بىلەتىندەر قىتايدىڭ شاۋەشەك دەگەن قالاسى  قازاق-قىتاي شەكاراسىنا وتە جاقىن ورنالاسقان دەيدى. جاقىندىعى سونشالىقتى، ماقانشىنىڭ شەكاراعا جاقىن اۋىلدارىنا شاۋەشەكتىڭ شامدارى سامالاداي جارقىراپ كوز تارتاتىن كورىنەدى. سول ءبىر قول سوزىم جەردە عانا تۇرعان قالادا تۋعان توپىراعىنا جەتە الماي، زارىعىپ قازاقتىڭ قارا شالى وتىر.

قارا شالدىڭ اتى - قاجىعۇمار شابدانۇلى. ءومىرىنىڭ تەڭ جارتىسىن قىتايدىڭ قاپاس تۇرمەسىندە وتكىزگەن بۇ كىسى قازىردىڭ وزىندە مىرزاقاماقتا وتىر. ۇيىنەن بەس قادام ۇزاپ شىعۋ مۇڭ. قىتاي وكىمەتى و كىسىگە كوك تيىن اقشا بەرمەيدى. بايبىشەسىنىڭ زەينەتاقىسىمەن كۇنەلتىپ كەلەدى.  جاسى 85 تە. مالكىلدەپ وتىر. وعان قىرىق جىل تۇرمەدەگى ازاپ پەن قورلىقتى قوسىڭىز!

تاياق تاستام جەردە تۇرعان تۋعان ەلى - قازاقستانعا كەلۋ، كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان تاڭسىقتىڭ توپىراعىن باسۋ قاجى اعاڭ ءۇشىن ۇلى ارمانعا اينالعالى قاشان. وبالى، كانى، قازاق زيالىلارى ول كىسىنى ەلگە قايتارۋ جونىندە باستامالار كوتەرىپ، جوعارىعا تالاي ءوتىنىش جاسادى. تىرس ەتكەن بيلىك جوق. «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايعاي سالدىم». بىراق جارتاس ەكەش جارتاس تا جاڭعىرادى عوي...

بىلەتىندەر قىتايدىڭ شاۋەشەك دەگەن قالاسى  قازاق-قىتاي شەكاراسىنا وتە جاقىن ورنالاسقان دەيدى. جاقىندىعى سونشالىقتى، ماقانشىنىڭ شەكاراعا جاقىن اۋىلدارىنا شاۋەشەكتىڭ شامدارى سامالاداي جارقىراپ كوز تارتاتىن كورىنەدى. سول ءبىر قول سوزىم جەردە عانا تۇرعان قالادا تۋعان توپىراعىنا جەتە الماي، زارىعىپ قازاقتىڭ قارا شالى وتىر.

قارا شالدىڭ اتى - قاجىعۇمار شابدانۇلى. ءومىرىنىڭ تەڭ جارتىسىن قىتايدىڭ قاپاس تۇرمەسىندە وتكىزگەن بۇ كىسى قازىردىڭ وزىندە مىرزاقاماقتا وتىر. ۇيىنەن بەس قادام ۇزاپ شىعۋ مۇڭ. قىتاي وكىمەتى و كىسىگە كوك تيىن اقشا بەرمەيدى. بايبىشەسىنىڭ زەينەتاقىسىمەن كۇنەلتىپ كەلەدى.  جاسى 85 تە. مالكىلدەپ وتىر. وعان قىرىق جىل تۇرمەدەگى ازاپ پەن قورلىقتى قوسىڭىز!

تاياق تاستام جەردە تۇرعان تۋعان ەلى - قازاقستانعا كەلۋ، كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان تاڭسىقتىڭ توپىراعىن باسۋ قاجى اعاڭ ءۇشىن ۇلى ارمانعا اينالعالى قاشان. وبالى، كانى، قازاق زيالىلارى ول كىسىنى ەلگە قايتارۋ جونىندە باستامالار كوتەرىپ، جوعارىعا تالاي ءوتىنىش جاسادى. تىرس ەتكەن بيلىك جوق. «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايعاي سالدىم». بىراق جارتاس ەكەش جارتاس تا جاڭعىرادى عوي...

جىراقتا جۇرگەندەردىڭ ىشىندەگى ءبىرى ەمەس بىرەگەيى قاجىعۇمار شابدانۇلىن تۋىپ، وسكەن ەلىنە اكەلۋ ماسەلەسى سۇيىلىپ كەتكەن شاقتاردا بىلتىرى ءدال وسى 23-ءنشى قاراشا كۇنى قاجى اعاڭنىڭ اتاقتى «قىلمىس» رومانىنىڭ التى تومدىق كىتابى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان جارىق كورىپ، قالىڭ ەلگە جول تارتقان ەدى. قالىڭ ەلى قازاعى قاجى اعاڭنىڭ تار ەسىك، تار بوساعادا ءجۇرىپ جازعان بۇل ەڭبەگىن ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىلدادى. قولدان قولعا ءوتىپ وقىلدى. قانى جەرگە تامباي ءوتتى. ەل ءوزىنىڭ باعاسى مەن ىقىلاسىن وسىلايشا تانىتتى. وسكەن جەرگە جەتسەم دەۋمەن ءومىرى ءوتىپ جاتقان قارا شالدىڭ اتى تۋعان دالاسىن شارلاپ كەتتى. ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان ۇركەردەي اعايىننىڭ تالايى مەن تاعدىرىنا قامىقپاعان، كوزىنىڭ جاسىن سىقپاعان ادام قالمادى بۇل كۇندە.

وسى جىلدىڭ باسىندا مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ باستاعان قازاقتىڭ ءبىر توپ زيالىسى «قىلمىس» رومانىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىندى. الايدا، مارتەبەلى سىيلىقتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان ۇلىقتار «كىتاپتاعى جازىلعان جايلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ ماسەلەسى ەمەس»، «ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتى ەمەس» دەپ «قىلمىستى» سىيلىق الاڭىنان قۋىپ شىقتى. ءاي، بىراق ەلدىڭ جاستىعىنىڭ استىنا قويىپ ۇيىقتاپ، جانتايىپ جاتىپ وقىعانىنان ارتىق كوركەم شىعارما ءۇشىن اسقان باقىت بار ما؟! ونىڭ قاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق دەگەن نە، ءتايىرى.

مىنە، بۇگىن «قىلمىس» رومانىنىڭ كىندىك جۇرتتاعى قالىڭ ەلمەن قاۋىشقانىنا دا ءبىر جىل تولىپ وتىر. سوعان وراي روماننان ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىز.

الاششىل، ابايشىل بولايىق، اعايىن!

