بيىل جاريالانعان رۋحاني جاڭعىرۋدى ىسكە اسىرۋعا بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىنىپ، ونىڭ جۇمىسى باستالىپ كەتتى. بۇل جاڭعىرۋدىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى قانداي؟ ول قوعامدى جان-جاقتى جاڭعىرتا الادى ما؟! بۇل باعدارلاما ىسكە اسۋ ءۇشىن قوعامدا قانداي وزگەرىستەر ىسكە اسۋى كەرەك؟

ءى. بۇگىنگى قوعام جانە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ العىشارتتارى:

1. رۋحاني جاڭعىرۋدى ساياسي تىلمەن ايتقاندا مەملەكەت يدەولوگياسىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى دەپ قاراستىرۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى ونىڭ قۇرىلىمىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. 1992 جىلى قازاقستاندى بۇۇ-نا قابىلداعاندا، وعان «... اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن ياعني قر رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ نەگىزى مەملەكەتقۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى نەمەسە وركەنيەتى بولىپ تابىلادى;

2. ەل يدەولوگياسى، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىندە ىسكە اسادى. ەۋروپادا شۆەيتساريا كونفەدەراتسياسىنان باسقا مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى، الەم ەلدەرىنىڭ 75%-دان استامى ۇلتتىق مەملەكەتتەر. بىراق، قر وسى ۋاقىتقا دەيىنگى يدەولوگيانىڭ اينالاسىنداعى نەگىزگى ماسەلەلەر قازاق ۇلتتىق ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قارسى ارەكەتتەر (1994 جانە 2016ج مەملەكەتتىك تىلگە قارسى بەلگىلى كاسىپكەرلەردىڭ اكتسيالارى، 2009-2010جج قحا اتىنان دايىندالعان «دوكترينا...» ت.ب.) جانە «امەريكاندىق ۇلتقا» ت.ب. ەلىكتەۋلەرمەن ەرەكشەلەنسە، ءدىن سالاسىندا دۇنيەدەگى 3725 سەكتا مەن اعىمداردى (ونىڭ ىشىندە اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى ەكسترەميستىك دەگەن وننان اسا سەكتا) رەسمي تىركەدى. سونىمەن قاتار، «مادەني مۇرا» سياقتى ادامزات مۇراسىن قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزۋ جوباسى ىسكە استى. جالپى العاندا، سوڭعى كەزدەگى رۋحاني جۇمىستار تاۋەلسىزدىك پەن كوممۋنيزم ەلەسىنىڭ اراسىنداعى بۇلىڭعىر ساعىمعا ەرگەن ساياسات ەدى. سەبەبى، ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىڭ ساياساتى قازاق حالقىنىڭ قۇندىلىقتارىنا سۇيەنىپ، سول ارقىلى دامىماعاندىقتان، ول تۇعىرى جوق ياعني بولاشاعى دا تۇسىنىكسىز ەل بولىپ قالۋدا;

3. سوڭعى ەكونوميكالىق داعدارىسقا دەيىن بيلىك، «ءبىز الدىمەن ەكونوميكانى دامىتامىز، سودان كەيىن باسقا سالالاردى قولعا الامىز...» دەدى. ەكونوميكانىڭ دامۋى، قىسقا مەرزىمگە باسقا سالالاردى جەتەكتەيتىن لوكوموتيۆ بولۋى مۇمكىن، بىراق ونىڭ بىرجاقتى دامۋى مۇمكىن ەمەس.

4. قۇلاعان يمپەريانىڭ ورنىنا ونىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ نەگىزىندە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ تاريحتا بولماعان. سوندىقتان، ەلگە 27 ملن حالىقتى اشتىق، رەپرەسسيامەن قىرعان «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى»، «كەڭەس حالقىن قۇرۋ»، كوممۋنيستىك مورال... ەمەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن جاڭا قۇندىلىقتار ياعني قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، ءتىلى، ءدىلى، ءداستۇرى، ءمورالى، فيلوسوفياسى، ونەرى، ءبىلىم مەن عىلىمى ياعني مادەنيەتى (وركەنيەتى) نەگىزىندە عانا دامىعاندا ول ماڭگى مەملەكەتكە اينالادى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ مىندەتى، - ول مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن جۇيەلەپ، ولاردى قوعام دامۋىنىڭ مەحانيزمدەرى نەمەسە يدەولوگياسى ەتىپ ەندىرۋ;

5. ماڭگى ەلدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى، «ءبىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر مورال، ءبىر مەملەكەت»;

