(كىتاپتارىمىزدىڭ قالاي شىققان حاقىندا)

ءبىر قالىپتا تۇرمايتىن وي-حوي ءومىر ادامدى كۇنگەيىنە دە، تەرىسكەيىنە دە شىعارادى، ويىن دا، قىرىن دا شارلاتادى. جەكە جاندى عانا ەمەس، تابىسقان توپتى دا، قاۋىم-حالىقتى دا سان سىنىنان وتكىزەدى. ءسۇيىنىش پەن كۇيىنىش كەزەكتەسەدى. ءومىر، تاعدىر دەيسىڭ. ءبارىن دە باستان كەشىرەسىڭ. ءار ءىستى وزىڭشە نە وڭ دەپ، نە تەرىس دەپ توپشىلايسىڭ. ويتكەنىڭ دۇرىس بولۋى دا، بۇرىس بولۋى دا مۇمكىن. پەندەسىڭ. مەنىڭ قاعازعا تۇسىرگەن مىنا پىكىرلەرىم دە -پەندەشىلىك تۇيسىكتەرىمنىڭ تۇيىندەرى.

سوۆەت وداعىنىڭ دىزگىن-شىلبىرىن ءبىر ءوزى قارىسىپ ۇستاعان سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كوكەلەرى نۇسقادى دا، 1986-جىلعى جەلتوقساننىڭ 16-سى كۇنى سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆ ورنىنان بوساتىلدى. قكپ وك پلەنۋمى ماسەلەنى 18 مينوتتە شەشتى. ديمەكەڭنىڭ بيىك تاعىنا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۋليانوۆ وبلىسى بيلىگىندەگى الاسا تاقتا وتىرعان بەيمالىم بىرەۋ، گ. كولبين دەگەن، قونجيتىلدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە الماتىنىڭ قازاق ستۋدەنتتەرى مەن جۇمىسشى جاستارى  ل. برەجنەۆ اتىنداعى الاڭعا جينالىپ، پارتيالىق ول شەشىمگە نارازىلىقتارىن اشىق بىلدىرۋگە كىرىستى. نيەتتەرى تۇزىك.

(كىتاپتارىمىزدىڭ قالاي شىققان حاقىندا)

ءبىر قالىپتا تۇرمايتىن وي-حوي ءومىر ادامدى كۇنگەيىنە دە، تەرىسكەيىنە دە شىعارادى، ويىن دا، قىرىن دا شارلاتادى. جەكە جاندى عانا ەمەس، تابىسقان توپتى دا، قاۋىم-حالىقتى دا سان سىنىنان وتكىزەدى. ءسۇيىنىش پەن كۇيىنىش كەزەكتەسەدى. ءومىر، تاعدىر دەيسىڭ. ءبارىن دە باستان كەشىرەسىڭ. ءار ءىستى وزىڭشە نە وڭ دەپ، نە تەرىس دەپ توپشىلايسىڭ. ويتكەنىڭ دۇرىس بولۋى دا، بۇرىس بولۋى دا مۇمكىن. پەندەسىڭ. مەنىڭ قاعازعا تۇسىرگەن مىنا پىكىرلەرىم دە -پەندەشىلىك تۇيسىكتەرىمنىڭ تۇيىندەرى.

سوۆەت وداعىنىڭ دىزگىن-شىلبىرىن ءبىر ءوزى قارىسىپ ۇستاعان سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كوكەلەرى نۇسقادى دا، 1986-جىلعى جەلتوقساننىڭ 16-سى كۇنى سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆ ورنىنان بوساتىلدى. قكپ وك پلەنۋمى ماسەلەنى 18 مينوتتە شەشتى. ديمەكەڭنىڭ بيىك تاعىنا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۋليانوۆ وبلىسى بيلىگىندەگى الاسا تاقتا وتىرعان بەيمالىم بىرەۋ، گ. كولبين دەگەن، قونجيتىلدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە الماتىنىڭ قازاق ستۋدەنتتەرى مەن جۇمىسشى جاستارى  ل. برەجنەۆ اتىنداعى الاڭعا جينالىپ، پارتيالىق ول شەشىمگە نارازىلىقتارىن اشىق بىلدىرۋگە كىرىستى. نيەتتەرى تۇزىك.

