ، ءتىپتى «قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى ابايدان باستالادى»،- دەگەن پىكىرلەرگە دەيىن ايتىلدى.

ابايدىڭ الدىنداعى ادەبيەت وسىلايشا ءبىر ىڭعايلى بولعاننان سوڭ، ابايتانۋعا كەزەكتى ءبىر ادەبي شابۋىل باستالدى. الەم ادەبيەتىندە جالپى اعىم-باعىتتىڭ اياسىندا قولدانىلاتىن «مەكتەپ» ۇعىمىنىڭ ءبىر عانا ادامعا قاتىستى ايتىلۋى كەڭەستىك قازاق ادەبيەتتانۋىندا ۇلكەن داۋ تۋعىزدى. ناتيجەسىندە، ماڭايىنا اقىن، ءانشى، مۋزىكانت، ەرتەگىشى سياقتى الۋان ونەردى ۇيرەنۋگە قۇلشىنىس بىلدىرگەن جاستاردى جيىپ، باۋلىعان ۇستاز ابايدىڭ  تاعلىمدىق، تاربيەلىك قارەكەتى تۇمشالانىپ، اقىن شاكىرتتەرى شەتىنەن «كەرتارتپا»، «ەسكىشىل» دەپ تانىلىپ ادەبيەتتەن الاستاتىلدى، كوزى تىرىلەرى «حالىق جاۋى» بولىپ قۋعىندالدى.

ابايدىڭ اينالاسىنداعى ادەبيەت وكىلدەرى تۋرالى ءبىراز زەرتتەۋلەر جازىلدى، اقىن شاكىرتتەردىڭ مۇرالارى جيناق بولىپ شىقتى دەسەك، ەندىگى مىندەت - سول ەڭبەكتەردەن ادەبي ورتا تاقىرىبىنىڭ جىگىن تابۋ. ماسەلەن، قۇنانبايدى اقتاپ الۋ از، ەندى ونىڭ  ابايعا ىقپالىن، اكە مەن بالا اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستاردىڭ كوزىن ارشۋ مىندەتى تۇر. سول سياقتى ابايدىڭ الدىنداعى اعا بۋىن اقىنداردىڭ بايلانىسى، قارىم-قاتىناسى، جاس ابايعا كورسەتكەن ونەگەسى تۋراسىندا تولايىم پىكىر ايتۋ دا - بۇگىنگى زەرتتەۋلەردىڭ مىندەتى.

اباي ءداستۇرى دەگەن زور ارنانىڭ ءماندى سالاسى - اباي مەكتەبىن ءسوز ەتكەندە، ۇستاز بەن ونىڭ شاكىرتتەرى اراسىنداعى بايلانىستى تەك ولاردىڭ پوەزياداعى ساباقتاستىعىمەن شەكتەپ قويۋ از. بۇل ماسەلەدە تۇرمىستىق قاتىناستاردان باستاپ، ولەڭ ۇيرەنۋ قاعيدالارى، تاقىرىپ تاڭداۋ، ومىرگە كەلگەن شىعارمالاردى ادەبي ورتادا سىننان وتكىزۋ سياقتى قارەكەتتەرمەن جالعاسىپ، ودان تۋىندايتىن ۇجىمدىق ادەبي پروتسەسس سياقتى قۇبىلىستاردىڭ سىرىنا ۇڭىلگەندە عانا ادەبي مەكتەپتىڭ ءمانى ايقىندالا تۇسپەك. اقىندىق مەكتەپ دەگەندە، ەڭ الدىمەن، سول مەكتەپتى قالىپتاستىرۋشى ابايدىڭ ءرولىن، ۇستازدىق قارەكەتىن ايقىنداپ كورسەتۋ شارت. ونىڭ ادەبيەتتەگى جولىن جالعاستىرۋشى اقىن شاكىرتتەردىڭ ادەبي مۇراسىنا ۇڭىلە وتىرىپ، ءار قىرىنان تانىپ، ولاردىڭ اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى عانا ەمەس، سول ءداستۇردى وزدەرىنشە دامىتا بىلگەن دارالىق سيپاتتارىن سارالاعاندا بارىپ اباي مەكتەبىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى ايقىندالا تۇسپەك. تەك قانا اقىن ەمەس، ءانشى، مۋزىكانت، ەرتەگىشى، دويبىشى سياقتى سەگىز قىرلى ونەرپازداردى قاسىنا جيعان ابايدىڭ اينالاسىنا قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنە قوسقان ۇلەسى تۇرعىسىنان باعا بەرىلگەن ۋاقىتتا اباي ورتاسىنىڭ انىق دەڭگەيى انىقتالماق.

ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ادەبي مەكتەپ ۇعىمى جالپى ماعىنادا الىنىپ، ونىڭ اياسىندا اعىم، باعىت، ۇيىم، توپ، بىرلەستىك كاتەگوريالارى دا قاراستىرىلادى. ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.ي.كۋلەشوۆ «باعىت»، «اعىم»، «مەكتەپ» ۇعىمدارىن بىرتەكتەس ۇعىم رەتىندە قارايدى. اعىم-باعىت پەن مەكتەپ ءبىر ۇعىمنىڭ اياسىندا نەمەسە سينونيمدىك قاتاردا قولانىلا بەرەتىنى تاعى بار. كوركەمدىك ءادىس تۋرالى پىكىر ءبىلدىرۋشى  ل.تيموفەەۆ پەن س. تۋراەۆ بىلاي دەيدى: « ...مى گوۆوريم و حۋدوجەستۆەننىح مەتوداح كاك نايبولەە وبششەم پونياتي، و ناپراۆلەنياح ي و تەچەنياح كاك و ەگو رازليچنىح يستوريكو-ليتەراتۋرنىح پروياۆلەنياح ي و شكولاح ي گرۋپپاح كاك نايبولەە چاستنىح ەگو فورماح» (كراتكي سلوۆار ليتەراتۋروۆەدچەسكيح تەرمينوۆ. - م.، 1978). ابايدىڭ اينالاسىنا شاكىرت جيناۋى تابيعاتى جاعىنان ادەبي توپ، ۇيىرمەلەرگە جاقىن. ماسەلەن، ادەبي ۇيىرمەلەرگە تومەندەگىدەي انىقتاما بەرىلەدى: «ليتەراتۋرنىە كرۋجكي، تۆورچەسكوگو وبەدينەنيا ليتەراتوروۆ نا پوچۆە ەدينستۆا ۆزگليادوۆ، ينتەرەسوۆ، ناپراۆلەنيا تۆورچەستۆا. ك نيم وتنوسياتسيا تاكجە ليتەراتۋنىە سالونى ي «ۆەچەرا»...» (ليتەراتۋرنىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. - م.، 1987.) ادەبيەتى ءالى دە اۋىزشا ۇلگىدەگى اباي زامانىنداعى اقىن ماڭىنا شوعىرلانعان ادەبيەت وكىلدەرى بەلگىلى ءبىر اعىمنىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولدى دەپ ناقتى ايتۋ قيىن. بۇل تۇرعىدا م.اۋەزوۆ بىلاي دەگەن: «ارينە، قازاق ادەبيەتى سول كۇندە باسپا جۇزىنە شىعىپ، سول كۇندە وقۋشى تاۋىپ وتىرارلىق جايعا جەتسە، اباي اينالاسىنان، اباي مەكتەبىنەن شىققان اقىندار تۇگەلىمەن ابايدىڭ ءىزىن باسا شىققان ۇلكەن ادەبيەت اعىمىن كورسەتكەن بولار ەدى» (ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. - الماتى، 1997).