«اباي-اقپارات»

«قىلمىس» رومانىنان ءۇزىندى

تولىداعى دوستارعا دا، دوربىلجىنگە دە كورىنبەي ءوتىپ، شاۋەشەك قالاسىندا دا ەشكىمگە تانىسپاي، تۇپ-تۋرا مەيمانحاناعا بارىپ ورنالاستىق. اشكەرە كورىسكەن دوستار بولسا ولاردى دا پالەگە قالدىرۋىمىز مۇمكىن عوي. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قاراپايىم كيىممەن ءوزىم عانا كوشەگە شىعىپ، اركىمنەن مۇنداعى كونە دوستاردىڭ ءۇيىن سۇراستىردىم. ەڭ سەنىمدى دەگەن بىرەۋىنىڭ ءۇيى كەشىكپەي تابىلدى. شەت كوشەدە جەكە اۋلادا وتىرادى ەكەن. تۋىسقاندارىنىڭ بارلىعى قازاقستانعا 62-ءشى جىلى ءوتىپ كەتكەندىگىن ەستىگەنمىن. جىلاپ كورىستىك. جولىم بولاتىندىعى داستارقان ۇستىندەگى العاشقى اڭگىمەدەن-اق ءبىلىندى... سول كۇننىڭ كەشىندە مەيمانحاناعا ءۇي يەسىنىڭ ءوزى كەتتى دە، ەكى چەمودانىمىزدى ەكى قولىنا الىپ، كۇلاندى ەرتىپ كەلدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءبىز بىلەتىن جوعارعى ەرگەيتىنىڭ كۇنباتىس جاق تۇسىنداعى «شۇباراعاشقا» اتپەن كەتتى. قۇداسى سوندا مال باعادى ەكەن. كۇن باتپاي قايتىپ كەلدى.

شاۋەشەككە كەلۋىمىزدىڭ ءتورتىنشى كۇنى ىمىرت تۇسە، رەزەنكە دوڭگەلەكتى ات اربا كەلىپ تۇرا قالدى قاقپا الدىنا. ەكەۋمىزدى الا جونەلدى. جەر قارايعان تەگىس دالا بولسا دا، اربا جولدان اۋمادى. ەكى جەردە ءجون سۇراعان پوستقا دا «قۇدا» ماس بولعان اۋەنمەن ءتىلىن شايناي اتادى اتىن. حانزۋشا «قايتىپ كەلدىك» دەپ قانا وتە شىقتى. «بۇل يتتەر مەنەن قوي جەپ تۇرادى» دەپ كۇبىرلەدى ماعان.

اربامىز جالعىز وتىرعان كيىز ءۇيلى مالشىنىڭ ەسىك الدىنا توقتاسىمەن «شەكارا دەگەن مىنە تۇر!» دەپ سىبىرلادى. شەكارانىڭ كەرىلگەن تىكەندى سىمى مەن بۇل ءۇيدىڭ ارالىعى ەكى كيلومەتردەن كوپ اسپايدى ەكەن. تىربىق شي مەن سيرەك قۇراقتى جازىق دالا. ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىزدەي جىرتىلىپ-مانالانىپ ۇلگەرمەپتى. جەڭىل «دجيپ»، ءيا، موتوتسيكل قانا تىكەندى سىمدى بويلاپ، ءار جارىم ساعاتتا ءبىر ءوتىپ تۇراتىندىعىن ايتتى مالشى. «تاڭعا جاقىن، ءىز تۇسپەيتىن قاتقاق ۋاقىتتا كۇزەت ماشيناسىنىڭ شىراعى جاقىنداعانشا جەتىپ دالدالاناسىزدار دا ول ءوتىپ كەتىسىمەن قاتەردەن سىزدەر دە ءوتىپ ۇلگەرەسىزدەر! - دەدى. - تىكەندى سىمنىڭ استىڭعى جاعىندا تامتىق جوق، ۇزىك-ۇزىك. بىرىنەن ەڭبەكتەپ وتە شىعاسىزدار!»

1933 جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا شەشەم ەكەۋمىز وتكەن تىقىر جۋساندى دالا، جوعارى تارباعاتاي جاقتا قالعانىن، شولاق قانا باقتى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك تۇمسىعىنا جاقىن كەلگەندىگىمىزدەن ءبىلدىم.

جۇرەك ارپالىسقا ءتۇستى. مالشى ءۇيىنىڭ اسىپ دايىنداپ قويعان ەتىنەن جەي الماي، ەكى شىنىدان عانا شاي ىشتىك. كۇلان ساعاتىنا قاراي بەردى. ول مەنى، مەن ونى ەرلەندىرگەندەي قاراسا كۇلىمسىرەپ قويامىز. كيىز ءۇيدىڭ ءتور جاعىندا بەيعام ۇيىقتاپ، ءۇش بالا جاتىر. ايەلىندە ءۇن جوق.

- جاماندىق ايتپاي جاقسىلىق جوق، - دەدى مالشىنىڭ ءوزى. - ءزاۋلى عالام قولعا ءتۇسىپ قالساڭىزدار، مىنا ءۇش بالانىڭ شۋلاپ قالماۋىن ازاماتتىعىڭىزعا تاپسىردىق!

- ار-نامىسىمىزعا سەنىڭىزدەر، قولعا تۇسە قالساق، سىزدەردى، ءتىپتى، بۇل ءۇيدىڭ توبەسىن دە كورمەدىك!  ولسەك تە جاۋابىمىز سول عانا بولادى!

تورگە سالىنعان توسەنىشكە كيىمشەڭ قيسايا كەتتىك. ىلە-شالا شىراق تا، وت تا ءوشىرىلدى. تىنشىماي قوزعالاقتاي بەرگەن كۇلاننىڭ كوكىرەگىن، ونشالىق بىلىنە قويماعان ءىشىن سيپالاي بەردىم. جۇرەگى اسا قاتتى تۋلاپ جاتىر ەكەن. ول دا مەنىڭ كوكىرەگىمدى سيپاپ-سىلاۋمەن بولدى. «سەنىڭ امان-ەسەن قۇتىلعانىڭدى كورسەم ەكەن!» دەپ كۇبىرلەيدى. ەرنىنەن ءسۇيىپ تىنىشتاندىرۋعا تىرىستىم...

- ەرتەرەك ءوتىپ الايىقشى! - دەپ كۇلان باس كوتەرگەندە، مەن ىتىپ تۇرەگەلدىم. ساعات تۇنگى ەكى ەدى. تاڭ بوزارا قويماعان سياقتى. جىم-جىرت قاراڭعى ءتۇن. كۇزەت ماشيناسىنىڭ شىراعى تۇسىمىزدان وتە بەرگەندە دالدالانىپ تۇرعان ءۇي يەسى تىكەن سىمنان وتەتىن جولىمدى نۇسقاپ كورسەتتى. راحمەت ايتىپ قول بەردىك تە ءجۇرىپ كەتتىك. كۇلاشىم ءتىپتى جۇيرىك ەكەن. الدىمىزدا ەكى ءجۇز مەتردەي عانا جەر قالعاندا شاعىن ءبىر توپ قۇراق دالداسىنا مەنەن بۇرىن جەتىپ وتىرا قالدى. الگى ماشينا قايتا قايتىپ كەلە جاتىپتى. ون مينۋتتا ءوتتى. الدىعا مەن ءتۇسىپ، توپىراقسىز قاتقاق جەرمەن جول باستادىم. استىڭعى سىمى ۇزىلگەن تسەمەنت قادا تۇبىنەن جەر باۋىرلاپ وتە شىقتىق. ون بەس مينۋتتاي بۇعا جۇگىرىپ بارىپ، ۇلكەن ءتۇپ شي تۇبىنە وتىرا قالدىق. شەكارا سىزىعىنىڭ بۇل جاعىنا بۇلىق مۇلدە تۇسپەگەن، ءشوبى وسكەلەڭ، سونى ەكەن.