6. اۆتوريتارلىق قوعامدا رۋحاني جاڭعىرۋ بولمايتىنى دا بەلگىلى. ونداي، بيلىكتى زورلاپ ۇستاپ تۇرۋعا نەگىزدەلگەن رەجيمدەر مەملەكەتتى داعدارىسقا اكەلەدى. ول «ازيالىق دەسپوتيزم»، كوررۋپتسيا، ادامنىڭ قۇقىعىن بۇزۋ، بيلىك ءۇشىن قانتوگىس... ارتى اراب ت.ب. دامۋشى ەلدەرىندەگىدەي توڭكەرىسكە اكەلەدى. بۇل، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى زامان تالابىنا ساي ەمەس، ورتاعاسىرلىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلەگەن قۇبىلىس. سوندىقتان، ول ەلدەردە مۇمكىن سينگاپۋر، مالايزيا ت.ب. ازيانىڭ ەلدەرىندەگى سياقتى ەكونوميكا بەلگىلى دارەجەدە دامۋى مۇمكىن، بىراق رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بولۋى ەكىتالاي. سەبەبى، تۇرعىندارى تورداعى توتىداي جاعدايدا بولعان ياعني دەموكراتيالىق ەمەس، «ازياداعى دەسپوتيزمنىڭ» زاماناۋي فورماسى ىسكە اسقان قوعامدا ادام قۇقىعىن ساقتاۋ، دەموكراتيالىق ۇستانىم ت.ب. ادامزاتتىڭ تۇپكىلىكتى جەتىستىكتەرى ىسكە اسپايدى. ەكونوميكا دامۋىندا «ازيا جولبارىستارىنان» ۇلگى الىپ جاتقان قازاقستان لە كۋان يۋ-دىڭ ديكتاتور بولعانىن، مالايزيا دا اۆتوريتارلىق مونارحيا ەكەنىن، 250 ملنداي حالقى بار يندونەزيانىڭ نەگىزگى بايلىعىن، وسى ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى سۋحارتانىڭ سەمياسى، جەتى بالاسىمەن جەكەشەلەندىرىپ الىپ قىتايعا ساتىپ جىبەرگەننەن كەيىن، قازىر بۇل ەلدىڭ قارجى سەكتورىنىڭ 70 پايىزدان استامىن جانە ۆەتنام، فيليپپين، تايۆان ت.ب. كورشىلەرىنىڭ قارجى سالاسىنىڭ 52-84%-ىن كۇنشىعىس ەلى باقىلايتىنىن ءبىلۋ كەرەك. بۇل، قر مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى ەكونوميكادا تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزبەسە، ولاردى دا وسىنداي تاعدىر (ارينە تيبەت پەن شىعىس تۇركىستاننىڭ دا بولىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس) كۇتىپ تۇرعانىن كورسەتەدى.

قىتايدا دا ادام، ونىڭ قۇقىعى، قوعامنىڭ اشىقتىعى، دەموكراتيا... سياقتى باتىستان كەلگەن ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار اياقاستى بولىپ قالۋدا. وعان، تىلدەرى، مادەنيەتتەرى مەن بوستاندىقتارىنان ايىرىلىپ جاتقان تيبەت، شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاعدىرى نەمەسە سول ەلدىڭ تۇرمەسىندە 41 جىل وتىرعان قاجىعۇمار شابدانۇلى مەن سول تۇرمەدەن راك اۋىرۋىمەن شىققان نوبەل لاۋرەاتى ت.ب. دالەل. رۋحاني جاڭعىرۋعا كىرىسكەندە ءبىز «ازيانىڭ بۇل ەرەكشەلىكتەرىن» دە ەسكەرۋىمىز قاجەت;

7. رۋحاني جاڭعىرۋ الدىمەن وتارلاۋ مەن توتاليتارلىق رەجيم كەزىنەن قالعان قۇلدىق سانادان ارىلىپ، ازات قوعامعا اپاراتىن ماسەلەلەردى شەشۋى كەرەك. ولار:

ا. ححع. 20-30-شى جىلدارى حالىقتى اشتىقتان جاپپاي قىرعان مەن رەپرەسسياعا ساياسي باعا بەرىپ، تاريحتىڭ سول قايعىلى ساباقتارى نەگىزىندە جاڭا قوعامنىڭ تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋ;

ءا. وتارلاۋ جانە توتاليتاريزم كەزىندە ەنگەن جەر، سۋ، ەلدى مەكەندەر، كوشە ت.ب. اتتارىن تاريحي اتاۋلارمەن وزگەرتۋ;

ب. ادامنىڭ اتى مەن تەگى ونىڭ تاعدىرىن انىقتايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان، قازاقتار تەكتەرىندەگى –وۆ، -ەۆ... سياقتى وتارلىق كەزدە تاڭعان قۇلدىڭ تاڭباسىنان قۇتىلىپ، اتا سالتى بويىنشا قالىپتاسقان جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە قابىلدانعان، مىسالى اسان (اتى), ۇسەنۇلى (اكەسىنىڭ اتى نە تەگى), ابىلاي (تەگى) اتى-ءجونىن جازۋعا كوشۋ كەرەك. وسى نورمانى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى بارلىق وقۋ ورىندارى، ۇلتتىق كومپانيالار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تالاپ ەتۋلەرى قاجەت;

