الەمنىڭ 44 مەملەكەتىنەن تۇراق تاپقان سىرتتاعى قازاقتىڭ سانى شامامەن 5 ميلليونعا جۋىقتايدى. سونىڭ 4 ميلليونى ءۇش ەلدىڭ ەنشىسىندە. تاراتىپ ايتساق، قىتايدا 1,5 ميلليون، وزبەكستاندا 1,5 ميلليون جانە 1 ميلليونعا جۋىعى رەسەيدە شوعىرلانعان. قالعان بولىگى موڭعوليادا (130 مىڭ), تۇركىمەنستاندا (70 مىڭ), قىرعىزستاندا (45 مىڭ), اۋعانستان (30 مىڭ) مەن تۇركيادا (25 مىڭ) ءبىرشاما تىعىز جانە جيناقى ورنالاسقان.

قازاقتار قالىڭ شوعىرلانعان ءۇش مەملەكەتتىڭ ىشىندە الدىمەن اۋىزعا ىلىگەتىنى - اسپان استى ەلى. رەسمي دەرەك كوزدەرى قىتايدا 1,5 ملن. قازاقتىڭ بار ەكەنىن العا تارتادى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ونداعى الاشتىڭ ۇرپاعى 2 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. نەگىزىندە «يرريديەنت» ۇعىمىن اتامەكەنىنەن اتتاپ شىقپاي-اق شەكارا سىزىلعان تۇستا باسقا ەلدىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعان ۇلتقا قاتىستىرىپ ايتادى. قىتاي، وزبەكستان، رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ دەنى وسى شەكارا ءبولىسىنىڭ «قۇرباندارى». اسپان استى ەلىندەگى اعايىنداردىڭ باسىم بولىگى قازاقتىڭ ەجەلگى مەكەنى -  التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماعىندا ەرتە زاماننان تۇرادى. دەموگرافتاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ولار دياسپورا وكىلدەرى ەمەس، يرريديەنتتەر.

الەمنىڭ 44 مەملەكەتىنەن تۇراق تاپقان سىرتتاعى قازاقتىڭ سانى شامامەن 5 ميلليونعا جۋىقتايدى. سونىڭ 4 ميلليونى ءۇش ەلدىڭ ەنشىسىندە. تاراتىپ ايتساق، قىتايدا 1,5 ميلليون، وزبەكستاندا 1,5 ميلليون جانە 1 ميلليونعا جۋىعى رەسەيدە شوعىرلانعان. قالعان بولىگى موڭعوليادا (130 مىڭ), تۇركىمەنستاندا (70 مىڭ), قىرعىزستاندا (45 مىڭ), اۋعانستان (30 مىڭ) مەن تۇركيادا (25 مىڭ) ءبىرشاما تىعىز جانە جيناقى ورنالاسقان.

قازاقتار قالىڭ شوعىرلانعان ءۇش مەملەكەتتىڭ ىشىندە الدىمەن اۋىزعا ىلىگەتىنى - اسپان استى ەلى. رەسمي دەرەك كوزدەرى قىتايدا 1,5 ملن. قازاقتىڭ بار ەكەنىن العا تارتادى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ونداعى الاشتىڭ ۇرپاعى 2 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. نەگىزىندە «يرريديەنت» ۇعىمىن اتامەكەنىنەن اتتاپ شىقپاي-اق شەكارا سىزىلعان تۇستا باسقا ەلدىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعان ۇلتقا قاتىستىرىپ ايتادى. قىتاي، وزبەكستان، رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ دەنى وسى شەكارا ءبولىسىنىڭ «قۇرباندارى». اسپان استى ەلىندەگى اعايىنداردىڭ باسىم بولىگى قازاقتىڭ ەجەلگى مەكەنى -  التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماعىندا ەرتە زاماننان تۇرادى. دەموگرافتاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ولار دياسپورا وكىلدەرى ەمەس، يرريديەنتتەر.

