ابايعا قاتىستى قازىرگى تاڭدا ءسوز ايتقاندا ەڭ الدىمەن ويىمىزعا م.دۋلاتوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ باس ماقالاسى رەتىندە باسىلعان «اباي» دەگەن ماقالاسىنداعى «ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز»،- دەگەن اتالى ءسوزى ورالادى. شىندىعىندا دا ۋاقىت كوشى قانشا الىستاعانىمەن دە، ۇلى اقىن مۇراسىنا، رۋحىنا سونشالىقتى جاقىنداي بەرەرىمىز انىق. ۋاقىت كەڭىستىگىندەگى عاسىرلار دەڭگەيى مولشەرىمەن قاراساق اباي جيناعىنىڭ جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر بولدى. ەندەشە تۇڭعىش جيناق وقىرمان قاۋىم نازارىنا ۇسىنىلعاننان بەرى ۇلى اقىن مۇراسىن، ونىڭ دارا بولمىسىن، ازاماتتىق كەلبەتىن، مول ادەبي مۇراسىن تانۋ، تانىتۋ دارەجەمىز قاندايلىق دەڭگەيدە، نە ىستەلىندى، الداعى ۋاقىتتارداعى مىندەتىمىز قانداي دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز بۇگىنگى كۇن تالابى دەپ ەسەپتەيمىز.

ابايعا قاتىستى قازىرگى تاڭدا ءسوز ايتقاندا ەڭ الدىمەن ويىمىزعا م.دۋلاتوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ باس ماقالاسى رەتىندە باسىلعان «اباي» دەگەن ماقالاسىنداعى «ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز»،- دەگەن اتالى ءسوزى ورالادى. شىندىعىندا دا ۋاقىت كوشى قانشا الىستاعانىمەن دە، ۇلى اقىن مۇراسىنا، رۋحىنا سونشالىقتى جاقىنداي بەرەرىمىز انىق. ۋاقىت كەڭىستىگىندەگى عاسىرلار دەڭگەيى مولشەرىمەن قاراساق اباي جيناعىنىڭ جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر بولدى. ەندەشە تۇڭعىش جيناق وقىرمان قاۋىم نازارىنا ۇسىنىلعاننان بەرى ۇلى اقىن مۇراسىن، ونىڭ دارا بولمىسىن، ازاماتتىق كەلبەتىن، مول ادەبي مۇراسىن تانۋ، تانىتۋ دارەجەمىز قاندايلىق دەڭگەيدە، نە ىستەلىندى، الداعى ۋاقىتتارداعى مىندەتىمىز قانداي دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز بۇگىنگى كۇن تالابى دەپ ەسەپتەيمىز.

«قازاقتىڭ باس اقىنى - اباي. ونان اسقان بۇرىن-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق. اقمولا، سەمەي وبلىسىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق،- دەي كەلە احمەت بايتۇرسىنوۆ،- ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىنا ەستىلمەۋشى ەدى»،- دەيدى. ال، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولسا: «نە شارا! قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى حاكىمىندە التىن ارىپپەن جازىلارلىق اباي شىڭعىس تاۋىندا تۋىپ، شىڭعىس تاۋىندا 60 جىلدىق ءومىرىن وتكىزىپ، سول شىڭعىس تاۋىندا ءولدى. تۋعانىن، جاساعانىن، ولگەنىن ءوز ەلى توبىقتىدان باسقا قازاقتىڭ كوپ جەرى بىلمەي دە قالدى. وسى زاماندا ءۇش اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراي بىلەتىندەردىڭ جازۋلارى تاسقا باسىلىپ، حالىققا تاراپ، سىنعا ءتۇسىپ تۇرعاندا، اباي ءسوزى ءوزى ولگەننەن بەس جىل وتكەندە باسىلدى»،- دەگەن ەدى..

زەر سالا قاراساق الاش ارىستارىنىڭ ايتقان سوزدەرىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. اباي ەسىمىنىڭ كەڭ قازاق ساحاراسىنا تارالۋىنا، ۇلى اقىن سوزدەرىنىڭ «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى» «ۇلگىلى جاس» پەن ءسوز تانىرلىق ادامىنا جەتۋىنە باستى سەبەپ بولعان - تۇڭعىش جيناق ەكەندىگى تاعى دا ايقىن. ايتپەسە: «ماقتاپ وتىرعان ابايى ءبىزدىڭ ابۋباكىر، سەيداحمەت، اقمولدالارىنمىز سىقىلدى بىرەۋ عوي دەپ ءجۇردىم»،- دەپ باسىنداعى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانىنداي كوزى اشىق الاش ازاماتتارى تولىق تاني الماس قالار ما ەدى، ءدال زامانىندا اباي جيناعى جارىق كورمەسە، اقىن ولەڭدەرى قولدارىنا تيمەسە.