ۆ. اقپارات داۋىرىندە، ونداعى  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇلەسىنىڭ 20-25%-دى قۇراۋى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ سونشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋلارىنىڭ ورىندالۋى مەن ۇكىمەتتىڭ ەل ەكونوميكاسىن (75-80% شەتەلدىك كومپانيالاردا) باسقارۋى دا وسى دەڭگەيدە. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ دا ورىندالۋى وسى دەڭگەيدەن اسپاس. سەبەبى تەلەارنالار، گازەت-جورنال ت.ب. باق ءارتۇرلى جەكە ادامداردىڭ (ونىڭ ىشىندە شەتەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ) قولىندا. عالامتوردا دا مەملەكەت «Kz-ءتى» ءولى كونتەنتكە اينالدىردى. Mail.ru قازاقستان اقپارات كەڭىستىگىنىڭ نەگىزىنە اينالدى. ينتەرنەتتەن تۇسەتىن بار قارجى رەسەيگە كەتۋدە. بىزدە ءالى كۇنگە مەملەكەتتىڭ اقپارات قاۋىپسىزدىگى ۇعىمى قالىپتاسپاعان. قازاقستاندىقتاردىڭ 80%-عا جۋىعى رەسەيدىڭ تەلەارنالارىن قاراسا، ونىڭ ىشىندە استاناداعى ريكسيس ت.ب. قوناقۇيلەر مەن كوكشەتاۋ ساناتوريلارى ت.ب. ورتالىق، سولتۇستىك  جانە شىعىستىڭ كوپتەگەن كوپشىلىك ورىنداردا قر ۇلتتىق تەلەارنالارىن مۇلدەم كورسەتپەيدى. بۇل تەلەارنالاردى قازاقتار شوعىرلانعان رف، قحر، وزبەكستاندا دا كورسەتپەيدى. استانادا قازاقشا گازەتتەر ساتاتىن جالعىز دۇڭگىرشەك ارتەم سۋپەرماركەتىنىڭ جانىندا. ەلدە ساتىلاتىن، كىتاپ، جورنال، گازەتتەردىڭ 85-90% ورىس تىلىندە. ال، وسىنداي جاعدايدا رۋحاني جاڭعىرۋمەن اۋدارىلاتىن 100 وقۋلىق تەڭىزدەگى تامشىداي بولىپ قالماق.

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ 2012-2013جج ساراپتامالارى ەلدە 4 مىڭنان استام ءارتۇرلى سالانى قامتىعان كىتاپتار-جورنالداردى اۋدارۋ كوزدەلگەن: ا). 50 سالا بويىنشا 800 ەنتسيكلوپەديا جانە ءا). سونشا توم وقۋلىقتار;  ب). 400 توم الەم الەم جانە تۇرىك ادەبيەتىنىڭ اۋدارمالارى، ۆ). Nature, Sceinse ت.ب. 50 عىلىمي-تەحنيكالىق جورنال ت.ب.

ەلەكتروندىق اۋدارمانىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ اقپاراتتى تەز الىپ، ءتيىمدى پايدالانۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىندىكتەن، بارلىق سالادا تسيفرلى تەحنولوگيانى ەنگىزىپ، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار مەن قاشىقتىقتان وقىتۋدى دامىتۋ قاجەت.رۋحاني جاڭعىرۋ 4-ءشى ونەركاسىپ رەۆوليۋتسياسىنا ساي بولعاندا عانا قوعامعا پايدالى، ومىرشەڭ بولادى. ادامزات العاشقى قاۋىمدىقتاعى ساكرالدىق الەم، گولوگرافيالىق الەمگە بارا جاتقانىن ءتۇسىنۋ كەرەك.   

اقپارات سالاسىندا مەملەكەتتىك مۇددە جوقتىڭ قاسى. ول جوق جەردە قوعام دەگەنىڭ قىتاي تاۋارىن ساتاتىن جانە ءوزى دە ساتىلۋعا اۋكتسيونعا قويىلعان رەزەرۆاتسيا-باراحولكاعا اينالادى. عىلىم مەن ونەرىڭ، ءمورالىڭ مەن ار-نامىسىڭ، انا ءتىلىڭ مەن زاڭدارىڭ، رۋحىڭ مەن ەل مۇددەسى... بارلىعى سول بازاردا ساتىلادى؟! قاسيەتتەن ايىرىلعان بۇنداي قوعامدا ار مەن تەك ساتىلىپ، رۋح ولەدى. بۇل، ءا.كەردەرىنىڭ، «ۇرى-قارى جينالىپ، ۇلاعاتتى ەل بولماس» دەگەنىندەگى مەملەكەتتىڭ ماقسات-مىندەتتەرىن تۇسىنبەيتىندەر نەمەسە الاياقتار باسقارعان قوعامدا بولاتىن قۇبىلىس;