ول كەزدە «وقيعا»، بەرتىندە «كوتەرىلىس» دەلىنگەن سول تاريحي ءجايت جايىندا از ايتىلعان دا، از جازىلعان دا جوق. ءالى دە ايتىلادى دا، جازىلادى دا. سەبەبى: تولقۋدىڭ قالاي باستالعانى، قالاي شيەلەنىسكەنى ءالى انىقتالماعان قالپىندا. «الاي بولدى... بىلاي بولدى...» دەپ ءجۇرمىز. سوندىقتان دا شىعار، بۇگىندە «جەلتوقساننىڭ قاھارماندارى» كوپ. نەبىر اتاقتى ۇلكەن-كىشىلەرىمىز جىلدا جەلتوقسان ايى قارساڭىندا: «مەن سول كۇنى قاتتى اشۋلاندىم، تۋرا تسەكانىڭ وزىنە زۆوندادىم، جاستاردى جاقتادىم!»، «مەن دەرەۋ سوۆمينگە زۆوندادىم، جاستاردى قورعادىم!»، «مەن كولبينگە بارىپ، قاتەلىكتەرىن بەتىنە باستىم!»، «مەنى كولبين شاقىرىپ، ءسىز بەدەلدىسىز، پالەن ينستيتۋتقا بارىڭىز، جاستارعا اقىل ايتىڭىز دەپ ەدى، ازعىرعانىنا كونبەدىم!»-دەپ سۇڭقىلدايدى. سول كەزەڭدە جاستاردى جازعىرىپ سويلەگەن، حات، ماقالا جازعان شىركىندەردىڭ ءبىرازى كەيىندە: «جو-جوق، مەن ويتكەن جوقپىن!» دەسە، كەيبىرەۋى ەشتەڭە كورمەگەن، ەشتەڭەنى بىلمەگەن كەيىپتە، مىسىقتىرلىكپەن ءجۇر. «تسەكا مەنى الاڭعا جىبەرتپەي قويدى، جاستاردى جاقتاپ سويلەۋىمە رۇحسات بەرگىزبەدى، كەگەبەعا باقىلاتتىردى»، -دەپ ىشقىناتىن باسشى-قوسشىلار ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەر اۋىلىنان دا تابىلدى. ءتىپتى ول اپتادا اۋىلى جاقتا بولعانداردىڭ كەيبىرى: «مەن الاڭدا جاستاردى اراشالاپ، ءبىر وفيتسەردىڭ تۇمسىعىن بۇزدىم!»، «ستۋدەنت قىز-جىگىتتەرىمىزدى قورعاعانىم ءۇشىن مەنى «ءۇش ءارىپتىڭ» كىسىلەرى پالەن كۇن قاماۋدا ۇستاپ، تۇگلەن كۇن سوڭىمنان قالماي اڭدىپ ءجۇردى»، «مەن جاستاردى بىردەن قولداپ، ءبىر توبىن باستاپ كەپ كەتتىم» دەگەندەي ەرتەگى ايتتى. كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، تاۋقىمەت تارتقان ستۋدەنتتەردىڭ بىرنەشەۋى كەيىندە: -اقىن-جازۋشى زيالى اعالارىمىز قيىن ساعاتتاردا ءبىزدى قولداماي قويدى. جازۋشىلار وداعىنا دۇركىن-دۇركىن بارىپ: «ولجاس اعا! اعاتايلار! قايداسىڭدار؟! ءبىزدى قورعاساڭدارشى!» دەگەنىمىزدە كابينەتتەرىنەن شىقپاي وتىردى!-دەپ اشىنىپ جازدى (ەگەر جاڭىلماسام، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە). مەن ول جىلى «ارا- شمەل» جۋرنالىندا قىزمەتتەمىن، جەلتوقساننىڭ اياق شەنىندە ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعىنا بارعانىمدا تانىس ۆاحتەرمەن امانداسىپ، حال-احۋال سۇراسقانىمىزدا ونىڭ: -«جاستارعا وبال بولدى عوي. سول كۇندەرى وسىندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى توپ-توپ بولىپ كەلىپ، ولجاستان باستاپ سەكرەتارلاردىڭ ءبارىن اتاپ، ەتاجداردى ارالاپ جۇرگەندە ەشكىم شىقپاي قويدى، قورقىنىشتى بولدى ەمەس پە؟» دەگەنى ەسىمدە. ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولسا، «ايف. كازاحستان» اپتالىعى تىلشىسىمەن سۇحباتىندا بولار، ءوزىن كگب اڭدىعانىن، سوندا دا قكپ  ورتالىق كوميتەتىنە بارىپ، الاڭداعى جاستاردىڭ الدىنا شىعىپ سويلەگىسى كەلگەندە ونداعىلاردىڭ ۇلىقسات بەرمەي قويعانىن ايتتى. ال جازۋشى سوفى سماتاەۆ 2006-جىلعى ءبىر ماقالاسىندا (قاي گازەت ەكەنى ەسىمدە قالماپتى) جاستار بۇلقىنىسىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى «ابىرجىعان ولجاس كۇنى بويى مەنىڭ كابينەتىمدە وتىردى» دەپ جازدى. سوفى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە، مادەنيەت ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ەدى-اۋ دەيمىن. جازۋشىلار وداعىندا باسقارما حاتشىسى بولعان قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ جەلتوقسانعا قاتىستى اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا: -سول كۇنى تۇستەن كەيىن كەلگەن ولجاستى ءبىز «سەن قىزباسىڭ، بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالاسىڭ، ۇيىڭە بار دا جات»، دەپ دەرەۋ قايتارىپ جىبەرگەنبىز، ول سودان كەيىن كورىنبەدى، -دەگەن-ءدى.

بۇل سوزدەردىڭ قايسىسى دۇرىس ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىلۋىم شارت تا ەمەس، بىراق وسى ىڭعايدا مىناداي ءبىر پىكىرىم بار: جاستاردىڭ مىڭداپ جينالا باستاعانىنان سەسكەنگەن كولبيندەر ولارعا توقتاۋ ايتا الار بەدەلدى كىسىلەرىن الاڭ شەتىندەگى مىنبەرگە كەزەك-كەزەك شىعارىپ سويلەتىپتى. ەگەر ولجاسقا: -بارىڭىز، جاستارعا اقىل ايتىڭىز، تارقاسىن، -دەسە، مەنىڭشە، جاستار جاقسى كورەتىن اقىن ول ايتقاندى ورىندار ەدى، جاستاردى قىزدىرمالاپ سويلەمەس ەدى.

سونداي-اق، دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ جاستار الدىنا نەگە شىقپاعانى دا تۇسىنىكسىز. ءوزى جازعانداي، كولبين شاقىرىپتى، جاستارعا اقىل ايتىڭىز دەپتى، سودان سوڭ كرەملمەن سويلەسىپ، قابىلداۋ بولمەسىندە ەكى ساعاتتاي كۇتتىرىپتى دە، ميروشحين ارقىلى: ۇيىنە قايتا بەرسىن، ماسەلەنى مۇندا ءوزىمىز-اق رەتتەيتىن بولدىق، -دەپ سالەم ايتىپ، اۆتوكولىكپەن ۇيىنە جەتكىزدىرىپ سالىپتى.