سوۆەت وداعىنىڭ شەكارا كۇزەتشىلەرىنەن ەشكىم كورىنبەدى. باعىتىمىزدى شەكارادان تاعى دا ءبىراز الىستاپ الىپ بەلگىلەيىك دەگەن ويمەن تۇرەگەلىپ، تاعى دا كۇنباتىسقا قاراي جۇرە بەرگەنىمىزدە ءبىر سۇر يت ىر ەتە ءتۇستى دە، مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستاي الدى. ءبىز دەم الىپ وتىرعانىمىزدا بىلدىرمەي كەلىپ قورشاعان ءۇش-ءتورت يت ەكەن. العاشىندا قورقىپ قالساق تا، شەكارا كۇزەتىندەگى تاربيەلەنگەن يت ەكەندىگىن بىلدىك تە قىمىرلاماي تۇرا قالدىق. جاۋىنگەر يت ەتەگىمدى قويا بەرىپ، شوڭقيىپ وتىرا قالدى. بۇلاردىڭ ەندى ءوز زاستاۆىنا قاراي جۇرمەسەك تالايتىنى بەلگىلى. بىراق، قاي جاقتا ەكەندىگىن بىلمەي، وڭ-سولىمىزعا قاراي بەردىك. يتتەر بۇل جايىمىزدى تۇسىنگەندەي، ءبىرى باياعىدا باقتى باۋىرىنان مەن كورگەن زاستاۆ جاققا قاراي بەتتەپ جۇرە بەردى دە، مەنىڭ قاسىمداعى يت، پالتومنىڭ شالعايىنان تىستەپ، سونىڭ جۇرگەن جاعىنا قاراي تارتتى. «كۇلاش، بەرى ءجۇر!» دەي سالا جول باستاعان ءيتتىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. تىستەگەن يت ەتەگىمدى قويا بەرىپ، سوڭىمىزعا ءتۇستى. ەكى جاعىمىزدان ەكەۋى، سوڭىمىزدان الگى باتىرى قورشاپ جۇپ-جۋاس ىلەستى...

ول زاستاۆ نەداۋىر الىستا ەدى. الدىنداعى وزەنشەلى سايعا كۇن شىعا جەتىپ تۇستىك. الدىمىزدان مىلتىقتى ورىس سولدات شىعىپ، تۇرا قالعاندا يتتەر ەكەۋمىزدى قورشاۋدان بوساتىپ، ءوز جايلارىنا كەتە بەردى. ءبىز وزەن ارناسىنان ءوتىپ، قىراتقا شىققانىمىزدا سولدات ورنىنان قوزعالماي، زاستاۆ ءۇيىن يەگىمەن نۇسقاي سالدى. ەكى كوزى شەكارا جاقتا. ارتتارىندا قۋعىنشى بار ما دەگەندەي باقىلاپ تۇر ەكەن.

اينەكتى ەسىكتەن شىعا كەلگەن قىرما ساقالدى كەكسە ورىس، ءوزى شىققان ەسىكتى نۇسقادى. شاعىن عانا كورريدورعا توقتاتتى دا:

- كەشىرىڭىزدەر، ۋستاۆ بويىنشا تىنتۋگە تۋرا كەلەدى! - دەپ قازاقشا سويلەدى. مەن جانقالتامنان التىاتاردى ءوزىم الىپ تاپسىرىپ، تىنتۋىنە رۇقسات ەتتىم. كەكسە ورىس ەكەۋمىزدىڭ بويىمىزدى تۇگەل ءتىنتتى دە، قىزمەت كىنەشكەمىزدەن باسقا ەشتەڭەمىزدى الماي، چەمودانىمىزدى اقتاردى. - كوشىپ كەلگەن ۇقسايسىزدار، نو، جول بولسىن، كىمدى ىزدەيسىزدەر؟ - دەپ سۇرادى سونسوڭ.

اتى-ءجونىمدى ايتىسىممەن «توقتاپ تۇر، توقتاپ تۇر!» دەي سالا ستولىنا جۇگىردى. ءبىر داپتەردى اشىپ قارادى دا ماعان ۇڭىلە ءتۇستى:

- اتىڭ مەن فاميلياڭدى كىم دەدىڭ؟

- اتىم بيعابىل، اكەمنىڭ اتى جاپپار، ءبىز فاميليا قولدانبايمىز.

ورىس ەندى كۇلىمسىرەي قارادى ماعان:

- مىنا كىسى كىمىڭ بولادى؟

- ايەلىم.

- مىنا مىلتىقتى قايدان الدىڭ؟

الدىڭعى جىلى ىلەگە قاراي ازات شىعارىپ سالا شىققاندا قاراقشىدان تارتىپ العانىمىزدى سويلەپ بەردىم دە:

- ول جاقتا قاراقشى كوپ بولعاندىقتان تاستاماي ساقتاپ كەلدىم! - دەدىم.

- سىزدەر مىنا ۇيگە كىرىپ دەم الىڭىزدار! - دەپ ءتۇپ جاقتاعى ۇيگە كىرگىزدى دە، شەشىنىپ جايلانىپ وتىرۋىمىزدى تاپسىردى. ىلە-شالا اق حالات كيگەن جاس ورىس تاماق اكەلىپ ستولعا ءتىزدى. ەت-سورپا، بولكە، ءبىر بوتەلكە ۆينو مەن قۋىرعان بالىق تا كىردى. ءبىر ۇيدەن كەكسە ورىستىڭ تەلەفوندا ورىسشا سويلەگەن داۋىسى ەستىلىپ ەدى. مەنىڭ اتى-ءجونىمدى قايتالاپ ەكى رەت ايتقانىنان ءبىز تۋرالى الدەقايداعى باستىعىنا مالىمدەگەنىن ۇقتىم.

از ۋاقىتتان سوڭ ءبىز وتىرعان ءۇيدىڭ قارسى جاق قابىرعاسىنان تەلەديداردىڭ كوگىلدىر ەكرانى جالتىراي قالدى دا، جالاڭباس، قارا شاش، ۇزىن جاقتى ءبىر قازاق كورىندى.

- مىنا اينەكتىڭ الدىنا كەلىڭىزدەر! - دەدى كەكسە ورىس كىرىپ. كۇلان ەكەۋمىز ەكران الدىنا بارىپ، قاتار تۇرا قالدىق. بىزگە ۇڭىلە قارادى ەكرانداعى قازاق. سۇر شينەلىنىڭ ەكى يىعىندا كاپيتان دارەجەلى بەلگىسى بار ەكەن. الدەقايدان ءبىزدى تەكسەرمەك بولىپ قاراپ تۇرعانىن ءبىلىپ، ىزەتپەن تۇردىق. قازاقشا قىسقا عانا امانداسىپ الىپ، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى سۇرادى. جاۋاپ بەرىسىممەن الدىنداعى ۇستەل ۇستىنە قويعان قاعازىنا قاراپ الىپ، سۇراۋ قويدى:

- بۇل جاقتا كىمدەردى ىزدەيسىزدەر؟

قازاقستانعا 1962 جىلى قايتقان شەشەم مەن اعالارىمنىڭ اتىن اتادىم دا، ادرەستەرىن بىلمەيتىندىگىمدى ايتتىم. جاقىن دوستار جاعىنان جاعدا بابالىقوۆ پەن حالىق قاسقىرباەۆتان باستاپ شۇبىرتا جونەلدىم سونسوڭ. «بۇلار الماتىدا مادەنيەت مينيسترلىگىنە قاراستى ورىنداردا بولسا كەرەك. نەگىزگى كاسىپتەرى سول سالادا بولاتىن» دەدىم.