ال ەندى، الەم ادەبيەتىنە كوز جۇگىرتسەك، ادەبي مەكتەپ اتاۋىنا جاقىن ءارتۇرلى ادەبي ۇيىرمەلەر، بىرلەستىكتەر مەن سالون-كلۋبتار ەرتەدەن-اق بولعان. ولاردىڭ بارىنە انىقتاما بەرىپ، توقتالىپ جاتۋ  ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدىڭ ماقساتى ەمەس. ايتسە دە، ءبىرازىنا شولۋ جاساعان ءجون. ماسەلەن، ەرتەدەگى ءۇندى ەلىندە سانسكريت ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى اشيۆاگحوشيدىڭ اقىندىق مەكتەبى جونىندەگى دەرەكتەر بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحىن تەرەڭگە اكەتەدى. ون ءبىرىنشى عاسىرداعى ازەربايجان ادەبيەتىندەگى شيرۆاني مەكتەبى، ءحىىى عاسىرداعى يتالياداعى العاشقى اقىندىق مەكتەپتەردىڭ ءبىرى - «سيتسيليا مەكتەبىن» دجاكامو دە لەنتينو باسقارعان. XVI عاسىرداعى فرانتسيا ادەبيەتىنە ۇلكەن بەتبۇرىس اكەلگەن جان دورانىڭ (1508-1588) «جۇلدىز» دەگەن اقىندىق مەكتەبى بولعان. ادەبيەت پەن تەاتر ونەرىنىڭ قوسىندىسىنان تۋعان ءXVIىى عاسىرداعى «يسپان كلاسسيكتەرى» مەكتەبىن اتاۋعا بولادى. «گەتتينگەن القابى» (گەتتينگەنسكايا روششا), «كولدى مەكتەپ» (وزەرنايا شكولا), رەسەيدەگى «ارزاماس» اتتى ادەبي ۇيىم، «جاسىل شام» (زەلەنايا لامپا) ادەبي-ساياسي ۇيىرمەسى، فرانتسياداعى «پارناس» اقىندار ۇيىمى تاعى-تاعىلار. ءار مەكتەپتىڭ، ۇيىمنىڭ ۇستانعان باعىتى، ماقساتى بار. ارقايسىسى قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىپ، ءوز مىندەتتەرىن اتقاردى. ءبىرىنىڭ عۇمىرى ۇزاققا باردى، ەكىنشىلەرى قوعامنان، حالىقتان قولداۋ تاپپاي نەمەسە تاعى باسقا جاعدايلارمەن تاراپ كەتىپ جاتتى.

ال، ناقتى ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى بايلانىستارعا كەلەتىن بولساق، قازاق ادەبيەتى، ودان بۇرىن جالپى تۇركى ادەبيەتىندە تاريحىندا ابايعا دەيىن دە ونداي قۇبىلىستاردىڭ بولعانى انىق. ءال-فارابي سياقتى ويشىلداردىڭ ماڭايىنا توپتاسقان شاكىرتتەرى بولعان. احمەت ياسساۋي ۇستازى ارىستان بابتى ەرەكشە قۇرمەتتەپ جىرىنا قوسسا، كەيىننەن ءياسساۋيدىڭ ءوزىنىڭ سوپىلىق مەكتەبى ونىڭ قاسىنا كوپتەگەن شاكىرتەر ءۇيىردى. كەيىنگى ادەبيەتتە جامبىلدىڭ ءپىرى ءسۇيىنباي بولسا، اقموللا اقىننىڭ ۇستازى - باشقۇرتتىڭ مارجانيى.  كەز-كەلگەن اقىن ۇدايى ۇستازىنىڭ قاسىندا ءجۇردى دەمەسەك تە، الدىنداعى اقىننان ۇلگى الارى حاق. ابايدىڭ دا ناعىز اقىندىق بيىككە جەتۋىنە الدىمەن ماڭايى، ورتاسى ىقپال ەتتى. ەڭ العاش قارا ولەڭنىڭ ۋىزىن ءوز اۋىلىنداعى بايكوكشە، كورشى سىبان ەلىندەگى دۋلات، قارقارالىداعى شوجەلەردەن تاتتى، اسىل ءسوزدىڭ مارجانىن ەل ىشىندەگى بي مەن شەشەننەن ەستىپ، كەۋدەسىنە تۇندىردى. كەيىن ءوزى يگەرگەن وراسان ءبىلىم مەن ونەردى ەلگە تاراتۋ ءۇشىن قاسىنا تالانتتى شاكىرتتەر جيناپ، تاربيەلەدى. الدىنداعىلارداي ەمەس ابايدىكى نەشە ونەردىڭ ساۋلەسىن شاشقان ءبىر قاۋىم ونەرلى جاستى تاربيەلەگەن ناعىز ادەبيەتتىڭ مەكتەبى بولدى. جانە ول مەكتەپتىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى اتقارعان قىزمەتى وراسان، تاريحتان الار ورنى ەرەكشە.

ەلۋىنشى جىلدارى «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» كونتسەپتسياسىنىڭ زياندى دەپ تانىلىپ، ادەبيەت تاريحىنان الاستاتىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى «مەكتەپ» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ءار-ءتۇرلى ماعىنادا قاراستىرىلعاندىعىندا جاتىر. ق.مۇحامەدحانۇلى ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى عانا ەمەس، جالپى «اباي مەكتەبى» دەگەن اتاۋ ءتۇپ-تامىرىمەن وزگەرتىلىپ، ابايدىڭ ۇستازدىق قىرى كولەگەيلەندى.

