قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى، ارال، اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز، شالقار اۋداندارى ايماعىن قامتيتىن ۇلكەن وڭىردە قاشاننان قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس، تامىرى تاريح تەرەڭىنە كەتكەن، مازمۇن-سيپاتى ءبىر جىراۋلىق ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ، ارنايى مەكتەپتەردىڭ بولعانىن، قازىرگى كەزدە دە ولاردىڭ التىن ارقاۋى ۇزىلمەي كەلە جاتقانى حاقىندا بىزگە دەيىن دە وسى اۋماقتىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن، اۋىزەكى ادەبي-مۋزىكالىق مۇرالارىن زەرتتەگەن عالىمدار ايتقان.

جىراۋلىق-جىرشىلىق ءداستۇر بولعان ءوڭىردىڭ، سول ونەر مەكتەبىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءداستۇرلى اۋەن-ماقامدارى دا بولاتىنى بەلگىلى. الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن، سونداي قايتالانباس مۋزىكالىق تۋىندىلاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن تالانت يەلەرى كوبىنە كولەڭكەدە قالىپ، سول مەكتەپ تۇلەكتەرىنەن ءار كەزەڭدەردە تاربيە العان جىراۋ-جىرشىلاردىڭ ءبىرى بولماسا، بىرىنە تەلىنىپ كەتەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى.

ول تۇرماق، كەيدە تۇپنۇسقانىڭ ءوزى، ورىندالۋ كەزىندە جىرشى-جىراۋدىڭ، نە تەرمەشىنىڭ داۋىس مۇمكىندىگى مەن شەبەرلىك دەڭگەيىنە بايلانىستى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، باستاپقىسىنان دا قۇلپىرىپ، نە كەرىسىنشە، نازىك يىرىمدەرى، سۇلۋ ناقىشتارىنان ايىرىلىپ، قاراپايىمدانىپ كەتىپ جاتادى. ءتىپتى، سوعان دەيىن يەسى بار بولىپ كەلگەندىگىنە قاراماستان، ۋاقىت وتە كەلە نە ۇيرەنۋشىنىڭ كەزىندە كىمنىڭ ماقامى ەكەندىگىنە كوڭىل بولمەگەندىگىنەن، نە ءوزى سياقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماعان بىرەۋدەن ۇيرەنىپ الۋى سالدارىنان، ونداي تۋىندى باسقا اۆتوردىڭ شىعارماسى بولىپ شىعا كەلەدى.

قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى، ارال، اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز، شالقار اۋداندارى ايماعىن قامتيتىن ۇلكەن وڭىردە قاشاننان قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس، تامىرى تاريح تەرەڭىنە كەتكەن، مازمۇن-سيپاتى ءبىر جىراۋلىق ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ، ارنايى مەكتەپتەردىڭ بولعانىن، قازىرگى كەزدە دە ولاردىڭ التىن ارقاۋى ۇزىلمەي كەلە جاتقانى حاقىندا بىزگە دەيىن دە وسى اۋماقتىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىن، اۋىزەكى ادەبي-مۋزىكالىق مۇرالارىن زەرتتەگەن عالىمدار ايتقان.

جىراۋلىق-جىرشىلىق ءداستۇر بولعان ءوڭىردىڭ، سول ونەر مەكتەبىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءداستۇرلى اۋەن-ماقامدارى دا بولاتىنى بەلگىلى. الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن، سونداي قايتالانباس مۋزىكالىق تۋىندىلاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن تالانت يەلەرى كوبىنە كولەڭكەدە قالىپ، سول مەكتەپ تۇلەكتەرىنەن ءار كەزەڭدەردە تاربيە العان جىراۋ-جىرشىلاردىڭ ءبىرى بولماسا، بىرىنە تەلىنىپ كەتەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى.