- ءوزىڭ قاي كاسىپتە ەدىڭ؟

- ءوزىم وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ەدىم. 59-شى جىلى وڭشىل قالپاعىن كيىپ، تاكلاماكانعا ايدالىپ كەتكەنمىن. وسى جاقىندا عانا اقتالىپ، بۇرىنعى ءوز ورنىما قايتتىم.

- ءجا، بۇل جاقتا اعالارىڭىز بەن دوستارىڭىزدان باسقا ەڭ جاقىن ادامدارىڭىزدان تاعى كىم بار؟ - دەپ جىميا سۇرادى كاپيتان.

- 62-ءشى جىلى شەشەممەن بىرگە وتكەن ايەلىم ماقپال مەن ۇلىم اسقار بار ەدى. ماقپالدىڭ باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتكەنىن ەستىپ كەلە جاتقاندىعىمنان بۇلاردىڭ اتىن ءسىز سۇراعان سوڭ عانا اتاپ تۇرمىن.

كوزىن كەڭ اشىپ اڭىرا قارادى كاپيتان. از ويلانىپ الىپ سۇرادى:

- ال، مىنا كىسى كىم؟

- بۇل، مەنىڭ ەندىگى ايەلىم. اتى كۇلان. بۇرىنعى ايەلىمنىڭ جاقىن اپەكەسى. قىتايداعى مادەنيەت توپالاڭىندا مۇنىڭ ەرى ايداۋدا ولگەن. مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم ەدى. ءسويتىپ، ەكى ۇيىمىزدەن قالعان ەكەۋمىز بىلتىر عانا باس قوسىپ، تۇرمىس قۇردىق...

- ءا...ءا، قالعان اڭگىمەنى... كەيىن... ۇعىسارمىز! - دەپ كاپيتان بۇل ءسوزىن ۇزە-ۇزە سويلەدى. - ءسىزدىڭ اتىڭىز مەنىڭ تىزىمىمدە كوپتەن بەرى بار. بۇل جاقتا ءسىزدى سۇراۋشىلار كوپ! ال، بۇگىنشە مۇقانشىعا جەتىپ دەم الاسىزدار! ەرتەڭ كورىسەرمىز!

تەلەديدار وشە قالدى دا، ءبىز ورنىمىزعا كەلىپ وتىردىق. ازدان سوڭ ەسىك الدىنا ءبىر جەڭىل ماشينا كەلىپ تۇرا قالدى. شوفەرى كىرىپ، بىزگە امانداسا سالا، «جۇرەمىز!» دەدى. چەموداندارىمىزدى ءوزى كوتەرىپ شىعىپ، ءبىزدى كابينكاعا كىرگىزدى.

كۇن ەڭكەيە مۇقانشىداعى ءبىر قوناق ۇيگە اكەلىپ ورنالاستىردى. اق حالات كيگەن كۇتۋشى قازاق ايەل كىرىپ، ۆاننالى جۋىنۋ بولمەسىن كورسەتىپ شىقتى. كۇلان ەكەۋمىز بىرگە كىرىپ جۋىندىق. كۇتۋشىلەردەن ەكى-ۇشەۋى، ءبىز جۋىنىپ، كيىم اۋىستىرىپ شىققانىمىزشا، كەڭ اق داستارقاندى ستولعا تاعامدارىن مولىنان قويىپ ۇلگەرىپتى. بىراق، باسقا ەشكىم كىرمەدى. «بۇل قالا شەكاراعا جاقىن بولعاندىقتان ءالى دە جاسىرىن قوناقسىزدار» دەپ قانا ەسكەرتە كەتتى بىرەۋى.

كۇلاننىڭ قىزىل شىرايلى اق ءجۇزى سىنىق، بەلگىسىز ءبىر كوڭىلسىزدىك بايقالا بەردى. تەرەزەدەن كورىنگەن اتامەكەننىڭ كوز جەتەر جەرى مەن اسپانىنا اۋىر سالماقپەن قارايدى. جازىق ماڭدايىنىڭ ەكى قاسى اراسىنا تاياز عانا سىزىقشا ءاجىم پايدا بولا قالىپتى. بۇل ءىز تۇيىلە ويلانعاندا عانا بايقالاتىن. امان-ەسەن وتكەنىمىزگە جەڭىلدەپ قۋاناتىن كۇنى بۇلاي اۋىر ويعا تۇسكەنىنە الاڭداپ قاراي بەردىم.

- ماقپالىمنىڭ الدىندا جۇزقارا بولىپ قالار ما ەكەنمىن! - دەپ كۇرسىنىپ جىبەردى ءبىر كەزدە.

- نەگە؟

- بايقادىڭ با، تاڭەرتەڭ تەلەديداردان كورىنگەن كاپيتان سەنەن، «بۇل جاقتا ەڭ جاقىن ادامدارىڭنان تاعى كىم بار؟» دەپ كۇلىمسىرەي سۇرادى عوي، ماقپال مەن اسقاردى مەڭزەپ تۇرعانىن مەن دە تۇسىنە قالدىم. سەن، ول ەكەۋىن الدىمەن اتاماعان سەبەبىڭدى ايتقانىڭدا كاپيتان تاڭىرقاعانداي باجىرايا قاراپ قالدى ساعان. ءوزىڭدى ءجيى سۇراستىرىپ تۇراتىن نەگىزگى ادامىڭ سول ەكەۋى ەكەندىگىن بايقاتتى. ماقپال ءالى دە سەنى كۇتىپ وتىرعان بولسا، وعان مەن وپاسىزدىق ىستەگەن بولىپ شىقپايمىن با! سەنى بار ءومىرىن ارناپ كۇتكەن تەڭدەسسىز ماحاببات يەسىنىڭ الدىندا... ءتىرى نۇرياشىمنىڭ الدىندا... ەگەر ولاي بولعاندا... مەن نە بولماقپىن!

- جوق، ساعان كىر جۇعاتىنداي ماسەلە جوق! ونىڭ جاتتىق بولىپ كەتكەنىن مەن سەنەن ەمەس، باسقا جۇرتشىلىقتان ەستىدىم عوي. بۇل جايتتى سەن مەنەن جاسىرىپ، ونى قيماي قانشالىق جىلاعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟ ماقپال كەتكەن بولسا، وزىڭنەن باسقا ەشكىمدى سۇيمەيتىندىگىمدى ايتىپ جۇرسەم دە، «ءتىرى نۇرياشىڭ» ءۇشىن مەنەن بەزىپ قانشالىق ءجۇردىڭ؟.. بۇل سەنىڭ وپاسىزدىعىڭدى كورسەتە مە!... ەگەر ماقپال مەنى ادالدىقپەن كۇتىپ وتىرعان بولسا، مۇنداي ءسوز شىقپايدى!

