سەمەي قالاسىنىڭ سوت مۇراعاتى قۇجاتتارىنىڭ سارعايعان پاراقتارىن سارالاۋ بارىسىندا،  قۇندى مالىمەتتەر تابىلدى. وسى قۇجاتتار الاش قايراتكەرلەرى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆ، عالىم قانىش ساتباەۆتاردىڭ سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىرعانىن تاعى دا ءبىر رەت كۋالەندىرىپ وتىر.

بۇرىننان قازاقتىڭ ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ مادەني، ساياسي، رۋحاني ورتالىعى رەتىندە الاش قالاسى دەپ اتالعان وسى سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان سوت مۇراعاتىنان تابىلعان قۇجاتتار بۇگىنگى ۇرپاققا نەگىزىنەن الاشوردا زيالىلارى، ۇلتجاندى اقىن - جازۋشىلار  رەتىندە تانىلعان  سابيت دونەنتاەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، تۇراعۇل ابايۇلى، عالىم قانىش ساتباەۆتاردى  بىزگە باسقا قىرىنان تانىتتى. بۇلاي ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، وسى مۇراعات قۇجاتتارى  اتالعان تۇلعالار دا قارا قىلدى قاق جارىپ، سوت بيلىگىن  جۇزەگە اسىرعانىن قايتالاپ  راستادى.

سەمەي قالاسىنىڭ سوت مۇراعاتى قۇجاتتارىنىڭ سارعايعان پاراقتارىن سارالاۋ بارىسىندا،  قۇندى مالىمەتتەر تابىلدى. وسى قۇجاتتار الاش قايراتكەرلەرى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆ، عالىم قانىش ساتباەۆتاردىڭ سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىرعانىن تاعى دا ءبىر رەت كۋالەندىرىپ وتىر.

بۇرىننان قازاقتىڭ ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ مادەني، ساياسي، رۋحاني ورتالىعى رەتىندە الاش قالاسى دەپ اتالعان وسى سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان سوت مۇراعاتىنان تابىلعان قۇجاتتار بۇگىنگى ۇرپاققا نەگىزىنەن الاشوردا زيالىلارى، ۇلتجاندى اقىن - جازۋشىلار  رەتىندە تانىلعان  سابيت دونەنتاەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، تۇراعۇل ابايۇلى، عالىم قانىش ساتباەۆتاردى  بىزگە باسقا قىرىنان تانىتتى. بۇلاي ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، وسى مۇراعات قۇجاتتارى  اتالعان تۇلعالار دا قارا قىلدى قاق جارىپ، سوت بيلىگىن  جۇزەگە اسىرعانىن قايتالاپ  راستادى.

جالپى الاش زيالىلارىنىڭ ىشىندە ۇلى عۇلا­ما شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ سوت قىزمەتىن اتقارعانى عىلىمي - زەرتتەۋ ەڭبەكتەردەن بەلگىلى. احات شاكارىمۇلىنىڭ  اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە «1918 جىلى كەڭەس وكىمەتى قازاققا سوتتىقتى بەرگەن سوڭ، سەمەيدەگى الاش ازاماتتارى وبلىستىق سوتتىڭ باستىعى ەتىپ سىرتتاي اكەيدى سايلاعان» دەپ كورسەتىپ، سەمەيدەگى بەلگىباي دەگەن بايدىڭ قىزىن الىپ قاشقان  مۇعالىم جىگىتكە قاتىستى بولعان سوت وتىرىسىن سيپاتتاعان: «اكەيدىڭ ەكى جاعىندا - مۇقىش بوشتاەۆ پەن سماحان بوكەيحانوۆ وتىردى. مۇقىش بەلگىباي اتىنان جازىلعان ارىزدى وقىدى... سوتتار وڭاشا بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. ازدان سوڭ سوتتار شىقتى. جۇرت تۇرەگەلدى. مۇقىش سوتتىڭ بيلىگىن وقىدى. باس جاعىندا: ء"بىزدىڭ سوت - ار سوتى، اردان، ادامگەرشىلىكتەن اسپاي، ءادىلىن ايتامىز...." - دەگەن سياقتى سوزدەردى وقىپ كەلىپ: "قىزدىڭ باسىنا بوستاندىق بەرىلسىن! ءوزى سۇيگەن ادامىنا بارسىن!" - دەپ توقتادى. زالداعىلار دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى...» دەلىنگەن.

وسى جەردە شاكارىم قۇداي­بەردى­ۇلى ۇلكەن ادەبي شىعارماشىلىق دارىن-قابىلەتىنە قوسا، گۋمانيستىك كوزقاراسى، بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمىمەن ەلگە كەڭىنەن تانىمال بولعان ايگىلى تۇلعا بولعانىن كورىپ وتىرمىز.

ال الاش ارىسى، وت اۋىز، وراق ءتىلدى سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ ارعى اتاسى - تورايعىر ءبيدىڭ ەل اۋزىندا اتى اڭىزعا اينالعان كوپتەگەن شەشەندىك، بيلىك سوزدەرى حالىق جادىندا ساقتالعان ادام بولعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ سوت سالاسىنا كەلۋىن كەزدەيسوق دەۋگە بولمايدى.