ول تۇرماق، كەيدە تۇپنۇسقانىڭ ءوزى، ورىندالۋ كەزىندە جىرشى-جىراۋدىڭ، نە تەرمەشىنىڭ داۋىس مۇمكىندىگى مەن شەبەرلىك دەڭگەيىنە بايلانىستى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، باستاپقىسىنان دا قۇلپىرىپ، نە كەرىسىنشە، نازىك يىرىمدەرى، سۇلۋ ناقىشتارىنان ايىرىلىپ، قاراپايىمدانىپ كەتىپ جاتادى. ءتىپتى، سوعان دەيىن يەسى بار بولىپ كەلگەندىگىنە قاراماستان، ۋاقىت وتە كەلە نە ۇيرەنۋشىنىڭ كەزىندە كىمنىڭ ماقامى ەكەندىگىنە كوڭىل بولمەگەندىگىنەن، نە ءوزى سياقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماعان بىرەۋدەن ۇيرەنىپ الۋى سالدارىنان، ونداي تۋىندى باسقا اۆتوردىڭ شىعارماسى بولىپ شىعا كەلەدى.

وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، قازاق جىراۋلارىنىڭ وزدەرى شىعارعان ماقامدارىنا كۇي نەمەسە ءان سياقتى ات قويىپ، ايدار تاقپاعاندىعى جانە ماقامنىڭ اۆتورى ناقتى بەلگىلى بولعان جاعدايدا، سول ماقامنىڭ «پالەنشەنىڭ ماقامى»، «تۇگەنشەنىڭ ماقامى» دەپ قانا اتالعاندىعى. كەيدە ماقامدى حالىق اراسىنا شىعىپ، جىراۋ اتانباسا دا، دومبىرانى جەتىك مەڭگەرگەن جانە مۋزىكا ونەرىن جان-تانىمەن سۇيەتىن قاراپايىم جانداردىڭ دا شىعارۋى مۇمكىن.

ماقامدارعا ات قويۋ سوڭعى جيىرما-وتىز جىل ىشىندە پايدا بولدى. ويتكەنى، اسىرەسە، جىراۋلار مەن جىرشىلارعا قايتا-قايتا تىيىم سالىنعان كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا، اۋىلدارداعى قارتتاردىڭ وتىنىشتەرىن اياقاستى ەتە الماعان كەيبىر جىرشى-جىراۋلار مەن تەرمەشىلەر جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، تەرمە-تولعاۋ، نە جىر ايتقاندا، ماقام اۆتورىنىڭ اتى-ءجونىن جاسىرىپ، كەيدە بىلمەستىكپەن، مۋزىكالىق شىعارماعا ايتىپ بەرگەلى وتىرعان تولعاۋىنىڭ، نە تەرمەسىنىڭ تاقىرىبىن، كەيدە ونى وزىنەن بۇرىن ورىنداعان جىراۋدىڭ، ءتىپتى بولماسا، ءماتىن اۆتورىنىڭ اتىن بەرە سالۋدى ادەتكە اينالدىرعان.

الايدا، ءمۇنداي ويلانباي ىستەلگەن ارەكەتتىڭ دارىن يەلەرىنە جاسالعان قيانات ەكەنىن، قازاقتىڭ عاسىرلار بويى جوعالماي جەتكەن ۇلتتىق ونەرىنە، بولاشاق ۇرپاقتار ءۇشىن بابالار قالدىرعان باي مادەنيەتىمىزگە دەگەن جاۋاپسىزدىق ەكەنىن ءتۇيسىنىپ جاتقان ەشكىم جوق.

وزگەگە تەلىنگەندىگىن اركىمدەر-اق ايتىپ جۇرسە دە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ناقتى يەسىن تابا الماي كەلە جاتقان، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان سونداي شىعارمالاردىڭ ءبىرى - نۇرتۋعان اقىننىڭ «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» اتتى تولعاۋى ورىندالىپ جۇرگەن ماقام.

بۇل ماقاممەن سىردىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال وڭىرىنەن سوڭعى 40-50 جىل كولەمىندە شىققان، ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى جىرشى-جىراۋلار، تەرمەشىلەر 7-8 بۋىنعا قۇرىلعان توكپە جىرلاردى تەرمە-تولعاۋلاردى ورىنداعان جانە قازىر ولاردان ۇيرەنگەن ونەرپازدار ورىنداپ ءجۇر. ولار: نابات ويناروۆا، رىسبەك ءاشىموۆ، مارقۇم مۇرات كاريموللين، بەرىك ءجۇسىپوۆ جانە وسى ماقالانىڭ اۆتورى، ت.ب.