گ. پارلامەنتى، ۇكىمەتتى، ديپلوماتياسى... بيلىگى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، زاڭدار ت.ب. سول تىلدە شىعارمايتىن الەمدە ەكى ەل بار. ونىڭ بىرەۋى پەرۋ، ەكىنشىسى قازاقستان. مەملەكەتتەر تاريحىنداعى بۇل نونسەنستىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. ولار، دج. نەرۋدىڭ، «بۇرىن وتارلاۋشىلاردان ءزابىر كورگەندەر بيلىككە كەلسە، ولار ەلدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ونى تاۋەلسىز ەتە المايدى...» دەگەنى نەمەسە ك.ماركس ايتقان: «تۇرىپ جاتقان ەلدىڭ ءتىلىن قوناق، ناقۇرىس نەمەسە ءوز ءتىلىن زورلىقپەن ەندىرەتىن وتارلاۋشى بىلمەۋى مۇمكىن»، نە ب.ناپولەوننىڭ، «ءبىر ەلدى ازدىرۋ ءۇشىن ءبىر ناقۇرىس جەتكىلىكتى» دەگەندەرى. سوندا وسىنىڭ قايسىسى بيلىك، قايسىسى حالىق؟ مەملەكەتتىك ۇستانىمداردىڭ نەگىزىن ساقتاي المايتىن قوعامدا ءتارتىپ، زاڭعا باعىنۋ، شەنەۋنىكتەردىڭ ار-نامىس كودەكسىن ساقتاۋى، بيلىكتىڭ قاينار كوزى حالىققا قىزمەت ەتۋ ت.ب. ورىندالمايتىنى سياقتى، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ دا ىسكە اسۋى ەكىتالاي؟! «ەگەر قورقاۋ قاسقىرلاردى ءبىر ارىستان بيلەسە، بەلگىلى ۋاقىتتان كەيىن بارلىعى ارىستانعا ۇقساي باستايدى. ال، ەگەر ارىستانداردى قورقاۋ قاسقىر باسقارسا، بەلگىلى ۋاقىتتان كەيىن ارىستاندار قورقاۋلارعا اينالادى»، دەيدى شىعىس ءتامسىلى. بۇل قوعام قايسىسىنا ۇقساپ بارادى؟!

وسى ماقالا جازۋ كەزىندە، باسقا ۇلتقا تۇرمىسقا شىققان، قارشاداي قازاق قىزىنىڭ مىنا ءبىر جانايقايى قولىما ءتۇستى (جانە ينتەرنەتتەن تاپ وسىنداي ءان ايتقان نوعاي قىزىنىڭ زارىن تىڭدادىم). ول حاتتىڭ ءماتىنى: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، موجەتە لي ۆى پرەدستاۆيت سيتۋاتسيۋ، كوگدا پرەزيدەنت، پراۆيتەلستۆو، پارلامەنت روسسي ۆەدۋت سۆوي زاسەدانيا نا كازاحسكوم يازىكە؟ ابسۋرد، نە تاك لي؟ ا پوچەمۋ نىنەشنيايا سيتۋاتسيا س گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم ۆ كز نە كاجەتسيا ناشيم چينوۆنيكام ي نارودنىم يزبراننيكام تاكوي جە ابسۋردنوي؟ ۆەد س نيح بەرەت پريمەر مولودەج؟

كاك ي درۋگيە نارودى، مى موجەم گورديتسيا سۆويم يازىكوم: درەۆني ي بوگاتىي كازاحسكي يازىك سودەرجيت 2 ملن 500 تىسياچ سلوۆ. دليا سراۆنەنيا، ۆ انگليسكوم -500 تىسياچ، ۆ رۋسسكوم – 400 تىسياچ سلوۆ، يز كوتورىح 2 000 ياۆليايۋتسيا تيۋركيزمامي.

يا پوددەرجيۆايۋ پوليتيكۋ ترەحيازىچيا، نو س ۋسلوۆيەم دومينيروۆانيا ۆو ۆسەح سفەراح كازاحسكوگو يازىكا. پرەنەبرەگات سۆويم يازىكوم زناچيت پرەنەبرەگات سوبوي.

نام نۋجنو پونيات ي وسوزنات، چتو چەلوۆەكا درۋگيە ۋۆاجايۋت تولكو توگدا، كوگدا ون سام سەبيا ۋۆاجاەت. تو جە ي س تسەلىم نارودوم. ۆەد يازىك – ەتو دۋشا نارودا، كليۋچ ك ەگو مەنتاليتەتۋ، حاراكتەرۋ، كۋلتۋرە ي تولكو پوسرەدستۆوم رودنوگو يازىكا ۆوزموجنو زاياۆيت ميرۋ و سەبە.

پوەتومۋ نە نۋجنو دۋمات، چتو ەسلي كازاح پرەكراسنو ۆلادەەت رۋسسكيم ي انگليسكيم، نو نە زناەت رودنوگو يازىكا، تو اۆتوماتيچەسكي زاسلۋجيۆاەت ۆوسحيششەنيا ي ۋۆاجەنيا. ۆسە كاك راز ناپروتيۆ.

تاك كەم ياۆليايۋتسيا تە، كتو پروجيۆ ۆسيۋ جيزن ۆ كازاحستانە ي پولزۋياس ەگو بلاگامي، نە زنايۋت ي نە سچيتايۋت نۋجنىم زنات كازاحسكي يازىك؟».

ۇلتىنا جانى اشيتىن ءار ازاماتتى نەمقۇرايلى قالدىرمايتىن بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى ءۇشىن «بوداننان تۋعان قۇل نەمەسە قۇلدان تۋعان جەتەسىز ۇلدان» باسقانىڭ ءبارى كۇرەسۋى كەرەك.