«1903 جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ»،- دەيدى اباي ولەڭدەرىمەن العاش تانىسقان كەزدەرى تۋرالى تاعى دا ا.بايتۇرسىنۇلى.

«1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتاسىندا ءھام ونان كەيىن سەمەيدەگى گەوگرافيچەسكي وبششەستۆونىڭ شىعارعان ءبىر كىتابىندا عاليحان بوكەيحانوۆ ابايدىڭ ءتارجىما ءحالىن جازدى، ءھام كەشىكپەي كىتابى باسىلاتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى. بىراق تەز شىقپادى. 1909 جىلى ابايدىڭ بالالارى، ءھام ىنىلەرىنىڭ ريزالىعى، ءھام عاليحاننىڭ ىجداھاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتا بۋراگانسكي باسپاسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇل ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كىتاپ سول ءبىرىنشى باسىلىم»،- دەگەن ەدى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ.

مىنە ۇلىلار مەن الىپتار ۇندەستىگى! باس باياندامادا ۇستازىم اراپ ءسلامۇلى ايتىپ وتكەندەي ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ زور ىقپال اسەرىمەن، مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ مارجانداي ادەمى جازۋىمەن كوشىرىلىپ، تۋراعۇل مەن كاكىتايدىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن تۇڭعىش جيناق تۋرالى پىكىر ايتقان احمەت، مىرجاقىپتاردىڭ ابايمەن تاعى دا ءبىر رۋحاني ۇندەستىگى، ورتاق ساباقتاستىق - ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ قالىڭ كوپشىلىككە ءبىر جىلدا تارالۋى ەدى. 1909 جىلى، ياعني بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن اباي جيناعى جارىق كورگەن كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسالى» سانكت-پەتەربۋرگتە، م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان قازاعى» ۋفا قالاسىندا باسپادان جەكە-جەكە باسىلىپ شىققان ەدى.

بۇل حالقىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى، مادەني تاريحىنداعى، ادەبيەت ايدىنىنداعى ەرەكشە ءبىر باعالى وقيعا ەكەندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارا الماس. قازىرگى زاماندا اباي ۇلىلىعىن، حاكىمدىگى مەن كەمەڭگەرلىگىن بارشا ادامزات تانىپ بىلگەن شاقتا، ونىڭ 1909 جىلى شىققان تۇڭعىش جيناعىنىڭ قازاق حالقى مادەنيەتىنىڭ تاريحىنداعى سارقىلماس عاجايىپ باستاۋ بۇلاعى بولعاندىعىن تەرەڭ دە ايقىن سەزىنەمىز.

اباي جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە قالتقىسىز قامقورلىق جاساعان ۇلكەن ەكونوميست - عالىم، ادەبيەتشى-تاريحشى، جالىندى پۋبليتسيست، شەبەر اۋدارماشى، الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستى نازارىن قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە ارناعان. 1903 جىلى پەتەربۋرگتا بەلگىلى عالىم سەمەنوۆ-تيان-شانسكي مەن اكادەميك ۆ.ي.لامانسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن جارىق كورىپ كەلە جاتقان «روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» اتتى كوپ تومدى ەڭبەكتىڭ 18 تومى «كيرگيزسكي كراي» دەگەن اتاۋمەن قازاق تاريحىنا ارنالىپ شىعادى. مىنە وسى كىتاپتىڭ «ناسەلەنيە» دەپ اتالعان ەكىنشى ءبولىمىن ءاليحان بوكەيحانوۆ جازۋعا قاتىسقان. وندا قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، وتكەن تاريحى مەن تانىمى، مادەنيەتى تۋرالى، مول اۋىز ادەبيەتى جاۋھارلارىن، جەكەلەگەن اقىنداردى ايتا كەلە ابايعا ايرىقشا توقتالادى. ابايدى جاڭا ادەبيەتتىڭ كوشباسشىسى رەتىندە باعالايدى. بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تۇڭعىش رەت تانىستىرعان ادام - ءاليحان بوكەيحانوۆ»

«سەميپالاتينسكي وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ 1904 جىلعى 8 سانىندا وتكەن جىلعى، ياعني 1903 جىلعى سەمەي وبلىسىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ اتقارعان ىستەرى تۋرالى ەسەبى جاريالانعان. مىنە، وسى ەسەپتە كوميتەتتىڭ تولىق مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە اباي مەن ءاليحاننىڭ ەسىمدەرى قاتار اتالادى. سونىمەن قاتار 1914 جىلى ميحاەليس قايتىس بولعانداعى قازانامادا «قازاقتىڭ جالعىزى، اقىنى ابايدى تۋرا جولعا سالعان وسى ميحاەليس ەدى. اباي ولە-ولگەنشە «مەنىڭ كوزىمدى اشقان، ماعان جانى اشىرلىق قىلعان ميحاەليس ەدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن ەدى»،-دەۋى اباي مەن ءاليحاننىڭ جاقىن تانىس بولعاندىعىنىڭ ايقىن دالەلى.