د. قوناەۆ ءبىرىنشى سەكرەتارلىقتان بوساتىلسا دا، سوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنەن بوساتىلماعان ەدى عوي؟ ياعني ونىڭ قۇقىعى ساياسي بيۋرونىڭ ماڭىندا جوق كولبيننىڭ قۇقىعىنان الدەقايدا جوعارى ەمەس پە ەدى؟ ارينە! ەندەشە ول ونىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە نەگە ەكى ساعات ءۇنسىز وتىردى؟ ەگەر گورباچەۆپەن سويلەستىرۋدى دەرەۋ تالاپ ەتىپ، وعان: -ەكەۋىمىزدىڭ قۇقىعىمىز ازىرشە بىردەي، مەن جاستاردىڭ الدىندا سويلەيمىن! -دەسە، گورباچەۆ كولبينگە: -ويباي، اناۋ قوناەۆتى تەز ۇستاڭدار، شىعارماڭدار! -دەپ بۇيرىق بەرە الماس ەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ديمەكەڭ ورتالىق كوميتەت عيماراتىنا كەلىسىمەن بىردەن الاڭعا، مىنبەرگە بەتتەسە، كۇنى كەشە ءوسى وسىرگەن مينيستر مە، گەنەرال ما - ەسى دۇرىس ەشكىم ونىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرماس ەدى. ال جاستاردىڭ الدىنا شىققان سوڭ، ارينە، ديمەكەڭ ولاردى ودان ارمەن ارانداتپايدى، سابىرلى بولۋعا شاقىرادى، پارتيا شەشىمىن تۇسىندىرەدى، ءسال شىداۋ كەرەكتىگىن، ءبارى دە ورىن-ورنىنا كەلەتىنىن، دۇرىستالارىن، قازىرگى تالاپ-تىلەكتەرىنىڭ قابىل بولاتىنىن ايتادى. سولاي ىستەسە، ءوزىن قۇدايداي قۇرمەتتەيتىن جاستار، كىم، نەشە جەردەن ارانداتسا دا، ديمەكەڭنىڭ ءتىلىن الىپ، «مەنىڭ قازاقستانىمدى» شىرقاعان كۇيى بىرتىندەپ تارار ەدى. مەن بۇعان استە كۇماندانبايمىن!

مەن كوتەرىلىسكە قاتىسقان دا، كەيىن «قاھارمان» بولعان دا جوقپىن. ول تۇستا «ارا-شمەل» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەيتىنمىن. جەلتوقساننىڭ 17-ءسى كۇنى تاڭەرتەڭ «ورتالىق الاڭعا جاستار جينالىپ جاتىر ەكەن» دەگەندى ەستىدىك. جينالسا نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ سويلەر دە تارقار دەستىك. ساعات 15-تە مەنى فرۋنزە (مەدەۋ) اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە شاقىردى. گازەت-جورنالداردىڭ باس رەداكتورلارىن، مادەنيەت مەكەمەلەرىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىن، ياعني كوممۋنيستەردى جيناعان ەكەن. «جاستار تولقىپ، الاڭعا اعىلىپ بارىپ جاتىر. سىزدەردىڭ دە بارۋلارىڭىز كەرەك، جاستارعا ءجون ايتپاي بولمايدى. ءسال توسا تۇرىڭىزدار، قاشان اپارۋدى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى ايتاتىن بولدى. ەسكەرتەرىمىز، وتىنەرىمىز: قولدارىڭىزعا قارۋ رەتىندە ەشتەڭە الماڭىزدار!» دەدى اۋپارتكوم حاتشىلارىنىڭ ءبىرى. كەڭسە الدىندا ءبىرجارىم ساعات تۇردىق. ارقيلى اڭگىمە بولىپ، ارقالاي پىكىر ايتىلدى. اقىرىندا كوپشىلىك: -جاستار جينالىپ، اشۋلانا سويلەپ-سويلەپ الادى دا تارايدى. كومسومول پارتيانىڭ شەشىمىنەن تەرىس كەتۋشى مە ەدى؟! -دەدىك. شىن ويىمىز سول بولدى. ءبىر كەزدە اۋپارتكوم حاتشىلارىنىڭ ءبىرى كەلىپ: -جولداستار، ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرى، سىزدەر بوسسىزدار، جۇمىس ورىندارىڭىزعا بارا بەرىڭىزدەر. باسقالار ءسال توسا تۇرسىن، ورتالىق كوميتەتتەن ازىرشە كوماندا جوق، -دەدى.

ەرتەڭىندە جورنال ۇجىمى كۇنى بويى جۇمىس ورنىمىزدا بولدىق. جورنالدىڭ ءاربىر كەزەكتى سانىنىڭ ماتەريالدارى ءبىر اي بۇرىن ءازىر ەتىلىپ، ءار ايدىڭ 19-20-سى كۇنى باسپاحاناعا وتكىزىلۋى كەرەك. ءبىز جاڭاجىلدىق سانىن دايىنداۋدا ەدىك. ادەتتە قازاق، ورىس تىلدەرىندەگى فەلەتونداردى، ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەردى سوڭعى رەت سۇرىپتاۋ، قاجەت بولىپ قالعان جاڭالارىن وقۋ، الىپ-قوسىپ تولىقتىرۋ، كاريكاتۋرالاردى ىرىكتەۋ، ماكەت جاساۋ دەگەندەي جۇمىستاردىڭ بارلىعىن ءتورت كوزىمىز تۇگەل وتىرىپ اتقارامىز. ءسويتىپ، 18-ءى كۇنى كەڭسەدەن كەش شىقساق - كوشە گۋ-گۋ سۇمدىق سوزگە تولى. ۇيگە كەلسەم، ايەلىم زادا: -امان كەلدىڭ بە؟ مىنا تەلەفون دا قىرسىعىپ سويلەمەي قالدى. الاڭدا جاستاردى ۇرىپ-سوعىپ، يتكە تالاتىپ تاراتىپتى دەيدى. توپ-توبىمەن تۇرمەگە الىپ كەتىپتى دەيدى! -دەپ شوشىپ وتىر. مەن سەنبەدىم. كاپيتاليستىك ەلدە بولاتىن ونداي سۇمدىقتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي! مەن دە-وكتيابرات بولىپ، پيونەردىڭ، لەنين كومسومولىنىڭ قالىبىندا ءوسىپ، كومپارتيانىڭ وقشانتايىندا جۇرگەندەردىڭ ءبىرىمىن. كومسومولدىڭ پارتياعا قارسى شىعۋى مۇمكىن ەمەس!