د. ونەر مەن ساياسي قۇرىلىم. XV-XVII عع. باتىس ەۋروپاداعى رەنەسسانس بەينەلەۋ مەن ساۋلەت ونەردەرىنەن باستالعان ەدى. وسى ۇلى رەنەسسانس قازىرگى داۋىردەگى ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ نورماسىنا اينالعان ونەر مەن ادەبيەت، ءبىلىم مەن تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا، ليبەراليزم مەن دەموكراتيا... ادام مەن قوعام دامۋىنىڭ بارلىق سالاسىنا اسەر ەتتى.  بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان گۋمانيزمنىڭ توقىراۋى دا سول كەزدە باستالدى. بۇگىنگى قوعام دامۋىن كاپيتاليزم دە، كوممۋنيزم دە قاناعاتتاندىرا الماۋدا. گۋمانيزم يدەياسىمەن قارۋلانىپ زاماناۋي جاڭعىرۋ ارقىلى داميتىن قوعامنىڭ بولاشاعى زور بولادى. تاۋەلسىزدىكتى جابايى كاپيتاليزمگە وتۋدەن باستاعان قازاقستاندا نارىقتى – بازار دەپ، ەكونوميكانى – جەر استى بايلىعىن شەتەلدىك كومپانيالارعا باسقارۋعا بەرۋ نە ساتۋ دەپ، شاعىن بيزنەستى - الىپ-ساتۋ دەپ، مەملەكەتتى – جەكە سەرىكتەستىك دەپ، ءدىندى – قاپتاعان سەكتالار دەپ، ءبىلىمدى - ديپلوم ساتۋ دەپ، ۇلتتىق سانانى – «قازاقستاندىق» سانا دەپ... تۇسىنگەن قوعام، ءتىپتى ادامي قۇندىلىقتاردىڭ كوبىنەن ايىرىلىپ، مورالدىق دەگراداتسياعا ۇشىراۋدا. بۇل، قوعامنىڭ مورالدىق توقىراۋ، رۋحاني سەرگەلدەڭ كەزەڭى بولدى. قازاق ءالى كۇنگە ۇلتتىق يدەياسىن (مۇراتىن) ايقىنداماعاندىقتان بۇل رۋحاني جاڭعىرۋ كوممۋنيزم مەن كوسموپوليتيزمنىڭ اراسىنداعى تۇعىرسىز، فورماسى دا انىقتالماعان، باسقا ەلدەردىڭ جەتىستىكتەرىن تەرەڭ سارالاماي ەنگىزۋگە تىرىسقان، جالپىلاما ويلاردىڭ جيىنتىعى بولىپ قالۋدا. قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكا، قۇقىق، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەتى، كومپانيادان باستاپ ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنە دەيىنگى بارلىق سالاداعى رەفورمالارى مەن جاڭعىرۋلارى ۇلتتىڭ مەنتاليتەتىنە نەگىزدەلگەندە عانا ءوز جەمىسىن بەرەدى. سەبەبى، ۇلتتىق كود دەگەنىمىز سول ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتىنەن تۇراتىن ونىڭ مەنتاليتەتى مەن مىنەزى.

ج. ادەبيەت پەن تاريح. ونىڭ ىشىندە كوشپەندىلىك كەزدەگى تاريحي نەگىزبەن جازىلىپ، «الەمگە ادامزات قايعىسىن تۇسىندىرە بىلگەن» (م.ۆەبەر), ەپوستىق باتىرلار جىرلارىنىڭ جاس ۇرپاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋدەگى ماڭىزى زور. ول مىڭجىلدار بويى دالەلدەنگەن اكسيوما. ب.د.د. ءى مىڭج. - ب.د. XIVع. اراسىنداعى ساق، عۇن، ۇلى تۇرك قاعاناتتارى، التىن وردا كەزدەرىندەگى ەپوستىق داۋىردە تۇرىكتەر ءبىر جاعى كورەي تۇبەگىنەن باستاپ (تۇرك قاعاناتى) اتلانت مۇحيتىنا (ەۋروپاداعى عۇن پاتشالىعى), ەكىنشى جاعى كەداريت-اق عۇندەر قۇشان پاتشالىعىن قۇرىپ ء(ۇندىستان، اۋعان، وا، قىتايدى تۇرپانعا دەيىن 5 عاسىر بيلەدى) مەن ەگيپەتتەن (ماملۇكتەر مەملەكەتى) بالتىق جاعالاۋىنان سىبىرگە دەيىنگى كەڭىستىكتە مەملەكەتتەر قۇردى. «ۇلى دالا» تەرمينىنىڭ اۆتورى، اتاقتى فرانتسۋز تاريحشىسى رەنە گرۋسسە سول ءىى مىڭجىلدىق ۋاقىتتى «دالا يمپەريالارى» ءداۋىرى, ال ەۋروپالىقتار عۇن پاتشاسى اتتيلانى (ەدىل) «قۇدايدىڭ قامشىسى» دەپ اتادى. گ. كيسسەنجەر، «قازاقستان وركەنيەتتەر توعىسى»، دەگەندە سول كەزدەگى ۇلى دالانىڭ وركەنيەتتەردىڭ وتانى بولعانىن ايتىپ وتىر.

ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن ورتا جانە جوو باعدارلامالارىنا باتىرلار جىرلارىن ەنگىزىپ، ايتىستى دامىتتى جانە قۇرمانعازى وركەسترىن اشىپ كۇيدى وركەندەتتى. بۇگىندە دە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزى، بۇل پاندەردى بارلىق وقۋ ورىندارىنا ەنگىزۋ بولىپ تابىلادى.

.

ز. تاريحتىڭ ساباقتارى.  الەمدە تاريحىن ماقتان تۇتاتىن بەس حالىق بولسا، سونىڭ ءبىرى قازاق. «ۇلتىمىزدىڭ تاريحى – ول بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ اناسى، بولاشاعىنىڭ اتاسى» دەپ تۇسىنگەندە وتكەنىنەن ساباق الىپ، بۇگىن باسەكەلەس قوعام جانە بولاشاققا سەنىممەن قارايتىن بولامىز.

بارلىق ادامعا كۆانتتىق فيزيكا نە بيوتەحنولوگيانى ءبىلۋ مىندەت بولماس. ال، تاريحتى بىلمەيتىندەر ءبىر قوعامداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىن، مىسالى تەگى ءبىر قازاق پەن كازاكتار ءبىر-ءبىرىن كوپ جاعدايدا جاۋ سانايدى. سوعىستا قانسىراعان كازاككا سلاۆيانداردىڭ قانىن قۇيعاندا ۇيلەسپەي، قازاقتىڭ قانىنان جازىلعانى ولاردىڭ تەكتەرىنىڭ ءبىر ەكەنىن كورسەتەدى. 1812ج سوعىسقا اتتانعان دون كازاكتارىنىڭ تۋىندا اي مەن كرەست بەلگىلەنگەن ياعني ولاردىڭ جارتىسى مۇسىلمان بولعانى. م.شولوحوۆ كۇندەلىگىندە اكەسىنىڭ اشۋلانعان كەزدە تۇرىكشە سويلەيتىنىن ايتىپ، «قازاق پەن كازاك ءبىر تۋعان. تاريحتى ءبىلۋ كەرەك...» دەگەن ەدى. بۇل، كۇنى كەشەگى، كوپشىلىككە بەلگىلى، بىراق قوعامدا جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ايتىلماعاننان كەيىن ەتنوسارالىق كۇردەلى ماسەلەگە اينالۋى مۇمكىن ماسەلە بولىپ قالۋدا.

كەلەسى ماسەلە، – ول سوڭعى جىلدارى 9 مامىر كەزىندە كوپشىلىككە بۇقانىڭ الدىنداعى «قىزىل شۇبەرەك» بولىپ كورىنەتىن گەورگي لەنتاسى. ونىڭ قىسقاشا تاريحى مىناداي: ءتاڭىردىڭ ۇلى كەدەردەن (قىزىر بابامىز، گەسەر... ءار حالىق وزىنشە اتايدى) تۇرىك حالىقتارى تارايدى. كەدەردى حريستيان الەمىندە دجوردان، گەورگي دەپ اتايدى. كەدەر ادامزاتقا كەلە جاتقان زۇلىمدىق ايداھاردى ءولتىرىپ ءوزى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى بولىپ قالدى.

كەدەردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى قازاقتىڭ كەردەرى رۋى، قاراقالپاقتىڭ ءمويتۇن رۋى، ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندەگى قىرىقرۋ ەكەندەرىن ۆەسەلوۆسكي، تىنىشباەۆ، ارتامونوۆ، اكاد تولستوۆ، مۇرات ادجيلەر زەرتتەپ جازدى. كەدەردىڭ جەرلەنگەن جەرى دەربەنت، يەرۋساليمدەر سياقتى قاسيەتتى بولىپ سانالادى. ب.د.د. VI-IIعع قىتايدى بيلەپ، سالىق تولەتكەن ۇلى يوزىلار، ب.د.د. ءى ع. مەن ب.د. V ع. دەيىنگى ءۇندىستان، اۋعان، وا، قىتايدا تۇرپانعا دەيىنگى جەردە قۇشان پاتشالىعىن، ب.د. 419 ج كەردەرى مەملەكەتىن قۇردى. ارال تەڭىزى مىڭ جىلداي كەردەرى تەڭىزى اتالدى. فاراب وكرۋگىنىڭ استاناسى كەردەرى قالاسى (اراب ساياحاتشىلارى حوردادبەك پەن يبن باتتۋتا سىردا، امۋداريادا سول اتپەن قالا بولدى. كونە حورەزمدى سولار سالعان.