- جوق، جوق، ونشالىق قاراڭعى كۇماننىڭ ورنى جوق، بۇرىننان جوق! جاسامىس كاپيتاننىڭ ءجۇز قۇبىلىسىنان ۇعىپ قالدىم! بىراق، قالاي دا ماقپالىمنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، اياعىن قۇشىپ، ورنىن بەرۋگە جەتسەم ەكەن!

- كۇلاش، سەن مۇنداي اۋىر ويدان اۋلاق بول، قالايدا ەندى سەنەن ايىرىلمايمىن مەن!

- جار دەگەندە جالعىزداي كورىپ جۇرگەن ءسىڭلىمنىڭ تۇنىعىن لايلاپ، سونشالىق ۇزاق زارىعا تەلمىرگەن كوزىنە ءشوپ سالعان بولسام... ءوزىم كەشىرەرلىك قىلمىس ەمەس قوي!

- سەن نە ويلاپ كەتتىڭ، جانىم-اۋ! - قۇشاقتاي الدىم. - قوي بوس قيالدى! سانسىز ءولىم، شەكسىز ازاپتان ءبىر-بىرىمىزگە سۇيەنىپ، ارەڭ قۇتىلىپ كەلگەنىمىزدە ەكەۋمىزگە ەشكىم ءمىن تاعا المايدى! - تولى داستارقاندى ستولعا كۇلاندى قۇشاقتاي تارتىپ اكەلىپ وتىرعىزىپ، شامپان قۇيدىم. ول ءبىر جۇتىم عانا ءىشىپ توقتاتتى.

- قويدىم ەندى، ماعان الاڭ بولما! - دەپ كۇلىمسىرەپ، قاۋىپ-كۇدىكتەن ارىلعانداي بەينە كورسەتتى دە، باسقا سوزگە اۋىستى...

بىراق، تاڭەرتەڭ باسىن ورامالمەن تاڭىپ تۇرەگەلدى. قوناق ءۇيدىڭ ايەل دارىگەردى كەلىپ تەكسەرىپ، «ءبىراز عانا قان قىسىمى بار كورىنەدى» دەپ كۇبىرلەدى دە ءدارى بەردى.

تۇسكە جاقىن تىكۇشاقتىڭ باسەڭ تىرىلى ەستىلدى دە، قوناق ءۇيدىڭ اۋلاسىنا قوندى. تەرەزەدەن قاراي قالدىق.

- اسقارىم عوي مىناۋ، ءدال ءوزى، اسقارىم! - دەدى كۇلان، ۇشاق ەسىگىنەن شىققان بۇيرا شاشتى جىگىتكە تىگىلە قاراپ تۇرىپ. سوڭىنان تۇسكەن بەيتانىس جاس كەلىنشەككە ەكەۋمىز دە ۇڭىلە تۇستىك. تىكۇشاقتان ودان باسقا لەتچيك قانا ءتۇستى. جىگىت پەن كەلىنشەك جۇگىرە كىردى ءبىزدىڭ نومىرگە.

- اكە! اكە! - دەپ جىگىت ۇمتىلىپ كەلىپ مەنى باس سالدى دا، بەتىمنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الىپ تەز اجىرادى. - اپا! اپاتايىم! - دەپ داۋىستاپ جىبەرىپ، كۇلاندى قۇشاقتاي الدى سونسوڭ. كۇلان اسقاردىڭ بەتىنەن شوپىلدەتە ءسۇيدى دە، كەلىنشەككە قارادى. كەلىنىمىز ەكەن، بۇل شاقتا ءبىر تىزەسىن ءيىپ، ماعان سالەم ەتىپ تومەن قاراپ تۇر ەدى. كۇلان وعان ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاپ، باتاسىن بەرە ءسۇيدى.

- ال، تاتەڭ قايدا؟ - دەپ اسقاردان ماقپالدىڭ ءجونىن سۇراعانىمدا، كۇلان دا قاراي قالدى.

- ۇيدە، امان! كيروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە. تاڭەرتەڭ قىزمەتىنە كەتىپ ەدى. ەكەۋىڭىزدىڭ كەلگەندىكتەرىڭىزدى بارا سالا ەستىپتى. جارىم ساعات وتپەي قايتىپ كەلىپ، بىزدەن ءسۇيىنشى سۇرادى. ءۇيدىڭ دايىندىق جۇمىسىنا ءوزى قالدى.

كۇلاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوز ەتى كوپ جىلاعان ادامنىڭ كوزىنشە ءىسىنىپ قىزارا قالعان ەكەن. ەكى بالاسىن ەكى قولىنان ۇستاپ ستولعا تارتا بەردى. ىشكى قىسىلىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسقانىن سەزدىم. ۇل مەن كەلىن داستارقاننان ءبىر-ءبىر باۋىرساق اۋىز تيە سالا اسىقتى.

ەكى چەمودانىمىزدى ەكەۋى ۇستاپ، كەلىن كۇلاندى، اسقار مەنى قولتىقتاپ، سۇيەمەلدەپ شىعاردى تىكۇشاققا.

ۇشاق تىك كوتەرىلىپ، الماتىعا قاراپ بەت العاندا مەن قاسىمداعى اسقاردان كوز الماي، قايدان وقىعاندىعىن، قازىر نە كاسىپتە ەكەندىگىن اسىعا سۇرادىم. كەلىن ەكەۋى اباي اتىنداعى ينستيتۋتتى بىرگە ءبىتىرىپ، الماتىداعى ءبىر ورتا مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ بىرگە ورنالاسقان ەكەن. مەنىڭ كوزىم قازىرگى بۇيرا شاشتى، جاڭا تەبىندەگەن بالاپان مۇرتى بار، شاناعى كەڭ قارا كوزدى جاس جىگىتتە بولسا دا، ويىم 59-شى جىلعى «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ ورنىنىڭ قارا قاقپاسىنان شەشەسىنىڭ زورلاۋىمەن شىعىپ بارا جاتىپ، «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي» دەپ قول سوزا شىرىلداعان كىشكەنتاي سابيىمدە ەدى. مۇنارلانىپ العان كوزىمنەن جاس پارلاي جونەلدى. دەرەۋ بەكىنىپ، باسقا سۇراۋلار قويا بەردىم. شەشەم مەن اعا-جەڭگەلەردىڭ اماندىق احۋالدارىن سۇراعانىمدا اسقار، «ءبارى امان» دەي سالدى دا، بيعازىنىڭ بالالارىنىڭ ۇلكەندەرى نە كاسىپتە ەكەندىگىن، كىشىلەرىنىڭ قاي-قاي مەكتەپتە وقىپ جاتقاندىعىن، كىشى اعانىڭ ءوز ءۇيىنىڭ الماتىعا جاقىن ءبىر مال فەرماسىندا ەكەندىگىن سوزا اڭگىمەلەدى. مەنى بىلەتىن دوستاردىڭ وزدەرىنە قانشالىق كومەكتەسىپ، سۇيەمەلدەپ كەلگەندىگىن سويلەپ كەتتى سونسوڭ. جاعدا مەن حالىق وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە ماقپالدى كەلىسىمەن تانىستىرا ءجۇرىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن حيميا كافەدراسىنان اسپيرانتتىق وقۋعا ورنالاستىرعاندىعىن، «تاتەسى» ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ، سول كافەدرانىڭ وزىندە قىزمەت ىستەپ قالعاندىعىن، قازىر دوتسەنت دارەجەسىنە كوتەرىلگەندىگىن ايتتى.