اسىرەسە، كەيىنگى جىلدارى بۇل ماقامدى بىلمەيتىندەر كەم دە كەم دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ويتكەنى، جىرشى-تەرمەشىلەردى بىلاي قويعاندا، بۇل تولعاۋدى جاڭا كورىنە باستاعان ءانشى-ونەرپازدارعا دەيىن ايتادى.

سوڭعى جىلدارى بۇل شىعارمانى ساحنادا تەرمەشىلەردەن گورى، انشىلەر ءجيى ورىندايدى. ولاي بولۋىنىڭ باستى سەبەبى - اۋەننىڭ ويناقى دا سازدى يىرىمدەرىندە، كەڭ تىنىستىلىعىندا، نۇرتۋعان تولعاۋىنىڭ وسى ماقاممەن ەرەكشە ۇيلەسىم تابۋىندا جاتىر. تەرمە-تولعاۋلاردى ەسترادالىق ىڭعايعا سالىپ ايتۋعا العاشىندا قارسىلىق بىلدىرگەن پىكىرلەر دە از بولعان جوق. ەگەر، مۇنداي جاعدايدا ماقام ۇيلەسىم تاۋىپ، بۇرىنعىسىنان دا قۇلپىرىپ، جۇرەككە جىلى ءتيىپ جاتسا، نەگە ءانسامبلدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ايتپاسقا؟!

ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە تەرمە-تولعاۋدىڭ نەمەن سۇيەمەلدەنگەنىندە جانە ونى كىمنىڭ ورىنداعانىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ ماقامى مەن ءماتىنىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراماۋىنا قاتىستى. الايدا، ازىرشە شارتتى تۇردە «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» دەپ اتالىپ جۇرگەن ماقامنىڭ سوڭعى كەزدەرى ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراپ كەتكەندىگى جايلى كوپتەن ايتىلىپ ءجۇر. بىراق وزگەرىسكە ۇشىرادى دەگەندە، بۇل وزگەرۋ پروتسەسىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن، ءبىر ورىنداۋشى جىردى نەمەسە تەرمە-تولعاۋدى ايتۋ بارىسىندا، ماقامنىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ اۋەنىن تۇگەل ساقتاي وتىرىپ، ايتىس اقىندارى سياقتى، ءوزىنىڭ يمپروۆيزاتورلىق (سۋىرىپ-سالمالىق) قابىلەتىنىڭ، ورىنداۋ شەبەرلىگىنىڭ، داۋىس دياپازونى مۇمكىندىگىنىڭ ارقاسىندا، كەيبىر تۇستارىن ءتۇرلى نازىك يىرىمدەرمەن بايىتىپ جاتسا، مۇنى وزگەرتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى.

ويتكەنى، ءبىر شىعارمانى اركىم وزىنشە تۇرلەندىرىپ، قۇبىلدىرىپ ايتۋ جىرشى-جىراۋلارعا دا، ءانشى، كۇيشىلەرگە دە، جالپى ونەر ادامىنا ورتاق قۇبىلىس ەكەنى داۋسىز. سۋىرىپ-سالمالىق - تەك اقىندارعا عانا ەمەس، بۇكىل ونەر يەلەرىنە ءتان قاسيەت. بۇل قاسيەت - قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، ونەرگە جاقىن حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا قانىنا سىڭگەن، ىقىلىم زاماننان قالىپتاسقان ءۇردىس.

اقىن-جىراۋلارعا ءتان سۋىرىپ-سالمالىق قاسيەت تۋراسىندا، قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ: «...اتا-بابالاردىڭ ەرلىگى تۋرالى جىر-داستاندارعا دەگەندە، حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىندە شەك جوق، سونشالىقتى مول مۇرانى اۋىزدان-اۋىزعا، جازباسىز، باسپاسىز، الىپ دالانىڭ ءبىر شەتىنەن، ەكىنشى شەتىنە جەتكىزىپ، عاسىرلار بويى ويدا ساقتاۋ، ولاردىڭ (جىراۋلاردىڭ - ە.ج.) سۋىرىپ-سالما (يمپروۆيزاتورلىق) عاجاپ قابىلەتىنىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك» دەگەن تۇجىرىمىنان ارتىق بىردەڭە ايتا قويۋ قيىن.