تاعدىر تالكەگىمەن قىتايدا قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ قيىنشىلىعى دا از ەمەس. سوڭعى جىلدارى قازاقتار ەڭ كوپ قونىستانعان ايماقتاردا قىتايلاندىرۋ ساياساتى بەلسەندى جۇرگىزىلۋدە. ماسەلەن، التاي ايماعىنا كەيىنگى بەس جىلدا 40 ميلليوننان استام قىتاي قونىستانعان. سونىڭ سالدارىنان شىڭجان مەكتەپتەرىندە بارلىق ءپان قىتاي تىلىنە كوشىرىلگەن.  قىتاي ۇكىمەتى قازاقتاردى اتاجۇرتىنا جىبەرۋگە قۇلىقتى ەمەس. بەس عاسىر الداعىسىن ويلايتىن قىتايلىقتار كورشى ەلدە دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ ورىستەۋىنە ىشتەي قارسى. «ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانيتىن قازاقستاندىقتاردى» قالپاقپەن ۇرىپ الاتىنداي الەۋەتىنە سەنە مە، ايتەۋىر بىرتىندەپ حانزۋ جۇرتىنىڭ وكىلدەرى بوس كەڭىستىكتى يگەرۋدى جۇزەگە اسىرا باستاعانداي.

ديپلوماتيا تىلىندە قىتاي-قازاق قارىم-قاتىناسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى دەسەك تە، ءالى كۇنگە دەيىن ەكى ەل اراسىندا كوشى-قون كەلىسىمى جوق. ارعى بەتتەگى اعايىنداردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋىنا قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان باستى ماسەلە وسى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ جىلدىق ءوسىمى 26 مىڭ ادامدى قۇرايدى. ورتاشا ەسەپپەن العاندا بۇل - 5000 وتباسى دەگەن ءسوز. ال اسپان استى ەلىنەن كەلەتىن باۋىرلارىمىزعا بولىنەتىن كۆوتا 1000 وتباسىدان اسىپ كورگەن ەمەس. قىسقاسى، ءبىر جىلداعى قازاقتىڭ ءوسىمىن دە قابىلداي الماي وتىرمىز. ون التى جىلدىڭ ىشىندە از كەلگەنى دە التايدىڭ ار جاعىنداعى اعايىندار. سول سەبەپتى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءتۇيىندى ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تارقاتاتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلدى.

ورتا ازياداعى حالقى ەڭ كوپ ەل - وزبەكستان. حالقىنىڭ سانى 25 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. وزبەكتەر بارشا حالىقتىڭ 85 پايىزىن قۇراسا، تاجىك پەن قازاقتىڭ دا باسقالاردان ءباسى جوعارى. سونداي-اق، رەسپۋبليكادا قاراقالپاق، ورىس، كارىس سياقتى 100-دەن استام ۇلت بار. الايدا ۇلتتىق نامىستى بارىنەن بيىك قوياتىن وزبەكتەر باسقانىڭ كوڭىلىنە قاراپ جالتاقتاعان ەمەس. ولار دا جاپپاي وزبەكتەندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ساياساتتىڭ سالقىنىنان رەسپۋبليكاداعى ميلليوننان استام قازاقتار دا تىس قالىپ جاتقان جوق. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى وزبەكستاندا تازا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن 1500 مەكتەپ بولسا، قازىر ولاردىڭ سانى 500-گە دە جەتپەيدى. وزبەكستانداعى قازاقتار اتاجۇرتقا ۇدەرە كوشىپ جاتىر دەگەننىڭ وزىندە دە،  كوش-كەرۋەننىڭ سالماقتىسى ءالى الدا.