بۇل ساباقتاستىقتىڭ تامىرىن بۇدان ەرتە جىلداردان ىزدەسەك، 1889 جىلى «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» شىققان ماقالاسىندا: «...قازاق حالقىنىڭ ءوز الدىنا ولەڭدەرى بار. كىم بىلمەيدى: قازاقتىڭ اقىندارى شورتانبايدى، شوجەنى، ورىنبايدى، نايمان بالانى، شەرنيازدى... قۇنانبايدى ءھام حايريلارىن قازاقتارعا وسى اقىنداردىڭ قايسىسىنىڭ ءسوزى كۇشتى ەكەنىن بىلدىرۋگە ءجون بار ما!؟»،- دەيدى. بۇل رەتتە گازەت رەداكتسياسى ابايدى جازاردا اكەسىنىڭ ەسىمىن كەلتىرىپ جىبەرگەنى ايقىن.

قايىم مۇحامەدحانۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ابايمەن، ونىڭ تۇراعۇل، كاكىتاي، شاكارىم سياقتى تۋىستارىمەن، كوكباي، مۇقا سىندى شاكىرتتەرىمەن تانىستىعىن 1899 جىلى ونىڭ ششەربينا ەكسپەديتسياسىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولىپ قازاق دالاسىن زەرتتەۋگە شىققان كەزىنەن باستايدى.

ولاردىڭ تانىستىعى ناقتى قاي جىلدان باستالعانى، نەشە رەت كەزدەسكەنى انىق بولماسا دا ءاليحاننىڭ ابايدى ءسۇيىپ وقىعاندىعى ايقىن. ول اباي ولەڭدەرىن اۋزىنان تاستاماي ايتىپ، كوپتەگەن ادەبي زەرتتەۋلەرىندە اقىن سوزدەرىن مىسالعا الىپ وتىراتىن بولعان.

ۇلى اقىن دۇنيەدەن وزعان سوڭ «اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ» دەگەن ايدارمەن 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك»، 1906 جىلى «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتتەرىندە جانە 1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» اتتى كىتاپتا دا اباي تۋرالى بەرگەن العاشقى قۇندى مالىمەتتەرى قانشا ۋاقىت وتسە دە ءوز عىلىمي ءمانىن ەش جويعان جوق.

ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باستى ارمانى - اباي جيناعىن جارىققا شىعارۋ، اقىن مۇراسىن قالىڭ ەل اراسىنا تاراتۋ ەدى. «1906 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا جازىقسىزدان-جازىقسىز تۇتقىنداپ، پاۆلودار تۇرمەسىنە جاپقان كەزدە، ءاليحاننىڭ پورتفەلىنەن اباي قۇنانبايۇلى ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنىڭ قولجازباسى تابىلعان. اباقتىعا جابىعاننان كەيىن، كەلەسى كۇنى جازعان ارىزىندا ول ولەڭ قولجازبالارىنىڭ قۇنى 5000 سوم بولعاندىعىن جانە ونى ساقتاۋعا شارالار جاساۋىن وتىنگەن»،- [5,18] دەيدى سۇلتانحان اققۇلىۇلى.

قورىتىندىلاي كەلە، ءاليحان بوكەيحانوۆ - قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى تۇڭعىش ابايتانۋشى دەسەك ەش ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. دۋلاتوۆ م. اباي // قازاق. -1914.-№67

2. بايتۇرسىنۇلى ا. اق جول: ولەڭدەر مەن تارجىمەلەر، پۋبل. ماقالالار جانە ادەبي زەرتتەۋ / قۇراست. ر.نۇرعاليەۆ.-الماتى: جالىن، 1991.-464 ب.

3. دۋلاتوۆ م. شىعارمالارى: ولەڭدەر، قارا سوزدەر، كوسەمسوزدەر /قۇراست. م.ابسەمەتوۆ، گ.دۋلاتوۆا.-الماتى.-جازۋشى.-1991.-384 ب.

4. مۇحامەدحانوۆ ق. اباي مۇراگەرلەرى. - الماتى: اتامۇرا، 1995.-208 ب.

5. بوكەيحانوۆ ءا. تاڭدامالى.-الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى».-1995.-478 ب.

6. «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، 1889

جاندوس ماعازبەكۇلى اۋباكىر، شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، شاكارىمتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «ۇلىلىقتىڭ ونەگەسى»

«اقيقات» جۋرنالى