كۇلان كەلىننىڭ قاسىندا باسقا ورىندىقتا وتىر ەدى.

- اپا، اپا!.. اپا! - دەپ شىر ەتە ءتۇستى كەلىن ءبىر مەزەتتە. جالت قاراساق، ورىندىق ارقالىعىنا شالقالاپ جاتقان كۇلاندى قۇشاقتاپ العان ەكەن. ونىڭ اۋرۋى ەسىمە سوندا ءتۇسىپ، ىرشىپ باردىم قاسىنا. ماڭدايى دا قولى دا سۋىق. ارت جاعىمىزدان جۇگىرە جەتكەن مەدبيكە كوكىرەگىنە تىڭداعىش اسپاپ قويىپ، باجىرايا قالدى. كۇلاندى شالقاسىنان جاتقىزىپ شايقاپ، جۇرەگىن ارەكەتتەندىرۋگە كىرىستى.

- جەرگە ءتۇسىر ەكيپاجدى! - دەپ لەتچيككە ايقايلاپ جىبەردى ازدان سوڭ.

- مىنە جەتتىك، جەتتىك! - لەتچيك تە داۋىستادى. تىكۇشاق ءۇش قابات ءۇيدىڭ الدىنا قونا بەرگەندە جالتاقتاي قاراعان كوزىمە ماقپالدىڭ شارالى كوزى شارايناداي جارق ەتە ءتۇستى. ەكى بالاسىنىڭ ەڭىرەگەن داۋىسىن ەستىپ، ەلەڭدەپ تۇر ەكەن. ەكيپاج باسپالداعىنا جارماسىپ، سەكىرە كەلىپ كىردى. ماعان جالت-جۇلت قاراپ جىبەرىپ، شالقاسىنان جاتقان كۇلاندى قۇشا جىعىلدى.

- اپكە، اپكە! قاراشى ماعان، اپكەتايىم، ءبىر قاراشى! - ماقپال كۇلاننىڭ ەكى يىعىنان قۇشىپ شايقاي ەڭىرەدى.

- سابىر ەتىڭىز، جۇرەگى سوعۋدان الدەقاشان توقتاعان! - دەدى مەدبيكە.

ماقپال ەكەۋمىز امان-سالەمسىز جىلاسىپ، ءولى كۇلاندى كوتەرىپ تۇسىردىك جەرگە. جەڭىل كوك ماشينا جىلجىپ كەلىپ تۇرا قالدى قاسىمىزعا:

- بۇل كىم؟ بۇل كىم؟ - دەگەن بيعازىنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ساقال-شاشى اپپاق شال ىرشىپ ءتۇستى كابينكادان. مەنى تاني قويىپ، قۇشاقتاي الدى. اعالى-ءىنىلى ەكى اقباس ءۇن سالىپ جىلاي ايمالاستىق.

- ءجا، سەنى تىرىلەرىمىز امان كوردىك، بەرىك بول! بارلىق تىلەگىمىز سەن عانا بولاتىنسىڭ!

ماقپال ودەيالو ۇستىندە جاتقان كۇلاننىڭ باسىن الدىنا الىپ جىلاپ وتىر. ءمايىت ۇستىنە اق جامىلعى جاۋىپتى. وعان قاراي بەرگەنىمدە كىشى جەڭگەنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ونىڭ كەلگەنىن بىلمەي قالعان ەكەنمىن. باس سالىپ، ول كورىستى مەنىمەن. ۇزاق جىلادى، الدەكىمدەردى جوقتاپ، بار داۋىسىمەن بوزدادى. «ءتىرى ەكەنىڭدى بىلمەي كەتتى-اۋ!» دەگەنى قۇلاعىما ءبىز سۇققانداي ەستىلىپ، يىعىنان باسىمدى كوتەرىپ الدىم. «كىم؟» دەپ باجىرايا قاراسام دا شەشەمدى جوقتاپ تۇرعانى ءبىلىنىپ، دەنەم مۇزداپ سالا بەردى. بۋىنىم قۇرىپ بۇگىلىپ قيسايا بەردىم...

ەسىمدى جيعانىمدا اپپاق ۇيدە، اپپاق كەرەۋەتتە، قالىڭ قۇس توسەك ۇستىندە شالقامنان جاتىر ەكەنمىن. جەڭگەممەن سول كورىسۋدىڭ ەرتەڭىندەگى تال ءتۇستىڭ كۇنى تۇپ-تۇنىق تەرەزەدەن كورىندى. اياق جاعىمدا قارسى قاراپ تۇرعان ماقپالدىڭ ءىسىنىپ قىزارعان كوزى كىرپىك قاقپاي جارقىرادى. تەلمىرە قارادىم تولىقشا جۇزىنە. «كوزىن اشتى! كوزىن اشتى!» دەگەن قۋانىشتى ءۇنى ەستىلدى. ەكى جاعىمدا ەكى دارىگەر. ءبىرى ۋكول اسپابىن جيىستىرىپ، ءبىرى جۇرەگىمدى تىڭداپ وتىر ەكەن. «سوعۋى قالپىنا كەلدى!.. اقاۋ جوق، ساۋىقتى!» دەسەدى.

ءۇي ورتاسىنداعى كەڭ ستولدا وتىرعان كوپ ادام ۇدەرە تۇرەگەلىپ كەلىپ قورشاي قالدى مەنى. بىردەن قولىمدى الىپ اماداسا بەردى. شىعىڭقى شودىر ماڭدايلى، ارىقشا، شۇڭعىل كۇلىم كوزدى جاعدا مەن قالىڭ ەتتى، وسكەلەڭ قويۋ قاستى، جۋان باس حالىق قاسقىرباەۆتى ايقىن تانىدىم.

شەشەن جاعدا مەن حالىقتىڭ ايتقان كوڭىلى، توككەن جىگەرى تىڭايتىپ، ماقپالدىڭ سيپالاي وتىرىپ كيىندىرگەن تۇگەل جاڭا كيىمىن كيىپ تۇرەگەلگەنمىن. دوستار قورشاعان كەڭ ستول داستارقانىندا كىشكەنە نەمەرەمدى قۇشاقتاپ، احۋالدى سۇراستىرا وتىرىپ ەستىدىم.