وزبەكستاندىق قازاقتاردىڭ دا پروبلەماسى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر ءۇش ەسەگە قىسقارعان. ءبىر عانا مىسال، ناۋاي وبلىسى -  قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماعى. تامدى، ۇشقۇدىق اۋداندارىنداعى حالىقتىڭ باسىم بولىگىن قازاقتار قۇرايدى. سوعان قاراماستان انا تىلىندەگى ءبىلىم وشاقتارى كۇن ساناپ كەمىپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى سوڭعى كەزدە قازاق مەكتەپتەرىندە وزبەك تىلىنە باسا ءمان بەرىلۋدە. قازاق ءتىلى قىسقارىپ، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك ءتىلدى، ياعني وزبەك ءتىلىن وقىتۋ ساعاتى كۇرت كوبەيگەن. بۇعان قوسا وزبەكستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشكەنى دە جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ تۇر. كۇندەلىكتى شىعىپ جاتقان باسىلىمداردىڭ لاتىن ارپىندە شىعۋىن بىلاي قويعاندا، كيريلليتسانى تانىمايتىن بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ەندى 5-10 جىلدا وزبەكستاندىق قازاقتار رۋحاني تۇتاستىقتان مۇلدە الىستاپ كەتۋى مۇمكىن. وزبەكستاندا وزبەك مەكتەپتەرىنە قوسا، ءىس-قاعازدارى لاتىن الىپبيىندە جۇرگىزىلەدى. قازاق جانە وزگە ۇلت مەكتەپتەرى كيريلليتسانى ءالى پايدالانادى. ايتسە دە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا تاپسىرىلاتىن تەست تەك لاتىن الىپبيىمەن جۇزەگە اسادى. بۇل قازاق بالالارىن وزبەك سىنىپتارىندا ءبىلىم الۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. مۇنىڭ سوڭى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كۇن ساناپ جويىلۋىنا الىپ كەلەرى انىق. وسى ماسەلەلەر مەملەكەتارالىق كەلىسسوزدەر نەگىزىندە شەشىلمەسە، وزبەكستانداعى قازاقتىڭ الدىڭعى ۇرپاق ءتارىزدى «ءسىڭىسىپ كەتۋى» دە ىقتيمال.

قازاق دياسپوراسى قالىڭ شوعىرلانعان ءۇشىنشى مەملەكەت - رەسەي. ياعني رەسەي پاتشاسى وتارلاعان استراحان، سامارا، ومبى، تۇمەن، تومسك، ساراتوۆ، ورىنبور وڭىرىندە ميلليونعا جۋىق قازاق ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر. ولاردىڭ ەش جەردەن اۋىپ بارماعان، يرريديەنتتەر ەكەنىن جيناقى ورنالاسۋىنان-اق بايقاۋعا بولادى. بۇعان قوسا ومبىداعى 100 مىڭ قازاق قونىس تەپكەن ايماقتا ءالى كۇنگە دەيىن ورىستانباعان، تۇنىپ تۇرعان قازاقى اتاۋلاردان اتتاپ جۇرە المايسىز. قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىنداعى ومبىلىق باۋىرلاردىڭ ۇلتجاندى تىرلىگى كوڭىل جۇباتادى. اتتەگەن-ايى، تەرىسكەيدەگى كورشىمىزدىڭ اۋماعىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. ال بىزدەگى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانىنان «سۇرىنەسىڭ». ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ مۇددەسىمەن رەسەي ساناسقىسى كەلمەيدى. ەكى ەلدىڭ سەنىمدى ارىپتەستىگىن دالەلدەيتىن قانشاما كەلىسىمگە قول قويىلدى دەسەڭشى. بىراق سول قۇجاتتاردا قازاقتىڭ مۇددەسى ەسكەرىلمەگەنى قارىن اشتىرادى.

رەسەيدەگى قانداستاردى الاڭداتىپ وتىرعان ماسەلە - جاستاردىڭ قازاق تىلىنە شورقاقتىعى. بۇگىندە رەسەيلىك اعايىنداردىڭ اراسىندا انا ءتىلىن ەرەسەكتەر جاعى بولماسا، جاستار مۇلدە بىلمەيدى. ءتىپتى وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءتىل ماسەلەسى اسا مازالامايدى. ەرەسەكتەردىڭ كوزى كەتسە، رەسەيدە انا تىلىنەن بەيحابار ۇرپاقتىڭ ءداۋىرى باستالماق. ەندەشە، قالىڭ شوعىرلانعانىنا قاراماستان اسسيميلياتسيا «قۇرساۋىنا» رەسەيلىك قازاقتار ءتۇسىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟!