ساياسي قىسىمنىڭ سالدارىنان ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ مۇراسىن عىلىمدا قورعاۋىنا مۇمكىندىك الا الماعان ق.مۇحامەدحانۇلى 1959 جىلى ديسسەرتاتسياسىنىڭ اتىن عانا ەمەس، يدەياسىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. اباي شاكىرتتەرى دەگەن ۇعىم ەرىكسىز اقىننىڭ توڭىرەگىندەگى اقىندار دەپ اۋىستىرىلدى. 1951 جانە 1959 جىلعى ەكى ديسسەرتاتسيانىڭ قۇرىلىمىندا ايتارلىقتاي وزگەشەلىكتەر بار. ساياسي سىننىڭ سالدارىنان كەيىنگى ەڭبەك ءبىراز قىسقارعان. الدىڭعىسىندا تۇراعۇلدىڭ اتى اتالماسا دا بىرنەشە ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارىنا شولۋ جاسالسا، كەيىنگى ديسسەرتاتسيادا ول جوق. 1951 جىلعى ەڭبەكتەگى داۋدىڭ ۇلكەنى كوكباي جاناتايۇلىنا، ونىڭ «اتىشۋلى» «سابالاق» داستانىنا بايلانىستى بولعاندىقتان، ابايدىڭ قاسىندا 25 جىل دوس بولعان، تالانتتى اقىن كوكباي دا كەيىنگى ەڭبەگىنە ەنبەي قالدى. ءسويتىپ، شاكارىمسىز، كوكباي مەن تۇراعۇلسىز، ال بار اقىنداردىڭ ءوزى تەك «سوۆەتتىك شەڭبەرگە» سياتىن شىعارمالارى ارقىلى تانىلىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قۇيرىق-جالى كۇزەلىپ، اباي مەكتەبى عىلىمدا قورعالىپ شىقتى. ونىڭ وزىندە ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ بىربەتكەي تاباندىلىعىنىڭ، توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا. ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋىمىز كەرەك، 2005 جىلدان باستاپ شىعا باستاعان زەرتتەۋشىنىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا (الماتى: الاش، 2005) عالىمنىڭ 1959 جىلعى ەكىنشى قورعاعان ديسسەرتاتسياسى عانا ەنگەن. قايتالاۋ دەلىنگەن بە، 1951 جىلعى ەڭبەك جيناققا ەنبەگەن، تەك كوكباي تۋرالى تاراۋ عانا 1959 جىلعىعا قوسىلعان. كەڭەستىك سۇزگىگە ىلىنە قويماعان، كەزىندە ۇلكەن ايتىس تۋدىرعان 1951 جىلعى ەڭبەكتى دە جيناققا كىرگىزسە، كوپ تومدىقتىڭ سالماعى ارتپاسا، كەمىمەيتىن ەدى.

اباي مەكتەبىمەن قوسا م.اۋەزوۆتىڭ 1950 جىلى جاريالانعان «اقىن اعا» رومانى دا سىنعا ۇشىراپ، جارىققا شىقپاي جاتىپ جويىلدى. اباي مەكتەبى تاقىرىبى «اقىن اعا» رومانىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعاندىعىن سول كەزدەگى قىراعى تسەنزۋرا قالت جىبەرمەدى. «اقىن اعانىڭ» بار كىناسى ابايدىڭ ۇستازدىق قۇدىرەتىن پاش ەتىپ، اقىن شاكىرتتەرىنىڭ بەينەسىن شىندىققا جاناسىمدى بەينەلەۋىندە. «اقىن اعا» تاركىلەنگەنمەن ۇلى ەپوپەيانىڭ اياقسىز قالۋى م.اۋەزوۆ ءۇشىن دە، قازاق ادەبيەتى ءۇشىن دە ۇلكەن قاسىرەت ەدى. اۋەزوۆكە تاعى امالداۋعا، دالىرەك ايتقاندا «سوتسرەاليزمنىڭ» ىڭعايىنا بويسۇنۋعا تۋرا كەلدى. كەيىنگى شىققان «اباي جولىنىڭ» ءتورتىنشى كىتابىندا ءساتتى تولىقتىرۋلار بولدى دەگەنىمىزبەن، «اقىن اعاداعى» نەگىزگى يدەيا - ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى كومەسكىلەنىپ قالدى. ماسەلەن، رومانعا ارقاۋ بولاتىن كوكبايدىڭ، ءارىپتىڭ ولەڭدەرى ەرىكسىز ەنبەي قالدى. اسىرەسە، كوكباي بەينەسى قاتتى زارداپ شەكتى.