انا جىلعى مەنى «سۋعا كەتىپ ءولدى» دەپ حابارلاعان وتىرىكشى راديونى ەستىپ، الدىمەن شەشەم قازا بولىپتى دا، ەكىنشى رەت، «تاكلاماكاندا اشتان ءولدى» دەگەن حابار جاريالانعاندا ۇلكەن اعا - بيگەلدى قازا بولىپتى. كەيىنگى ەستىلگەن بۇل قازا دا اسا اۋىر ءتيدى ماعان. مەنى اشتان ولمەسىن دەپ جاستايىنان بايلارعا جالدانعان، كوشتەن قالماسىن دەپ وقۋعا بەرىپ، كيىمىم مەن قاعاز-قارىنداشىم ءۇشىن عانا قارىزدانىپ قۇلعا اينالعان اعا-باۋىر ۇشەۋىنىڭ ەڭ اۋىر ازاپ كوتەرگەن ەڭ ۇلكەنىمىز وسى بيگەلدى ەدى عوي! شاۋەشەك جامبىلىنىڭ سىرتىنداعى تاس جول شەتىندە مەنىڭ اشتان ولەر شاعىمدا اۋزىنان جىرىپ بەرىپ، ءوزى اشتان ولە جازداماپ پا ەدى! ەندى راديودان «اشتان ءولدى» دەگەن حابارىم ەستىلگەندە جان ءۇزىپتى! 1962 جىلعى حالىق وسىلاي ۇركىپ جاتقاندا مەنى شىڭجانعا جالعىز تاستاپ كەتكىسى كەلمەي جىلاپ-ەڭىرەپ، شەكاراعا ەكى رەت بارىپ، ەكى رەت قايتىپ، ءوتىپ كەتكەن اناسى مەن بالا-شاعا ءۇشىن ءۇشىنشى رەتتە وكىرىپ جىبەرىپ ارەڭ وتكەن جانقيار اعا، اقىرىندا مەنى اشتان ءولدى دەپ ەستىپ ءولىپتى!.. بيعادىل «تۇرىگىم» عوي، مەنىڭ سول كۇيىگىمە شىداماي، بالا-شاعاسىنان ايىرىلىپ قالىپ تۇرىپ، قىزىل جەڭدىلەرمەن سوعىسىپ ولگەن!... وسى اۋىر قازالاردىڭ ۇستىنە كۇلانداي ارداقتى قۇرباندىعىمنىڭ قازاسى قوسىلىپ، تىنىسىمدى تارىلتىپ قايتا تالىقسىتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. قوناقتار اراسىنان ءىلبىپ شىعىپ، اۋاشاراق تۇرعان ديۆانعا ارەڭ جەتتىم. كوزىم شۇبارتىپ بارىپ ماڭايىم قاراڭعىلاندى. اعا-جەڭگەم ەكى جاعىمنان قۇشاقتاپ، مەنى بار ءومىرىن قيا كۇتىپ وتىرعان ماقپالىم ءبىر تىزەمدى، جالعىز ۇلىم ءبىر تىزەمدى قۇشا شۋلاعانى ەستىلدى ءبىر شاقتا. كوزىمدى قينالا اشىپ، الدىمداعى ەكەۋىنىڭ باسىن سىلادىم. ءدىر قاعىپ ەڭىرەپ جاتىر ماقپالىم. «ارەڭ قالعان ءبىز ءۇشىن جاساساڭشى!» دەگەنى انىق ەستىلدى. ديۆان ارقالىعىنان باسىمدى كوتەرىپ الدىم. دارىگەر سۇيىق ءدارى اكەلىپ تۇر ەكەن. ىشكىزە قويدى.

دوستار جارىسا سويلەپ، سونداعى راديو حابارىنىڭ «وسى جاققا ايلاكەرلىكپەن ءوتىپ العان، بەلگىسىز جاۋدىڭ» توقىعان قاسكۇنەمدىك حابارى ەكەندىگىن جورامالداستى. ويىما قونا كەتتى بۇل جورامال. تۇقىم قۇرتۋعا، ەڭ جاقىن جانقيارلارىمدى قىرىپ بىتىرۋگە ايلانعان وسى سۋايت وتىرىكتەر عوي!.. تىك تۇرەگەلدىم ورنىمنان. جىلاپ تۇرعان كەلىنىمنىڭ قولىنان نەمەرەمدى قايتا الىپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدىم دا يىسكەي ءتۇسىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتىم. اسا ۇزاققا سوزىلعان ازاپتان قايراپ قۇتقارىپ كەلە جاتقان ەگەسپە مىنەزىمنىڭ قۇدىرەتى وزىمە ەندى ايقىندالا ءتۇستى. دەنەمدى تىك ۇستاپ كەڭ ۇيدە تەز-تەز ءجۇرىپ كەتتىم. قۇلاپ قالماسىن دەگەندەي ساقتىقپەن ماقپال جاناسالاپ ەرە ءجۇردى.

-  بۇل ۇيىسقان قاسكۇنەمدەردىڭ وزدەرىن دە ءبىر-بىردەن «قاسقىر» جەپ جاتىر! - دەگەنىمدە ەكى ستول تولى دوستار جىم-جىرت تىڭداي قالىستى. - شەكسىز اپاتتان ءوز تابيعاتىنداعى ەرەكشە شىدامدىلىقپەن عانا قالعان جالعىز دوسىم -  كۇلاننىڭ دا ءولىمى وسى قاستاندىق وسەكتەن بولدى. مەنىڭ ءتىرى قالۋىم جولىندا قۇربان بولدى! سول قاسكۇنەمدەردىڭ بىرنەشەۋى وسىندا ءوتىپ العان. بۇل جاقتان تارقاتىلىپ سويقانداپ جۇرگەن سولاردىڭ وسەگى! ەندى ولمەيمىن، تىرىلەرىم ءۇشىن عانا ەمەس، مارقۇمدارىم ءۇشىن دە جاساۋىم قاجەت، ەندى تولىق ساۋىقتىم! - جالت بۇرىلىپ بارىپ، داستارقانداعى ەتتەن ەكى اسادىم. دوستار دۋ كۇلە قول شاپالاقتادى. مەن شامپان بوتەلكەسىن قولىما الىپ، جارتى ستاكان قۇيىپ الدىم دا وتىرعانداردىڭ ءبارىن توسقا شاقىردىم. - قانە دوستار، اعا-باۋىرلار، ۇرپاقتارىمىز - مىنا نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز ءوسىپ-ءوربي بەرسىن!

دۋىلداي تۇرەگەلگەن دوستار مەنىڭ قايتا جىعىلعانىمنان بەرى تۇرىپ قالعان ريۋمكالارىن قولدارىنا تۇگەل الىپ شاق-شۇق قاعىستىرىپ بىردەي كوتەردى. نەمەرەمنىڭ ماڭدايىنان تاعى ءبىر ءسۇيىپ، كەلىنگە ۇستاتتىم. كەلىن تىزە ءيىپ سالەم ەتتى...