ال، اراب جانە يزرايل عالىمدارىنىڭ سوڭعى دەرەكتەرىندە كەدەردى يسمايلدىڭ ەكىنشى بالاسى، مۇحامەد پايعامباردىڭ (ع.س.) باباسى ادناندى 6-شى بالاسى دەيدى. پايعامبار (ع.س.) ءوز شەجىرەسىن 21 اتاسى يسمايلدان باستايدى. سول شەجىرەدە يسمايلدىڭ 41 اتاسى ادام دەيدى. كونە ىنجىلدە كەدەرگە ءبىر ءبولىم ارنالعان. وندا ارابتىڭ اتاقتى قۇرايىش تايپاسى كەدەردەن تاراعان جانە ولار مەككەنى سالعان دەپ جازىلعان. افينا مەن ستامبۇل قالالارىنىڭ جاندارىنان كەدەر اتتى ەكى وزەن اعىپ جاتىر. امازونكا پاتشالارى، كونە پارسى پاتشالارى كير، داري ت.ب. باستارىنا كيگەن تاجدەرى كەداريس دەپ اتالعان. بۇل كونە تاريح بولسا، 1860-شى جىلدارى ورىس-تۇرىك سوعىسىندا رەسەي پاتشاسى حريستياندارعا تاراعان كەدەر ياعني گەورگي وردەنى مەن لەنتاسىن تاعانىندايدى. ول وردەننىڭ تولىق كاۆالەرى (باتىرعا تەڭ اتاقتى) قازاقتان جاڭگىر حاننىڭ ۇلى ينفانتيليا گەنەرالى عۇبايدوللا جاڭگىروۆ پلەۆنا قالاسىن تۇرىكتەردەن ازات ەتكەنى ءۇشىن الدى. ونىڭ سۋرەتى (پورترەتى) كرەملدە تۇر. گەورگي وردەنى ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىستىڭ ءبىر سيمۆولىنا اينالدى. 2008ج. باستاپ سول سوعىستى دارىپتەۋ ماقساتىندا ۆ.پۋتين تمد ەلدەرى ارداگەرلەرى اراسىنا وسى لەنتانى تاراتتى. بىراق، بۇل لەنتا قازاقستاندا وتارلاۋدىڭ سيمۆولىنداي بولىپ، ۇلتارالىق نارازىلىقتىڭ كوزىنە اينالۋدا. بۇل كوبىنە تاريحتى جان-جاقتى بىلمەگەننەن بولسا، ەكىنشىدەن رەسەي ىشىندەگى لەنتانى ارنايى لۇقساتسىز ءبىزدىڭ ەلگە تاراتۋ «جىرتىق ءۇيدىڭ دە يەسى بولاتىنىن ەسكەرمەۋ» بولۋدا.

سول سوعىسقا قاتىسقان 630 مىڭداي قازاقستاندىقتىڭ جارتىسى قايتپادى. الماتىدان بارعان پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ 28 باتىرى موسكۆادا جاۋدى توقتاتسا، ر. قوشقارباەۆ العاشقى بولىپ رەيحستاگقا تۋ تىكتى، ستالينگرادتى قورعاعان باتىرلاردىڭ ىشىندە ءابدىروۆ نۇركەن 1-ءشى بولىپ جازىلعان، ءاليانىڭ اتىنا موسكۆا مەن پەتەربوردا ءوزى وقىعان مەكتەپ پەن اتقىشتار ۋچيليششەسىنىڭ اتتارى بەرىلدى... سول سوعىستاعى قازاق باتىرلارىنىڭ سانى قسرو حالىقتارىنىڭ ىشىندە ورىس پەن ۋكرايننان كەيىن 3-ءشى ورىندا.

گەورگي وردەنى مەن لەنتاسىنىڭ تاريحى وسىنداي. ءبىز ماڭگىلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالعان ۇلى بابالارىمىز كەدەر نەمەسە قىزىر (لەنتاعا قاتىسسىز) ماقتانۋىمىز كەرەك. بۇل الەمگە تاراپ جاتقان تۇركى (قازاق) يدەياسى. ونداي بابالارىمىزدىڭ ىشىندە ادامزات تاريحىندا تەڭدەسى جوق تۇلعالار-عۇن يمپەرياسىن قۇرعان مودە قاعان، بىلگە، كۇلتەگىن، تونىكوك (تاريحشىلار بيسماركتى ەكىنشى تونىكوك دەيدى), اتتيلا، ءال-فارابي، قورقىت، بەيبارىس، شىڭعىسحان، باتۋ، بابىر ت.ب. بار. ولاردىڭ اتاقتارىن نەمەسە ارۋاقتارىن وزدەرىنە يەمدەنۋ ءۇشىن باسقا حالىقتاردى تالاسۋى زاڭدى قۇبىلىس. بىراق، ءتۇپ-تامىرى تۇركىنىڭ تۇلعالارىن ەشكىم تولىعىمەن يەمدەنىپ كەتپەيدى. مىسالى، اتتيلا تۋرالى باتىستا مىڭنان استام كىتاپ، ۆەرديدىڭ وپەراسى، رافاەل ونىڭ سۋرەتىن ۆاتيكان شىركەۋىنىڭ كۇمبەزىنە، ريمدەگى كوليزەيدە تاسقا قاجاپ سالدى ت.ب. 2012 ج ءو.بايگەلدى، ح.عابجالەلوۆ، ءو،قوپاباەۆ، ە.وماروۆ، ق.جۇماعۇلوۆ، ع.جاكەي، ك.سارەكەن ت.ب. ءبىر توپ عالىمدار ءپاريجدىڭ جانىندا شەپپ قالاسىندا اتتيلا مۋزەيى مەن ەسكەرتكىشىن اشۋعا بارعاندا فرانتسۋزدار اتتيلانى عۇن، تۇرىك، ونىڭ ىشىندە قازاق ەكەنىن بىزگە دالەلدەدى. ول جەرگە بىزدەن بۇرىن مونعوليانىڭ ەلشىسى بارىپ تۇنەپ، بەلگى قالدىرعان...