ۇلى عالىمنىڭ كەز-كەلگەن جىر-داستانداردى، ولاردى ايتاتىن ماقامدار مەن اۋەندەردى وزدەرى شىعاراتىن جىراۋلار جايلى بۇل پىكىرىنىڭ، اقىندىق قابىلەتى بولماسا دا، جاتتاپ الۋ، ونى ماقامىمەن مانەرلەپ حالىققا ايتىپ بەرۋ قابىلەتى ەرەكشە جىرشىلارعا دا قاتىسى بار. بويىنا وسىنداي قۇندى قاسيەتتەر دارىعان ورىنداۋشىلاردى عانا شىن ونەر يەسى، جىراۋلىق-جىرشىلىق ءداستۇردى جالعاستىرۋشى دەۋگە بولادى.

ال، جوعارىدا ايتقانىمىزداي بولماي، ورىنداۋ كەزىندە، جىرشى-تەرمەشى نەگىزگى اۋەننەن اۋىتقىپ نەمەسە ورەسىنىڭ، شەبەرلىگىنىڭ جەتپەۋى، نە ۇقىپسىزدىعى ناتيجەسىندە، ونىڭ قاجەتتى يىرىمدەرى مەن كەيبىر بولىكتەرىن تاستاپ كەتىپ، نە وزىنشە بۇرمالاپ جىبەرسە، بۇل - وزگەرىستىڭ ۇلكەنى جانە ورىنداۋشى ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا، اۆتور مەن حالىقتىق ونەر ءۇشىن جاسالعان ورنى تولماس قيانات.

سوندىقتان دا، ىزدەستىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا بىزگە: «بۇلاي بولۋى نەلىكتەن؟»، «بۇل كىمنىڭ ماقامى؟»، «قاي كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن؟»، «بۇرىن بۇل ماقامنىڭ ءوز ءماتىنى بولدى ما، بولسا ونى كىم شىعارعان؟»، «الدە، وسى ماقاممەن بۋىنى سايكەس كەلەتىن كەز-كەلگەن تەرمە-تولعاۋلاردى ايتا بەرۋگە بولاتىندىقتان، اۆتورى ۇمىت قالدى ما؟» دەگەن سياقتى كوپتەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋگە، باسقا دا كەيبىر جايتتارعا ەرىكسىز كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلگەن.

اقىرى، بىرنەشە جىلدار بويى نۇرتۋعان اقىندىق-جىراۋلىق مەكتەپ اشقان وڭىردە جۇرگىزىلگەن ىزدەستىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە، اتالعان ماقامنىڭ نەگىزىنەن ەكى نۇسقاسى بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - شامامەن، 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇپنۇسقاسى دا، ەكىنشىسى - 20-عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن بەرى قاراي ازدى-كوپتى وزگەرىسكە ۇشىراعان نۇسقاسى.

وسى ماقامنىڭ نەگىزگى ەكى نۇسقاسى جايلى تياناقتى دا، مەيلىنشە دالەلدى پىكىر ايتقاندار اراسىندا ءوزىمىز زەرتتەۋ اياسىنا الىپ وتىرعان سىر، ارال وڭىرىنە، ءتىپتى، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى جىراۋلار مەن جىرشى-تەرمەشىلەر، وسى ءوڭىر اۋىز ادەبيەتى مەن مادەني، مۋزىكالىق مۇرالارىن، ءداستۇرلى جىراۋلىق مەكتەپتەردىڭ تاريحىن كوپ جىلدار بويى زەرتتەگەن ادەبيەتشىلەر، تاريحشى-ەتنوگرافتار بار. ولار: ءا.س.وسپانوۆ، ارال اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ديرەكتورى، سازگەر-كۇيشى مۇرات سىدىقوۆ، سوڭعى جىلدارى دۇنيە جۇزىنە اتى ءمالىم بولعان ارالدىق جىرشى رىسبەك ءاشىموۆ پەن امانوتكەل اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، مارقۇم ءابدىلدا جاڭاباەۆ جىراۋ.

ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماقامنىڭ ەكى نۇسقاسىن دا وسى اتتارى اتالعان كىسىلەردىڭ ورىنداۋىندا تىڭداعانىمىزدا، اۋەندىك جاعىنان دا، ورىندالۋ ءستيلى مەن قاعىسى جاعىنان دا ءبىراز ايىرماشىلىقتار بار ەكەنىن بايقادىق. اسىرەسە، ءا.س.وسپانوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى نۇسقا قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقاسىنداي ءۇستى-ۇستىنە توپەلەيتىندەي ەمەس، ورىنداۋشىعا ونشا قيىندىق تۋعىزبايتىن، ەرەكشە ويناقى، قۇلاققا جاعىمدى، سالماقتى، بايىپپەن وينالاتىن، اۋەنى اسەرلى، نازىك تە سىرلى يىرىمدەرگە تولى، مازمۇنى باي شىعارما ەكەن. وعان قوسا، ونىڭ بەلگىلى ءبىر ءريتمدى ساقتاي قۇرىلعانىنا، ال، اۋەندى ايتقاندا دا، دومبىرادا ويناعاندا دا بىرتىندەپ «باسپالداقتاپ» كوتەرىپ، «باسپالداقتاپ» ءتۇسىرۋ سياقتى قاتاڭ ەرەجەگە، بەلگىلى ءبىر اۋەندىك، ورىنداۋشىلىق زاڭدىلىقتارعا باعىناتىن، كوڭىلدى اۋەن ەكەنىنە كوز جەتتى.

تاعى ءبىر بايقاعانىمىز - ءار شىعارمانىڭ ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ ءساتى، ورىندالۋ مانەرى، ورنى، ورتاسى بولاتىندىعى، سونىمەن بىرگە، قانداي شىعارمانى بولماسىن، ورتاعا سالعان كەزدە، ايتۋشىنىڭ وسى جايتتاردى ەستە قاتاڭ ۇستاپ، ورتاسىن تاۋىپ، مانەرىن ساقتاپ، تاريحىن جاريا ەتە وتىرىپ ورىنداۋىنىڭ قاجەتتىگى.

ءبارى ولشەۋلى ۋاقىتقا باعىنعان كەڭەستىك، اسىرەسە، قازىرگى نارىقتىق-كاپيتاليستىك زاماندا ورىنداۋشىلاردىڭ بۇرىنعىداي كەڭ وتىرىپ، باپپەن، بايىپپەن ايتا المايتىنى جانە كەيىن دە مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ بولمايتىنى، سونىڭ سالدارىنان جىراۋلار مەن جىرشىلاردىڭ ءداستۇرلى ماقامدارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ-اق ازدى-كوپتى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، شىعۋ تاريحى مەن اۆتورلارىنىڭ بىرتە-بىرتە ۇمىت بولىپ كەلگەندىگى، ءالى دە سولاي بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى ونەر ادامدارى مەن زەرتتەۋشىلەردى ويلاندىرۋى ءتيىس.

ارينە، كەز-كەلگەن ماقامدى ءار جىراۋ، جىرشى-تەرمەشى ءوز شاماسىنا، داۋىس مۇمكىندىگىنە قاراي ورىندايتىنى بەلگىلى. «اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل» دەپ ۇلى بابامىز مايقى بي ايتىپ كەتكەنمەن، جولىن دا، ءالىن دە بىلمەي الەككە تۇسەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ كەسىرى ۇلتتىق مۋزىكالىق قازىنامىزدىڭ ءوز قۇندىلىعىن جوعالتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنى وكىنتەدى. ونەر تۋىندىسىندا وزگەرىستەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ەكىنشى جانە باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - اۋەندەر مەن ماقامداردى ۇيرەنۋشىلەر مەن ولارعا ۇيرەتۋشىلەردىڭ وسىنداي ۇقىپسىزدىعىندا، اسىرەسە، اسپاپتا ويناۋ، سۇيەمەلدەۋ شەبەرلىگىنىڭ جەتىمسىزدىگىندە، داۋىس ىرعاعىنىڭ مولشەرى مەن تابيعي دارىنىنىڭ كەمشىندىگىندە ەكەنى داۋسىز.