باسقاسىن بىلاي قويعاندا ابايدىڭ ەڭ كورنەكتى اقىن شاكىرتى، ءارى تۋىسى شاكارىمسىز اباي تۋرالى رومان جازۋ - جوقتان بار جاساۋمەن بارا-بار ەدى. شۇبار - شاكارىم - دارمەن. بۇل ۇشتىك اۋەزوۆتىڭ ساياسي تالاپقا قارسى جاساعان ايلاسى ەدى. كوكىرەگى وياۋ وقىرمان دارمەننەن شاكارىمدى تاپتى. ال، ساياسي تانىمنىڭ قاجەتتىلىگى ءۇشىن شۇباردىڭ ءپروتوتيپى - شاكارىم. اۋەزوۆكە وسىلاي امالداۋعا تۋرا كەلدى. ومىردە قۇنانباي تۋىستارىنىڭ ىشىندە شۇبار دەگەن ادامنىڭ بولعانى دا راس. اباي ەلىنىڭ شەجىرەشىسى ب.يساباەۆتىڭ ايتۋىنشا: «وسكەنبايدىڭ ءور توقالى تاڭشولپاننان شۇبار، ەلەۋسىز، تىلەۋبەردى تۋادى» (ۇلىلار مەكەنى. - نوۆوسيبيرسك، 2001). ايتسە دە، اۋەزوۆتىڭ سومداعانى بۇل شۇبار ەمەس. ەپوپەياداعى شۇبار بەينەسى - تاعى دا قايتالايمىز، اۋەزوۆتىڭ ساياساتقا توسقان قالقانى.

روماندا ابايدىڭ اقىن بالالارى ماعاۋيا، اقىلباي، تۇراعۇلداردىڭ بەينەلەرى ساياسي سىننىڭ ۋىسىنان شىعا المادى. ايگەرىمنىڭ كوڭىل-كۇيىنە عانا قاتىستى اتى اتالىپ قانا قالعان ومىراۋداعى ەكى جاسار تۇراعۇلدى قۇبىجىق كورىپ، «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى تاباندى تۇردە كۇرەسكەن، اسا ءىرى فەودال، حالىق جاۋى  تۇراش سۇيسىنە سۋرەتتەلەدى»،- دەگەن سوراقى سىن تۇراعۇلدىڭ اتىن «اباي جولىنان» مۇلدەم سىزعىزىپ تاستادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلى جازۋشىنىڭ داۋىرنامالىق تۋىندىسىندا ەڭ نەگىزگى تاقىرىپقا اينالاتىن، اينالۋعا ءتيىس بولعان ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. ەڭ باستىسى اباي بەينەسى ارقىلى ۇلى ەپوپەيانى دۇنيەگە اكەلۋ ءۇشىن اۋەزوۆ كوپ تاريحي تۇلعالارمەن قاتار اباي شاكىرتتەرىن دە قۇرباندىققا شالدى. شاكارىم، كوكباي، ءارىپ اقىنداردى كەڭەستىك ساياسات قاجەتسىنگەن مەجەدەن عانا كورسەتە الدى. سويتسە دە، جازۋشى ءوز شەبەرلىگىن ساياسي سىننىڭ قىلبۇراۋىنا توسقاۋىل ەتە ءبىلدى. روماندا ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ءسوز بولماعانىمەن، شىعارماعا ۇڭىلسەڭىز اقىندىق مەكتەپ يدەياسى بار. بۇدان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ اباي مەكتەبىنە دەگەن قارسىلىعى تەك عىلىمي ەڭبەكتەرگە عانا ەمەس، م.اۋەزوۆتىڭ كوركەم شىعارماسىنا دا قانشالىقتى قاسىرەت اكەلگەنىن بايقاۋعا بولادى.

باۋىرجان ەردەمبەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكورى

سەمەي قالاسى