راديونى تىڭدادىق، تەلەديدارعا ۇڭىلدىك. «الاڭعا جينالىپ، بەيباستاق ارەكەت جاساعان جاستار تارتىپكە شاقىرىلدى» دەگەننەن وزگە ەشتەڭە ايتىلعان جوق. سۇمدىقتىڭ ءبارىن ەرتەڭىندە ەستىپ بىلدىك.

الاس-كۇلەس تىرلىك باستالدى. بارشا پارتيا، كومسومول ۇيىمدارى «اناۋ تەنتەك، ساياسي ءبىلىمى تاياز جاستاردى» ايىپتاپ جينالىس وتكىزۋگە جوعارىدان قاتاڭ نۇسقاۋ الىپ، ورىنداۋعا كىرىسىپ كەتتى. ءبىز قالايدا ونداي ارەكەت جاساعان جوقپىز.

ارادا ەكى اپتا وتكەندە ىڭىردە ۇيگە ساعات اشىمباەۆ كەلدى. رەسپۋبليكا  تەلەراديو كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى. باياعىدان ءبىر وتاۋىمىز بولىپ كەتكەن ءىنىمىز. جۇبايى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا (جازۋشى)-مەنىمەن جەرلەس. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇلان اۋدانىنان. ساعات كوڭىلدى ساتتەرىندە مەنى «قايىناعا» دەپ ەركەلەنە سويلەپ، كوڭىلسىز كەزىندە «عاب-اعا» دەيدى.

-عاب-اعا، جۇمىستان جاڭا شىقتىق، وڭاشا سويلەسۋگە كەلدىم، سۇمدىق، عاب-اعا، سۇمدىق! - دەيدى. ءوڭى -سۇپ-سۇر، داۋىسى --ءدىر-ءدىر.

-سابىر ەتكەيسىڭ، كۇيىنبەگەيسىڭ. حالقىمىزدىڭ جۇيكەسىن شاباقتايتىن شاققا تاپ بولدىق قوي، بۇدان ارىدا نە كۇي كەشەرىمىزدى كىم بىلەدى، قىلار قايران جوق، اياعىمىزدى اڭداپ باسىپ، ارتىن باعامىز دا، -دەپ وزىمشە جۇباتا سويلەدىم.

-اناۋ ۇلكەن تسەكانىڭ قاۋلىسى بار عوي، سونداعى «كازاحسكي ماحروۆىي ناتسيوناليزم» دەگەن فورمۋليروۆكانىڭ «ماحروۆىي» دەگەن ءسوزىن مىنا ءبىزدىڭ تسەكانىڭ يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى البەرت ۋستينوۆ قوسىپتى!

-قوي؟! ونى كىم ايتتى؟

-مەنىڭ تسەكاداعى جولداستارىم ايتتى. قاۋلىنىڭ تەكستىن وسىنداعىلار دايىنداعان ەكەن، ال ونىڭ سوڭعى ۆاريانتىنا بۇرىنعىلارىندا بولماعان «ماحروۆىي» دەگەن ءسوزدى ۋستينوۆ اۆتوقالاممەن جازىپ اپارىپ باستىرىپتى، ماشينيستكالار سونىڭ جازۋى دەپتى، تانيدى عوي.

-جازۋ سونىكى بولسا بولار، بىراق ول ءوز توتەسىنەن جازا الماس. مەنىڭشە، ول ءسوزدى ماسكەۋدەن كەلگەن «كوسەمدەردىڭ» ءبىرى قوستى، نەمەسە ءبىزدىڭ جاعىمپاز «كوسەۋلەردىڭ» ءبىرى ايتا قويدى. ۋستينوۆ بيشارا پيسار بولىپ وتىرعان دا، «قوس، جاز!» دەگەن سوڭ ماشبيۋروعا الا جونەلگەن شىعار. سولاي، كۇيەۋ بالا! -دەدىم، ساعاتتىڭ كوڭىلىن جەلپىگىم كەلىپ.

-لوگيچنو، قايىناعا، لوگيچنو، بىراق كۇيەۋبالاڭىز سول ۋستينوۆقا ءبارىبىر سەنبەيدى، -دەپ ساعات اقىرىن عانا سالقىن جىميدى. ءۇنى ءسال-ءپال جەڭىلدەگەن سياقتاندى.

-جەڭگەڭنىڭ قىشقىلدانعان ارپا كوجەسى بار، ەكەۋىمىز سودان ءبىر-ءبىرى شارانى تاستاپ الايىق، سودان كەيىن اڭگىمەمىزدىڭ ارعى جاعى، وسپانحان اعاڭ ايتقانداي، «ميداي جازىق دالا» بولادى، -دەپ ەدىم، كۇيەۋبالامىز عادەتىنشە باسىن يزەي سىلق-سىلق كۇلدى.