بۇل تۋراسىندا: «مۇنداي ويناقى دا تولقىمالى، مىڭ قۇبىلىپ، سيقىرلى سازىمەن جانىڭدى باۋراپ الاتىن اۋەندەر مەن ماقامداردى ءوزىنىڭ تۇپنۇسقاسىندا مەڭگەرىپ الۋعا «ءاۋ» دەيتىندەردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي شامالارى جەتە بەرمەيدى. ولار نازىك تە عاجايىپ يىرىمدەردى يكەمگە كەلتىرە الماي، تۋرالاپ تارتىپ، توپەلەپ كەتەدى دە، باستاپقى سىرلى دا سىمباتتى اۋەن، نە ماقام بار بولمىسى مەن تاماشا سازدىلىعىنان جۇرداي بولىپ، قۇر ايقايعا قۇرىلعان جۇتاڭ شىعارما بولىپ شىعا كەلەدى. سىزدەر ءسوز قىلىپ وتىرعان ماقام دا وسىنداي تاعدىرعا تاپ بولعان تۋىندىلاردىڭ ءبىرى»، - دەيدى ونەر يەسى ءا.س.وسپانوۆ بىزبەن سۇحباتىندا.

كەزىندە ءتول ونەرىمىزدى تۋدىرعان ورەن جۇيرىكتەردىڭ مۇنداي ۇلتتىق ورنەككە باي، قازاق حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا، وسكەن ورتاسى مەن كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ءتان سيپاتتاعى جىر ماقامدارىنىڭ جانە ءان اۋەندەرىنىڭ تۇپنۇسقادان ازدى-كوپتى اۋىتقۋىنا سەبەپشى تاعى ءبىر جايت - قازىرگى دىبىستىق تەحنيكا دامىعان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، وسى سالامەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن، ۇلتتىق كولوريت پەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، ابدەن ەكشەلىپ تازا كۇيىندە جەتكەن تۋىندىلاردىڭ ەرەكشەلىگىن، تاريحىن بايىپتاماي، قالاي بولسا سولاي وزگەرتىپ (ارانجيروۆكا جاساپ) جاتقان جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ وزىمبىلەمدىگى.

ەندى قوزعالعان نەگىزگى ماسەلەگە قايتا ورالايىق. سونىمەن، «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» تولعاۋىن ورىنداعاندا، پايدالانىپ جۇرگەن ماقامىمىزدىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ اۆتورى كىم؟

ءبىز بۇل سۇراقتى سارداربەك قوجاعۇلوۆ پەن وسى ەڭبەكتىڭ اۆتورى سياقتى كوپتەگەن جىراۋلار مەن تەرمەشىلەر جوعارىداعى مەكتەپتەن تۇلەپ ۇشقان ايگىلى جىراۋلاردىڭ ماقامدارىن ۇيرەتكەن، «العاشقى تۇپنۇسقاسى وسى جانە بۇل ماقام ەمەس، ءاننىڭ اۋەنى» دەپ، دومبىرادا ويناپ كورسەتكەن ءا.س.وسپانوۆقا قويعانبىز.

ول: «ۇمىتپاسام، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزى بولۋى كەرەك، قىزىلوردا قالاسىنا بارا جاتقانىمدا، پوەزدا ءبىر توپ جەرلەستەرىممەن كەزدەسىپ قالدىم. ولار «قازانعاپ» اتىنداعى ارال اۋداندىق حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ مۇشەلەرى ەكەن. سول كەزدەگى استانامىز الماتىعا كەلىپ، تەلەديدارعا ءتۇسىپ قايتىپ بارا جاتقان بەتتەرى بولسا كەرەك. ولاردىڭ اراسىندا رەسپۋبليكاعا تانىمال ونەرپاز، ءوزىمنىڭ كوپتەن بىلەتىن زامانداسىم مۇرات سىدىقوۆ، تاعى باسقا دا ازاماتتار بار بولىپ شىقتى. ورتالارىندا ءتىلىن توسەڭكىرەپ سويلەيتىن، بىراق داۋىسى ەكپىندى، ءارى تازا ءبىر قاراتورى جىگىت نۇرتۋعاننىڭ «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» دەگەن تولعاۋىن توكپەلەپ ايتىپ وتىردى. وتىرا قالىپ، مەن دە تىڭدادىم.