وسى جەردە نازار اۋدارارلىق ءبىر ماسەلە، وتانداستاردىڭ ىشىندە 40-تان جوعارى جاستاعىلار عانا قازاق ءتىلىن بىلەدى ەكەن. بۇدان اڭعاراتىنىمىز، كەيىنگى جاس بۋىن انا تىلىنەن مۇلدە بەيحابار ءوسىپ كەلەدى. دەمەك شەتەلدەگى قانداستارىمىز بولاشاقتا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن قالتقىسىز ساقتاعان كۇيىندە ءومىر سۇرە مە، الدە سول جەرگىلىكتى جەردىڭ حالقىمەن ارالاسىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، جويىلىپ كەتە مە دەگەن ۇرەي دە جوق ەمەس.

باسقالارىنان موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ كوشى ىلگەرى. جالپى 18 ايماققا بولىنەتىن موڭعوليانىڭ ەكى ايماعىندا قازاقتار باسىم. اسىرەسە، قالىڭ قازاق قونىستانعان بايان-ولگەيدە قازاقستاننىڭ كۇشىمەن سالىنعان تەاتر، مۇعالىمدەر دايىندايتىن ۋچيليششە (كەيىن شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالى اشىلدى) بار. بۇگىندە ەكى جاقتى پىكىر تۋعىزىپ تۇرعان ماسەلە دە وسىعان كەلىپ تىرەلۋدە. ءبىرىنىڭ پىكىرى قالىڭ قازاق شوعىرلانىپ، مادەنيەتى مەن ءتىلىن ساقتاپ وتىرعان ايماقتاردى جاپپاي كوشىرۋدىڭ قاجەتى نە دەگەنگە سايادى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ كوكەيىندە «سوعىس استىندا قالعان، جاپپاي اسسيميلياتسياعا ءتۇسۋ قاۋپى تونگەن ەلدەردەگى وتانداستاردى دەرەۋ جيناپ اكەلۋ كەرەك» دەگەن وي باسىم. الايدا، اتاجۇرتقا كوشكىسى كەلگەن اعايىندى «تۇرا تۇرىڭدار، سەندەردە قازاقشا مەكتەپ بار، مادەنيەت ورنى بار»، دەپ كەۋدەگە يتەرۋ دە اقىلعا سىيىمسىز. الەمدە شاشىراپ جۇرگەن 5 ميلليون قازاقتىڭ 4 ميلليونعا جۋىعىنىڭ جوعارىدا اتالعان ءۇش-اق ەلدە قونىستانعانىن ەسكەرسەك، ونداي ساياساتتى مۇلدە سانادان سىزۋ كەرەك.

كورشىنىڭ كوڭىلىنە قاراساق، 2015 جىل تۇرماق 2020 جىلدا دا 20 ميلليونعا جەتە الماسىمىز انىق. ۇلى كوش - كوشىرىپ اكەلۋگە دە، ورنالاستىرۋعا دا وڭاي. دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ وڭتايلى شەشىلۋى دە، قىل ۇستىندە تۇرعان ءتىل تاعدىرى دا وسى جاپپاي قونىستاندىرۋدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسپاسا، باسقا ۋاقىتتا قوزعالا قويۋى نەعايبىل. شەتەلدەن باسى ارتىق جۇمىس كۇشىن تارتقانشا، نەگە ءوز وتانداستارىمىزعا ارقا سۇيەمەسكە؟! بەيرەسمي اقپاراتتار وتانداستاردىڭ 80 پايىزىنىڭ جاستار، ونىڭ ىشىندە ەڭبەككە جارامدىسى 50 پايىزدى قۇرايتىنىن العا تارتادى. قورىتا ايتقاندا، 1991 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن 651 مىڭ 299 ادامنىڭ تۋعان توپىراققا تابانى تيگەن. بۇگىندە ولار ەلدىڭ دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. قازاقستان الداعى ۋاقىتتا دا الەۋەتى مىقتى مەملەكەتكە اينالسىن دەسەك، سىرتتا جۇرگەن قازاقتاردىڭ باسىن اتاجۇرتقا تۇيىستىرۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس.

«qogam.kz» سايتىنان