ءبىزدى كوڭىلدەندىرۋگە كوجەنىڭ كۇشى جەتپەدى. ساعات سالدەن سوڭ قايتادان تۇنجىراڭقىراپ، قاباعىن تۇيىڭكىرەپ، كوزاينەگىن سۇقساۋساعىمەن كوتەرىپ قويىپ:

-عاب-اعا، اڭگىمەمنىڭ سەكرەتى بار، سونى ايتايىن... ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن ءىشىم سەزدى دە، ون التىسى كۇنگى ىڭىردە ءبىر سەنىمدى قىزمەتكەرىمدى وڭاشالاپ الىپ: «ەرتەڭدەر الاڭدا نە بولسا دا ۆيدەوكاسسەتاعا تۇگەل ءتۇسىرىپ جازىپ ال. ءتىرى جان كورمەيتىن، بىلمەيتىن بولسىن، ىڭعايلى جاسىرىن جەر تاۋىپ ال دا، ءتۇسىر دە وتىر» دەدىم. ول ەكى كۇن بويعى سۇمدىقتى ءتۇپ-تۇگەل جازىپ الدى. كاسسەتانى مەنىڭ سەيفىمە سالىپ تاستادىق تا، بىردە ءتۇنى بويى تاعى وڭاشادا كوردىك... سۇمدىق، عاب-اعا، سۇمدىق!.. شەرۋدىڭ قاشان، قالاي  باستالعانى، كىمدەردىڭ جاستاردى قورقىتىپ-ۇركىتپەك بولىپ مىنبەرگە شىعىپ، نە دەپ كوكىگەندەرى، ميليتسيا مەن اسكەر وفيتسەرلەرىنىڭ شوۆينيستىك بىلاپىت بوقتىقپەن بارقىراپ بۇيرىق بەرگەندەرى، جازىقسىز جاستاردىڭ قانداي قورلىق-زورلىق كورگەندەرى دەيسىز بە... ءبارى-ءبارى بار... نەتكەن سۇمدىق! نەتكەن جاۋىزدىق!-دەگەن ساعات تۇتىعىپ، قالشىلداي باستادى. تىكسىنىپ تىڭداپ وتىرعان مەنىڭ دە بار قانىم باسىما تەپكەن. ايتسە دە، كىرشىكسىز جۇرەگىنىڭ بۇرىننان اقاۋى بار ىنىمە جانىم قاتتى اشىپ، يىعىنان قۇشاقتاي الىپ:

-اينالايىن ساعات-جان، سابىر ساقتاشى، قايراتتى ەدىڭ عوي، اشۋىڭدى العا تۇسىرمەۋشى ەدىڭ عوي، قامىقپاشى، مۇجىلمەشى، قايراتتى ەدىڭ عوي! -دەي بەردىم.

ەكەۋىمىز ءبىراز ءۇنسىز وتىردىق. ساعاتتىڭ كوڭىل كۇيى ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى. قۇشاعىمدى جازىپ، ارقاسىنان اقىرىن عانا قاعىپ:

-اتا-بابالارىمىز: «سابىر ءتۇبى -سارى التىن» دەمەدى مە. عاجاپ ناقىل عوي، ءا؟! كۇيەۋبالا، سەندەر مىقتاپ ءبىر ەرلىك جاساعان ەكەنسىڭدەر، شىنىندا ناعىز ەرلىك! ال ەندى سول كاسسەتادان بىرنەشە كوشىرمە جاسات تا، بىرەۋىن ماعان بەر. جالعىز دانا بولسا، ول، ءوزىڭ بىلەسىڭ، «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، تىمىسكى ساتقىنداردىڭ بىرەۋىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالسا، قۇرىپ كەتەدى عوي، سوندىقتان كوپ كەشىكتىرمەي كوبەيتىڭدەر. ونداي قۇندى دۇنيە باعالاناتىن كۇن تۋار، سوندا كەرەك بولادى. نە ءوزىڭ، نە جاڭاعى سەنىمدى دوس-جولداستارىڭنىڭ ءبىرى سونىڭ نەگىزىندە كىتاپ جازارسىڭدار، حابار جاسارسىڭدار. مەن دە قاراپ جاتپاسپىن. قالاي، كۇيەۋبالا، قايىناعاڭ دۇرىس ايتتى ما؟-دەدىم. ساعات جىميا باسىن يزەدى دە:

-ونى دوستارىمنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە تىعىپ قويدىق، جوعالمايدى. ءسىز ءبىزدىڭ راديوداعى رابات جانىبەكوۆتى بىلەسىز بە؟ -دەدى.

-ال سەن توقتاربەك قىزىقباەۆتى بىلەسىڭ بە؟ -دەپ جورتا قاعىتتىم.

-اقىن توقاڭ با؟ نەگە بىلمەيمىن، ول كىسى دە قايىناعام ەمەس پە؟ -دەپ كوڭىلدەنە ءتۇستى.

-ەندەشە مەن دە راباتتى بىلەمىن، سەنىڭ اعاڭ، ال ول-سول قايىناعاڭنىڭ، مەنىڭ ءىنىمنىڭ تۋعان قۇداسى!

-ءتۇۋھ، قايىناعا، شيدەي توقىلعان تۋىس بولىپ شىقتىق قوي! شىعىستان كەلىنشەك العانىم مۇنداي جاقسى بولار ما؟! -دەپ ساعات سىلق-سىلق كۇلدى دە: -عاب-اعا، راحاڭ ءبىزدىڭ جاڭاعى شارۋامىزدى بىلەدى، ەگەر ىزدەگەنىڭىزدە بولماي  قالسام، سول اعاممەن  حابارلاسارسىز،--دەدى.

...بەينەتاسپادان كوشىرمە جاسالار دەپ انە-مىنەمەن جۇرگەنىمدە ۋاقىت شىركىن زىمىراپ، ءبىر كۇنى قايران ساعاتتان كەنەت ايىرىلىپ قالدىق... «ەگەر ىزدەگەنىڭىزدە بولماي قالسامدى» اۋزىنا قۇداي سالعان ەكەن... ىزدەدىم... راباتقا تەلەفون شالىپ، بەينەتاسپا جايىن سۇراپ ەدىم، ول ونى بىلگەنىمەن، ساقتاۋعا ساعاتتىڭ ءدال كىمگە بەرگەنىن بىلمەيتىنىن ايتتى.