ايتىپ بىتكەن سوڭ، مەن: «تولعاۋ نۇرتۋعاندىكى، بىراق ماقامى كىمدىكى؟» دەدىم، جىگىتتىڭ وزگەشەلەۋ ايتىپ وتىرعانىن اڭعارىپ. ول: «جاڭابەرگەن جىراۋدىكى» دەدى. مەن: «جوق، بۇل بىرىنشىدەن، جاڭابەرگەن جىراۋدىكى ەمەس، قۇتتىق مۇساباي جىراۋدىكى. ەكىنشىدەن، بىلاي ورىندالادى» دەپ، جاڭاعى سىزدەرگە كورسەتكەن نۇسقانى تارتىپ بەردىم. وتىرعاندار اڭىرىسىپ، ءبىر-بىرىنە قاراپ قالدى. سونان سوڭ، مەن ءوزىم جيناعان مۇراعاتتار مەن كەزىندە جىراۋ، سەرى بولعان اكەم وسپاننان ەستىگەندەرىمدى تىلگە تيەك ەتىپ، دالەلدەپ بەرگەن سوڭ، ولار مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان-دى» دەدى.

ءابدىساتتار اعانىڭ اكەسى، بالا كەزىنەن جىرشىلىق، كۇيشىلىك، انشىلىك ونەردى بويىنا ءسىڭىرىپ، قىرىقتان اسقانشا سەرىلىك قۇرىپ، ەل ارالاپ ونەرىمەن سول وڭىرگە تانىمال بولعان وسپان، ءوزىنىڭ بوزبالا كەزىندە، سول قۇتتىق مۇساباي جىراۋدى (قارتايىڭقىراعان شاعىندا) توي-تومالاقتا ءجيى كەزدەستىرەدى ەكەن.

كەيىنىرەك وسپان: «سونداي كەزدەسۋلەردە مۇساباي ۇنەمى تويدى ءوزىنىڭ «مەنىڭ اتىم مۇساباي» دەگەن ءازىل انىمەن باستايتىن ەدى» دەي كەلىپ، بالاسىنا:

مەنىڭ اتىم - مۇساباي،

ات جىبەردىم تۇساماي،

ءوزىم جىراۋ بولىپپىن،

اتا-اناما (3 رەت) ۇقساماي.

ا-ا-ا-ا، اتا-اناما ۇقساماي.

قايىرماسى:

مەن جىراۋمىن، جىراۋمىن،

قامىسقا تۇسكەن قىراۋمىن.

اقشا بەرسەڭ المايمىن،

جانقالتاما (3 رەت) سالمايمىن.

ا-ا-ا-ا، جانقالتاما سالمايمىن...

دەگەن ءماتىندى جوعارىدا ءبىز اعانىڭ ورىنداۋىندا تىڭداعان اۋەنمەن ورىنداپ بەرەدى. ءا.س.وسپانوۆ بۇل ءاندى بەردەنوۆ تاجىمبەت جىراۋدان دا تالاي رەت ەستىگەن ەكەن.

ارال وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن قايتالانباس تالانت يەسى ۇمبەتالى جىراۋ بىردە سول اۋداننىڭ اتاقتى ونەرپازى مۇرات سىدىقوۆ، جىرشىلار: رىسبەك ءاشىموۆ، بەكۇزاق تاڭىربەرگەنوۆ، سۇراعان مىرزاەۆتى شاقىرتىپ الىپ، ونەرلەرىن سىنايدى. سول جولى رىسبەك نۇرتۋعاننىڭ «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» تولعاۋىن وسى ماقاممەن ورىنداعاندا، ۇمبەتالى: «ايگىلى مۇساباي جىراۋدىڭ كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ايتاتىن سازدى ءانىنىڭ اۋەنى عوي، ءسال وزگەرىڭكىرەگەنى بولماسا» دەگەن.

وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، «كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى» تولعاۋىنىڭ سوڭعى 20-30 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ماقامى قۇتتىق مۇساباي جىراۋدىڭ كەيىنىرەك ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان اۋەنى ەكەندىگى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. قازىر وسى ماقام رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەن نۇسقاسىنىڭ ءوزىن ءار ورىنداۋشى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن ايتىپ ءجۇر.