ەرتەڭىنە كۇلاندى جەرلەسۋگە بارىپ، زيرات باسىنا قۇران وقىلىپ بولىسىمەن تۇرەگەلدىم دە كوز جاسىمدى توگە، اعىتىلا سويلەدىم. ناعىز ادامزاتقا ءتان، بىراق، اسا سيرەك بىتەتىن مورالدىق ەرەكشەلىگى، ادام بالاسىنا تيتتەي زياندى ءىس ىستەپ كورمەگەن ادالدىعى مەن اقىل-وي العىرلىعى وزىمە بۇرىن كورىنبەگەن پوەزيالىق دارىنمەن سويلەندى (تىڭداۋشىلار ماگنيتافونعا تولىعىمەن جازىپ وتىرعان ەكەن). 1961 جىلى تاكلاماكاننىڭ «ءدىلبار» اتتى قاندى لاگەرىندە قاستاندىقپەن اشتان ولتىرىلگەن مارقۇم ەرىنىڭ دە، الدىڭعى كۇنى اتامەكەن تابالدىرىعىنان مەنى وتكىزە سالا ءوزىنىڭ دە مەن ءۇشىن، مەنى اجالدان قورعاپ-قۇتقارۋ جولىندا باستارىن ءپا تىگىپ ءجۇرىپ قازاعا ۇشىراعاندىقتارى ايشىقتى ايقىن تىلمەن جەتكىزىلدى.

«باقىل بول قۇتقارۋشىم، پەرىشتەم! - دەپ بوزداپ جىبەرىپ باس قويدىم توپىراعىنا. جەرلەسۋگە كەلگەن ءۇش جۇزدەي ادام تۇگەل جىلادى. - قالعان باۋىرىڭ مەن بالالارىڭدى، جيەن-نەمەرەلەرىڭدى ءوز جۇرەك-باۋىرىم قاتارىندا ايالاپ-الپەشتەپ وتەرمىن. ساعىنىشتى ءوز اتا-مەكەنىڭنىڭ توپىراعى ءوز جانىڭداي جايلى، باۋىرمال، ماڭگىلىك توزباس تورقا بولار، قامسىز ۇيىقتا، اياۋلىم!»

ماگنيتافوننىڭ وزىمە تيگەن ءبىر لەنتاسىن مۇرا رەتىندە قورعاپ ساقتاۋدى، ۇيگە قايتىپ كەلىسىممەن اسقارعا تاپسىرىپ بەردىم. كۇلاننىڭ زورايتىلعان سۋرەتىن جەتىلىك اسىنا دەيىن ماقپال جاساتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ەڭ شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ بىرەۋىنە وبرازىن جاساپ بەرۋدى تاپسىرىپ قويعاندىعىن دا ايتتى.

بۇل سۋرەتپەن بۇل مۇسىنگە ءۇيىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى تورىنەن شەشەمىزدىڭ قاتارىنان ورىن سايلاندى. تۇنىق قارا كوزىنىڭ استىمەن بىزگە كۇلىمدەي قاراپ، شەكسىز مەيىرىن توگەدى دە تۇرادى!

قيسىق كوز، قىتىمىر تەرگەۋشىم، سەنەن قۇتىلدىم عوي، مىسقىلسىز-سىقاقسىز، قىسىلىسسىز-قىمتىرىلىسسىز، الاتىن وزەك شىندىعىمدى ەندى ايتايىن: وسى اياۋلىلارىمنىڭ دا، مەنىمەن بايلانىستى دەلىنىپ ولتىرىلگەن مىڭداعان تانىس، بەيتانىس مارقۇمداردىڭ ءبارىنىڭ دە ولىمىنە مەن سەبەپكەر بولدىم. ءبارى دە مەنىڭ اتىما تاڭىلىپ ازاپتى جولىمدا ءولدى. سوندىقتان قىلمىسسىزبىن دەي المايمىن. بىراق، سول نەمەمنىڭ قاي جەرىمدە قاي ىسىمدە ەكەندىگىن جيىرما نەشە جىل ىزدەپ، تاۋىپ بەرە المادىم. كەڭىردەگىڭىز شاقىلداپ-شيقىلداپ وندىرشەكتەي بەرگەنىڭىزبەن ءوزىڭىز دە ەشقانداي شىندىققا ۇيلەسە الاتىن ماسەلە تابا المادىڭىز. بىرەر تامشىسى بولسا دا بىردەمە تابىلسا، تاس شاعىپ جاتقان كومەكەيىڭىزگە تامىزىپ، قۇلاعىمدى ساقتايىن دەگەن ۇمىتپەن مەنىڭ دە تىنتىنبەگەن جەرىم قالمادى. بويىمنان دا، ويىمنان دا قىلمىسقا لايىق ەشتەڭە تابا الماي قينالدىم. وسى ءبىر ميللياردتىڭ ىشىندە مەنى تەكسەرگەندەي شۇقشيا وشىگىپ تىنتكەن ەشقانداي جاۋاپكەرىڭ بولماعان شىعار. ءبىر عانا پارقىم، ولار وتىرىككە مويىنداپ جاتقاندا مەن وعان باسپاي، شىنعا جاقىنىراق بىردەمە ىزدەپ، جىنىستىق بايلانىسىمدى دا جايىپ سالدىم. تابىلسا وسىدان تابىلار دەپ، بىلاپىت ەكى-ءۇش جەزوكشەنىڭ قىلمىس قاپشىعىن دا اقتارىپ كورسەتكەنىم ەسىڭىزدە بولسا كەرەك (جاس وقۋشىلار مەن كەيىنگى ۇرپاقتار، لاجىسىزدىقتان ار-ۇياتتان اتتاپ وتكەن وسى جايىمدى عانا كەشىرگەي). ودان تاۋىپ بەرگەنىم دە ءسىزدىڭ تاندىرىڭىزدى جۇمسارتا المادى. تاعى دا تابار دەگەندەي ءتىپتى تاقىلداپ تاقىمداي بەردىڭىز! ءسىزدى قىلمىسپەن قاناعاتتاندىرا المايتىندىعىمدى سودان بىلگەن سوڭ تاۋەكەل ايتىپ ءوز جولىما ءتۇستىم عوي.

اقيقي قىلمىسىم وسى ساپارلارىمدا عانا ايقىندالدى وزىمە: مەنىڭ ءسىزدى باستاپقى وشىكتىرگەنىم، «ءبارىمىز ادامبىز عوي، تەڭىرەك جاسايىق» دەگەن شىنشىل پىكىرىم بولىپتى دا، قۇتىرتا وشىكتىرگەنىم، يەسىز-ارقا تىرەكسىز السىزدىگىم بولىپتى. ماعان ۇقساتىپ، زورلاپ بايلانىستىرىپ ولتىرگەندەرىڭىز دە تۇگەلىمەن پاناسىز-وتانسىز، قىپ-قىزىل جالاشى شىنشىلدار بولىپ شىقپادى ما؟ شىنعا وتىرىك، بولىنگەنگە ءبورى، ساياققا تاياق، جالاڭاشقا جەل قاشاندا، قاي داۋىردە دە ءوش بولىپ جارالىپتى!

مۇنان سوڭ ادال ەڭبەگىم مەن اقىلى تالابىمدى ەشكىم قويىن داپتەرىنە قارا بوياۋمەن قىلمىس ەتىپ جازا المايتىندىعى انىق. ولاي بولاتىنى، مەن ەندى ءوز وتانىمدامىن! دۇنيەدە ءوز وتانىنان ايىرىلۋدان زور قىلمىس جوق ەكەن!