تاريحي قۇندى ول بەينەتاسپا كەيىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالعان دەرەكتى حابارلارعا پايدالانىلعان ءتارىزدى. تولىق قالپىندا ما، الدە جارىم-جارتىلاپ پا، ول جاعى ماعان ءمالىم ەمەس.

...جازۋشىلار وداعىمىزدىڭ قۇزىرىنداعى كوركەم اۋدارما جانە ادەبي بايلانىس باس رەداكتسياسىنىڭ القاسىندا توراعا كەزىم.

1990-جىل. ەگەر جاڭىلماسام، شىلدە ايىنىڭ 25-ءنشى كۇنى، سارسەنبى. بەسىن الەتىندە كابينەتىمە تويبولدى زەينابىلەۆ پەن تالعات ايتبايۇلى كەلىپ كىردى. تويبولدى -القانىڭ  باسپاحانالار جونىندەگى قىزمەتكەرى دە، تالعات -القانىڭ قازاق ادەبيەتى رەداكتسياسىندا رەداكتور.

-ءيا، جىگىتتەر، تورلەتىڭدەر، نە جاڭالىقتارىڭ بار؟ -دەپ قارسى الدىم ەكەۋىن. تۇسكى ۇزىلىسكە دەيىن ادەتىمىزشە كۇندەلىكتى شارۋالارىمىزدى پىسىقتاعانبىز، ەندى قوسىمشا اقىلداساتىنداي ەشتەڭە جوقتا كەلگەندەرى تەگىن تارىزدەنبەدى.

-اعا، بىزدە ءبىر ۇسىنىس بار، --دەدى جۇمساق ءۇندى تالعات، جىميىپ جايعاسا بەرە.

-ءيا، اعا، قىزىق ۇسىنىس، --دەدى كوتەرىڭكى سويلەيتىن تويبولدى.

-ۇسىنىستىڭ بولعانى جاقسى عوي، كانە، ايتا قويىڭدار، --دەدىم، شىن ىنتالانىپ.

-اعا، سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى جايىندا كىتاپ شىعارساق قايتەدى؟ -دەدى تالعات.

-قولىمىزدا ەشبىر ماتەريال جوق قوي؟ سودان كەيىن ۇكىمەتتەردىڭ ونداي وقيعا تۋرالى دوكۋمەنتتەردى جيىرما جىل ما، جيىرما بەس جىل ما، ايتەۋىر، ۇزاق مەرزىمگە ارحيۆكە تاپسىرتتىرىپ، سول ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا پايدالانۋعا رۇحسات دەپ جاۋىپ تاستايتىن زاڭدارى بولۋشى ەدى، بىزدە دە سويتكەن جوق پا ەكەن؟ -دەدىم.

-وقيعاعا قاتىسى بولعان كىسىلەرمەن سويلەستىك، ميليتسيا، پروكۋراتۋرا، سوت ورىندارىندا جورا-جولداستارىم بار ەدى، ولار ماتەريال جيناۋعا كومەكتەسەتىن بولدى، تەك وزدەرىنىڭ اتى-ءجونىن جاريا ەتپەۋدى ءوتىندى. رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرادا ىستەيتىن ءبىر جولداسىمدا ماتەريال كوپ ەكەن، ول الدىندا سونىڭ ءبارىن ءوزى جيناقتاپ، ءبىر ىزگە سالا قورىتىندىلاپ جازىپ بەرۋگە قۇلشىندى دا، ەكى كۇننەن كەيىن، بۇگىن، اينىڭقىراپ وتىر،  وزىنە، بالا-شاعاسىنا قاتەر بولىپ جۇرەر دەپ قاۋىپتەنەدى-اۋ، --دەدى  تالعات.

-قاۋىپ-قاتەردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. قولىنداعى ماتەريالداردان كوشىرمە بەرسە، سول دا جەتپەي مە بىزگە،  اتى-ءجونىن اتاماي-اق قويالىق، ول جاعىن سويلەستىڭ بە؟

-سويلەستىم، ەرتەڭدەر ءبىر حابارىن بەرەتىن بولدى.

-كوشىرمە بەرەدى عوي، بەرمەي نە قىلادى؟ پالەنبايدان الدىق دەپ اتى-ءجونىن جازبايمىز، سولاي ەمەس پە، ا، اعا؟- دەدى تويبولدى.

-جىگىتتەر، ۇسىنىستارىڭ جاقسى، دۇرىس. قولدايمىن، كىرىسىڭدەر. تەك ابايلاڭدار، ءاربىر ماتەريال دالەلدى بولسىن. ەڭ اۋەلى مۇحتار شاحانوۆپەن جولىعىپ، ول باس بولعان كوميسسيانىڭ قۇجاتتارىن، مۇحتاردىڭ بايانداما، ءسوز، سۇحبات اتاۋلىسىن تۇگەندەڭدەر. وسىندا، ءماجىلىس زالىمىزدا، كولبينمەن بولعان كەزدەسۋدە جۇبان مولداعاليەۆتىڭ، سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ايتقان سوزدەرىن بەرەلىك. اشىنىپ قارسى سويلەگەن سول ءۇش اعامىز عوي. ارعىسىن تاعى اقىلداسارمىز، تەك بايقاڭدار، بىرەۋ-مىرەۋلەر الداپ، ارانداتار بىردەڭە جازىپ بىلىقتىرماسىن جانە وزدەرىڭ ساق جۇرىڭدەر، -دەپ شىن ويىمدى ايتتىم.

-ارينە، --دەپ قالدى تويبولدى.

-كىتاپتىڭ كولەمى ماتەريالدىڭ جينالعانىنا قاراي بولادى دا، --دەدى تالعات، ويلانا سويلەپ.

-جىگىتتەر، شىعارۋعا بەل بايلايدى ەكەنبىز، وندا كىتاپتى قازاق تىلىندە عانا ەمەس، ورىس تىلىندە دە شىعارايىق، دوكۋمەنتتەردىڭ دەنى ورىس تىلىندە بولادى عوي جانە وقيعانىڭ ءمانى ءورىستىلدى كوپشىلىككە دە جەتسىن! -دەپ ەدىم، تالعات پەن تويبولدى قۋانا قۇپتاپ:

-دۇرىس!