قاي شىعارمانىڭ دا ءوز دەڭگەيىندە شىرقالۋى ورىنداۋشى ونەرپازدىڭ وي-ورىسىنە، ءتۋابىتتى تالانتىنا، قابىلەت-قارىمىنا بايلانىستى. جىرلاپ وتىرعان جىراۋ-جىرشىنىڭ مىنەز-قۇلقى، بەت-الپەتىندەگى قۇبىلىستار، ىشكى تالعام-تۇسىنىگى، شابىت شاقىرۋى، ماقام مەن وزدەرىن سۇيەمەلدەيتىن كەز-كەلگەن اسپاپتى مەڭگەرۋ دارەجەسى ورىندالاتىن شىعارمانىڭ ءساتتى اياقتالۋىنا، تىڭدارماننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى. «جۇيرىكتە دە جۇيرىك بار، الىنە قاراي شابادى» دەگەن ناقىل وسىنداي ەرەكشەلىكتەرگە وراي جانە ءدال ايتىلسا كەرەك.

بۇل ارادا ءبىز «ءبىر جىرشى دۇرىس، ءبىر جىرشى بۇرىس جىرلايدى» دەۋدەن مۇلدە اۋلاقپىز. ايتپاعىمىز - «ماقامنىڭ وزگەرمەۋىنە، جوعالىپ كەتپەۋىنە اتسالىسىپ، ونسىز دا تالاي تاعدىر تالكەگىن كورگەن، عاسىرلاردى ارتقا تاستاپ، بىزگە جەتكەن، بىزدەن بولاشاق ۇرپاعىمىزعا مۇرا بولىپ قالاتىن قاسيەتتى قازىنامىزعا ۇقىپتى قارايىق، تۇپنۇسقاسىن جوعالتىپ المايىق» دەۋ عانا.

ءار نۇسقانى سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ قۇرىلىمىنداعى وزگەرىستەردى اشىپ ايتقانىمىزبەن، ءاربىر جىرشى-جىراۋدىڭ ورىنداۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلىك بولماي تۇرمايتىنىن، ءتىپتى، ءبىر ادامنىڭ ءوزى ءبىر ماقامدى ون رەت ورىنداسا دا ءارتۇرلى بولىپ شىعاتىنىن دا اتاپ ايتقان ءلازىم. بىراق، ورىنداۋشى ءبىر ماقامدى اسپاپتا ءارتۇرلى داۋىس دەڭگەيىندە (تونالنوست) ورىنداسا دا، وزىنە ءتان قاعىستارى ونشا وزگەرمەيدى. ماقامنىڭ سونداي داۋىس تەمبرىمەن الىنعان اۋەزى دە وزگەرمەۋى مۇمكىن. ماقامدار كوپتەگەن جىلدار بويى جىراۋ رەپەرتۋارىندا ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن كەزىندە عانا يمپروۆيزاتسيالىق قاسيەتى ارتا تۇسپەك. جىراۋ وزىنە ابدەن سەنىمدى بولاتىن دارەجەگە جەتكەندە، اسپاپتى كەز-كەلگەن جەردەن توقتاتىپ، ماقامدى داۋىس ارقىلى-اق ارلەندىرىپ جىبەرەدى.

قورىتا ايتقاندا، ارال ءوڭىرىنىڭ ماقامدارى مەن اۋەندەرىنەن شىنايى ونەردى جانىنداي سۇيەتىن، شەكسىز دارقاندىقتى، ەركىندىكتى قالايتىن قازاق دەگەن جايساڭ حالىقتىڭ بۇكىل مىنەز-قۇلقىن، جان دۇنيەسىن، ءبىتىم-بولمىسىن كورۋگە بولادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ب.ءجۇسىپوۆ. مىرزاستاعى جىر مەكتەبى. الماتى.، «راۋان»، 1992.

2. ن.كەنجەعۇلۇلى. كانەكي، ءتىلىم، سويلەشى. 3-توم، «مارجان»، ا.، 1994.

ەلميرا جاڭابەرگەنوۆا، قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىسى

«اقيقات» جۋرنالى