مۇراعاتتان تابىلعان 1920 جىلى جاسالعان «سپيسوك كانديداتوۆ نا دولجنوستي كيرگيسسكيح سۋدوۆ»  اتتى قۇجاتتا پاۆلودار ۋەزدىنىڭ حالىق سۋدياسى رەتىندە سۋلتانماحمۋت تورايعىروۆ كورسەتىلسە، وسى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ازىرلەنگەن تاعى ءبىر قاتىناستا بايان اۋىل ۋچاسكەسىنىڭ حالىق سۋدياسى ءسابيت دونەنتاەۆ ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋعا كىرىستى دەپ جازىلعان. سونداي - اق، وسى مۇراعات قۇجاتتارىنان انىقتالعانداي، تۇراعۇل قۇنانباەۆ قازاق (بۇرىنعى قىرعىز) دالاسىنداعى حالىق سۋديالارى جانىنداعى تەرگەۋ كوميسسياسىنىڭ سەمەي ۋەزدىنە قاتىستى توپتىڭ مۇشەسى بولعان. الاشوردا ۇكىمەتى ومىرىندەگى ساياسي ماڭىزى زور ىستەرگە ۇنەمى ارالاسىپ جۇرگەن تۇراعۇل ابايۇلىنا دا شەشەندىك، بيلىك ايتۋ ونەرى اتادان قالعان ءىز ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ  ءوزى ارتىق بولار.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ سوت قىزمەتىنە سىرتتاي تاعايىندالعانى جوعارىدا ايتىلدى. سوت لاۋازىمىنا سىرتتاي بەكىتىلگەنى تۋرالى ءوز بايانداماسىندا قانىش ساتباەۆ تا كورسەتىپتى: «نازناچەن يا نا دولجنوست سۋدي 26- گو اپرەليا ەكسپرومتوم، بەز موەگو ۆەدوما، كوگدا پرينيال ۋچاستوك، دەل نا پرويزۆودستۆە بىلو 18. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نا پرويزۆودستۆە وكولو 600 دەل، گراجدانسكيح 200 ي ۋگولوۆنىح 400. وسنوۆنوي تورموز ۆ رابوتە - نەوپىتنوست ۆسەح سلۋجاششيح سۋدا. زاترۋدنيتەلنىم ياۆلياەتسيا ۆوپروس و تەرريتوريالنوي پودسۋدنوستي 9 ي 10 ۋچاستكوۆ».

جالپى عىلىمي دەرەكتەردە 1920 جىلدىڭ باسىندا پاۆلودار ۋەزىنىڭ رەۆكومى سول كەزدەگى جاس مۇعالىم قانىش يمانتايۇلى بايان اۋىل اۋدانىنا سۋديا بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن، ول حالىق سوتىنىڭ كوشپەلى سەسسيالارىمەن قازاق اۋىلدارىنا ءجيى بارىپ، زاڭدىلىقتى نىعايتۋ جولىندا كۇرەسكەنى تۋرالى مالىمەتتەر بار.

قانىش يمانتايۇلىنىڭ ەسىمى وسى مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ بىرىندە  پاۆلودار ۋەزدىنىڭ №8 ۋچاسكەسىنە حالىق سۋدياسى لاۋازىمىنا ۇمىتكەر رەتىندە كورسەتىلسە، 1920 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا شىققان قاۋلىدا "ۋتۆەرجدەننىە پوستانوۆلەنيەم ۋرەۆكوما وت 26/04-1920گ. زا №29 نارودنىە سۋدي: نارودنىح سۋدوۆ ينورودتسەۆ: ا/ گ. پاۆلودارا 7 ۋچاستكا مۋسۋلمانبەك سەيتوۆ، ۆ بايان - اۋل 9 ۋچ. سابيت دۋنەنتاەۆ، گ. بايان - اۋل - كىزىلتاۆسكايا ۆول. 10 ۋچ. سماگۋل بولكەباەۆ پريستۋپيلي ك يسپولنەنيۋ سۆويح وبيازاننوستەي. چتو جە كاساەتسيا نارودنوگو سۋدي №8 ۋچاستكا پاۆل. ۋەزدا ۆ پەسچانوم كانىشا ساتباەۆا ي نارودنىح سلەدوۆاتەلەي 4 ۋچ.، ۆ پاۆلودارە ابدۋلگايا دجۋماباەۆا  ... ەششە نە پريستۋپيلي، زادەرجكا يح نە پريبىتيە ك مەستۋ"  دەلىنگەن.   وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۋار ۇلى قانىش ساتباەۆتىڭ دا ءادىل بيلىك ايتۋدان شەت جۇرمەگەنىنە  كوزىمىز جەتتى.

مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ ارقاسىندا ۇلت ءۇشىن وتقا تۇسكەن وسى ازاماتتاردىڭ ءومىرى بىزگە باسقا قىرىنان كورىندى. وتكەندى بىلمەي، ەرتەڭگى كۇنگە سەنىممەن قاراۋ قيىن. بۇل مالىمەتتەر الاش زيالىلارىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىك قىزمەتىنە، سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە بەلسەندى ارالاسقانىن  ايقىن دالەلدەيدى. قۇندى تاريحي دەرەكتەرگە تولى  وسى  قۇجاتتار شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتىنىڭ مۇراجايىنان ورىن تاپتى.

«اباي-اقپارات»