-ءيا، دۇرىس بولار ەدى! -دەستى.

كەتۋگە ىڭعايلانىپ تۇرا بەرگەندەرىندە تالعات:

-سوندا قارجى جاعى قالاي بولار ەكەن... -دەپ قالدى. سۇراق قويعان سىڭايدا ەمەس، كوڭىلىندەگى ءدۇدامالىن جاسىرعىسى كەلمەگەن نيەتپەن.

-ونى كورەرمىز، اقىلداسارمىز، جولدارىڭ بولسىن! -دەدىم.

تالعاتتى توڭىرەكتەگەن ءدۇدامال مەنىڭ كوكەيىمدە دە پايدا بولا قالعان. كىتاپتى شىعارۋىمىز كەرەك! ول وتە قاجەت!.. جازىقسىز جاستاردى جازعىرعان «كۇشتىلەردىڭ» بىرەۋ-مىرەۋى تيىم سالار بولسا... تاۋەكەل، ونى كەزىندە كورىپ الارمىن، ال كىتاپتى شىعارۋىمىز قاجەت!..  بىراق قاي قارجىمىزعا؟.. بىزگە بەرىلگەن قارجى شامالى. القانىڭ اتى داعاراداي «كوركەم اۋدارما...» بولىپ باستالعانمەن وعان جۇكتەلگەن مىندەت -جولما-جول اۋدارما جاساۋ عانا. سول ىڭعايداعى ءبىر كەرەعارلىق: «جازۋشى»، «جالىن» باسپالارىنداعى جولما-جول اۋدارما نارقىنان ءبىزدىڭ قالاماقى بەس ەسە ارزان، ونى كورگەن اۋدارماشىلار بىزدەن الىستاي باستاعان دا. سونى ەسكەرىپ ويلاندىم دا، بۇل كەرەعارلىقتى ءوز پايدامىزعا جاراتۋدى ۇيعاردىم. «بيىلعى جىلدىڭ قالعان قارجىسىن جانە الداعى جىلعا بەرىلەر قارجىنى جەلتوقسان جايىنداعى كىتاپتارعا عانا جۇمسايىن! قارجى مينيسترلىگىنىڭ تەكسەرگىشتەرى ونىمدى دۇرىس ەمەس دەپ قيعىلىق سالسا، تاۋەكەل، كەزىندە كورىپ الارمىن!» دەپ ىشتەي بايلام جاسادىم.

تالعات پەن تويبولدى ىسكە قۇلشىنا كىرىستى. نەندەي ءجايت بولىپ جاتقانىن كۇنارا مالىمدەپ تۇرادى. ماقالا، دوكۋمەنت كوشىرمەلەرى كوبەيە باستادى. ماشينكادان وتكىزىپ، وقىپ، باسپاحاناعا جونەلتۋگە كىرىستىك. تالعات كىتاپ اتىن «الماتى. 1986. جەلتوقسان» دەپ قويۋدى ۇسىندى. ماقۇلدادىق. تويبولدى «التىن وردا» باسپاحاناسىمەن شارت جاساسىپ كەلگەن (كەيىن  2--3-كىتاپتارىمىزدى «ءداۋىر» باسپاسى شىعاردى).

سونىمەن، 1991-1992-جىلدارى وقىرمان قاۋىمعا كىتابىمىزدىڭ قازاق تىلىندە ۇشەۋىن، ورىس تىلىندە ەكەۋىن ۇسىندىق. ءالى دە بىرەر كىتاپتىق ماتەريالىمىز بولسا دا، قارجىدان قاعىلدىق. مينيسترلىككە، ۇكىمەتكە جۇگىرگەنىمىزدەن ەشتەڭە شىقپاي جۇرگەندە 1993-جىلى اقشا اۋىسى كەلىپ كيلىكتى دە، قارجى مينيسترلىگى القاعا ۇزىن قۇرىعىن سالىپ، اقىرىندا بىزدەن قۇتىلىپ تىندى. وعان جەلتوقسان وقيعاسىنا جەل بەرگەن، ۋشىقتىرعان كەيبىر «مىقتىنىڭ» كومەكتەسكەنىن كەيىن ءبىلدىم.

ءCوز رەتىنە قاراي اقيقات ءۇشىن ايتا وتىرار ءبىر ءجايت-جانىبەكوۆ وزبەكالى اعامىزدىڭ (توپىراعى تورقا بولسىن!) «تاعدىر تاعىلىمى» دەپ اتالعان تۋىندىسىنىڭ 2-كىتابىندا القا تۋرالى اعات پىكىردىڭ بار ەكەنى.  82-بەتىندە رەسپۋبليكا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باستاماسىمەن جازۋشىلار وداعىنا اۋدارما القاسى اشىپ بەرىلدى، شتاتىندا 42 كىسى بولدى، بىراق باسشىلارىنىڭ قابىلەتسىزدىگىنەن تەز جابىلىپ قالدى دەلىنىپتى. 1989 جىلعى جەلتوقساندا اشىلعان القا شتاتىندا ەشقاشان 42 كىسى بولعان جوق، 24 كىسى عانا بولدى. ايلىقاقىسى تىم از، قالاماقى جوق جەرگە كىم جولاسىن؟!  اۋەلگى توراعا مۇرات اۋەزوۆ  ءبىر جىلدان اسا بەرە جوعارعى سوۆەتكە دەپۋتات بولىپ كەتتى دە، ورنىنا مەن تاعايىندالدىم. شتاتىندا ادەبيەتىمىزدىڭ عانا مۇددەسىن كوزدەپ قۇلشىنىپ كەلگەن جالاڭتوستەر: ءساتىمجان سانباەۆ، اكسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، سابىرحان اسانوۆ، ۇمبەتباي ۋايدين، كەڭەس يۋسۋپوۆ، جاراسقان ابدىراشەۆ، ومىرزاق مۇقاەۆ، روزا مۇقانوۆا، تالعات وتەگەنوۆ جانە باسقالار بار القا ماقسات-مۇددەسىنە ساي جۇمىس ىستەدى. تەك 1994-جىل باستالىسىمەن ءبىز دە قارجى مينيسترلىگىنىڭ نىساناسىنا اينالىپ،  «ەندى سەندەردى ۇستار قارجى جوق، قاعاز دا جوق» دەگەندەي «جوق-جوقتىڭ» استىندا قالدىق. ءسويتىپ، ەكى جىلدا ءتورت مارتە قىسقارتۋعا ۇشىرادىق، جابىلماسقا لاج بولمادى. «اۋدارما القاسىن جابۋ --قاتەلىك، ول --ادەبيەتىمىزدىڭ باسقا جۇرتتارعا تانىلۋىن توقتاتۋ!» دەگەن اۋىزشا دا، جازباشا دا جانايقايىمىزدى نە وكىمەت، نە ۇكىمەت تىڭدامادى، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارى دا سەلقوستانىپ، شەت قالىپ وتىردى...

كىتاپ شارۋامىز جاققا قايتا ورالايىن. شىعارعان بەس كىتابىمىز باسپاحانانىڭ بوياۋى كەپپەي جاتىپ-اق دەرلىك تاراپ كەتتى. ارقايسىسى 80.000 دانا بولسا دا! جەر-جەردەن: «بىزگە جەلتوقسان جايىنداعى كىتاپتارىڭنان تىم بولماسا ءبىر-ءبىر دانا سالىپ جىبەرىڭدەرشى!»، «جەلتوقسان تۋرالى شىعارعان كىتاپتارىڭدى قايدان تاۋىپ الۋعا بولادى؟ قايتالاپ نەگە شىعارمايسىڭدار؟» دەگەن ءوتىنىش-تالاپ ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان «قىلمىسى ءۇشىن» الماتىداعى، باسقا دا قالالارداعى وقۋلارىنان، جۇمىستارىنان شىعارىلىپ، قۋعىندالىپ، اۋىلعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ستۋدەنتتەردىڭ، جۇمىسشى جاستاردىڭ تارتىپ جۇرگەن تاۋقىمەتتەرى تۋرالى جازعان حاتتارى جيىلەدى. تالعاتقا: -بۇلارعا سەن يە بول، كەيىن ءبارىن جيناقتاپ، تولىقتىرىپ شىعارار ءسات كەلەر، --دەدىم.

اققۋدىڭ كولىندە شۇرەگەيدىڭ دە جۇرەتىنى سياقتى، يگى ءىسىمىزدى باسقا ەسەپكە پايدالانعاندار دا بولعانىن ايتۋىم كەرەك. كىتاپتارىمىزدى بارلىق وبلىسقا، الماتىعا تاراتۋ ءىسىن تالعات پەن تويبولدى ەكەۋى قولعا الىپ، قاشىققا پويىزبەن جونەلتۋگە، جاقىنعا كولىكپەن جەتكىزىپ بەرۋگە كىرىسىپ، كۇنى-ءتۇنى تىنىپ تاپپاي، ازاماتتىق قاجىر-قايرات، جاۋاپكەرشىلىك تانىتىپ، جەلتوقسان يدەياسىن ارداق تۇتتى! سول نيەتتەرىنە ەكى-ءۇش وبلىستا قيانات جاسالدى: ءاپ دەگەندە كىتاپتى تاراتۋعا دەرەۋ كەلىسكەن جورنالشى، شەنەۋنىك كەيبىرەۋلەر جۇزدەگەن، مىڭداعان كىتاپتى ساتىپ ء(بىز كىتابىمىز تەز ءوتۋى ءۇشىن باعاسىن قالىپتاعىدان ارزانداۋ دا ەتكەنبىز، ال الگى پايداكۇنەمدەر قانشا قوسىپ ساتقانىن كىم ءبىلسىن!), اقشاسىن انە-مىنەلەپ ءجۇرىپ ءسىڭىرىپ كەتتى...

اقيقاتتى ارقاۋ ەتكەن كىتاپتارىمىزدى جۇرتشىلىق قۇمارتا وقىپ، جوعارى باعالادى. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق باسپاسوزدە ريزاشىلىق پىكىرلەر كوپتەپ جاريالاندى. بەرتىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ جورنالشىلار وداعى تالعات پەن تويبولدىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن ەسكەرىپ، وداق سيلىعىنىڭ يەگەرى اتاعىن بەردى.

1986-جىلعى جەلتوقسان. وقيعا ەمەس، كوتەرىلىس بولدى. قۇرامىنداعى ون ءتورت رەسپۋبليكانىڭ دەربەستىگىن، حالىقتارىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، كونە تاريحىن ساياسي ايلا-شارعىمەن قۇبىلتقان، تاركىلەگەن سوۆەت وداعىنىڭ، ونىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ىرگەتاسىن قاتتى شايقالتتى، ولاردى قۇلايتىن جار باسىنا اپارىپ قويدى. بۇل--شىندىق. ونى بۇگىندە مەشەلپيعىلدىلار مەن كەراۋىزداردان باسقا كوپشىلىك اعىنان جارىلا ايتىپ ءجۇر.

تالعات ايتبايۇلى جاستارىمىزدىڭ 1986-جىلعى جانپيدالىق قيمىلى باستالعانىنا 20 جىل تولۋىنا ورايلاستىرا بۇرىنعى كىتاپتاردى تولىقتىرىپ قايتادان شىعارۋدى قولعا العان ەدى، ول يگى ىسىندە دە تابىستى بولاتىنىنا سەنەمىن!

"اباي-اقپارات"