اتتيلا ءۇشىن 16 عاسىر تالاستان كەيىن اقيقات دالەلدەندى.

بۇل جەردە سوڭعى كەزدە كوپ تالاس تۋدىرعان شىڭعىسحان ماسەلەسى تۋىندايدى. ول تۋرالى دا تالاسىپ، ساياساتقا اينالدىرۋدىڭ قاجەتى جوق. تۇركىلەر مەن مونعۇلدار وزدەرىن كونە عۇنداردىڭ ۇرپاعىمىز دەيدى. باسقاسى تاريح ءۇشىن قىزىق ەمەس، بۇل مۇمكىن، ستالين مەن ماوتسزەدۋننىڭ سىرتىمىزدان كەلىسىپ شىعىس تۇركىستان مەن مونعوليانى ءبولىپ العانىن قايتالاۋ ساياساتى بولۋى بولار؟! شەتتەن  كەلگەن كوپتەگەن ساياحاتشىلار مەن عالىمداردىڭ قازاق پەن مونعولدى جويىلىپ بارا جاتقان حالىقتار قاتارىنا جاتقىزۋى تەگىن بولماس. ول ءۇشىن ارامىزعا ءبىر وت تاستاسا جەتكىلىكتى. بىراق، ومىردە ءبىر اقيقات بار. ول كوبىنە كەش كەلىپ جاتادى.

جوعارىداعى ۇلى بابالارىمىزدىڭ رۋحتارى ماڭگى بولعاندىقتان، ولارعا ۋاقىتتىڭ ءامىرى جۇرمەيدى.. ال، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ءتول تاريحىمىزدى تەرەڭ، ءارى جان-جاقتى زەرتتەپ، تۇگەندەۋ. تاريحتى تۇگەندەۋ - ول بولاشاعىمىزدىڭ ماڭگى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءبىزدىڭ تاريحتى جوو باعدارلامالارىنان الىپ تاستاپ، تاريح 1991ج باستالادى دەپ ەندىرۋ ۇلتتى ەسىنەن ايىرىپ، ەل بولاشاعىنا بالتا شابۋمەن بىردەي ناقۇرىستاردىڭ تىرلىگى. ەۋروتسەنتريزم، پانتيۋركيزم، پانيسلاميزم سياقتى بۇل شەشىم دە تاريحتىڭ بىرجاقتى ساياسيلانعان، قوعامدى ەستەن ايىرىپ ەسالاڭ قىلىپ، ازدىراتىن ءتۇرى. ناداندارعا دەس بەرسەڭ قۇردىمعا كەتەسىڭ.

 

ي. كونە تۇركىنىڭ تاريحي ءتىلىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا بايلانىستى سوڭعى 400 جىلداعى عىلىمي دەرەكتەر. تۇركى ءتىلى –اگگليۋتينيۆتى ءتىل ياعني ول تۇبىرگە جالعاۋ قوسۋ ارقىلى دامىعاندىقتان (ەۆوليۋتسيا), ونىڭ ءتۇبىرى وزگەرمەي ماڭگى ساقتالادى. مىسالى;

- «برەتون» دەگەن سوزدەن باستاپ، انگلياداعى 327 جەر، سۋ، كونە ەلدى مەكەندەردىڭ اتتارىنىڭ ءتۇبىرى تۇركىلىك (پروف. داۆىدوۆ). انگليانىڭ نەگىزىن سالعان ارتۋر سكيف  (ساق);

- چۋۆاشتار كونە سيبۋر ء(سىبىر سونىمەن اتالادى) تايپاسىنىڭ ۇرپاقتارى. سيبۋرلار ءۇندى مۇحيتى تۇبىندە جاتقان وركەنيەت لەمۋرلاردىڭ (بىزگە دەيىنگى ءناسىلدىڭ) ۇرپاعى؟!

- ءريمدى سالعان رومۋل ءوز شەجىرەسىن تۇركىلەردىڭ باباسى، نۇح پايعامباردىڭ بالاسى يافەت (يافەس) باستاسا، سكانديناۆ عالىمدارى دنق گەنەولوگيا ادىسىمەن وزدەرىنىڭ وا بارعان تۇركىلەردىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن دالەلدەدى;

- ەرتەدەگى ەگيپەت، شۋمەر... تىلدەرى تۇركيزمگە تولى (سۇلەيمەنوۆ ت.ب.);

-سولت جانە وڭت امەريكادا اتستەك، مايايا، ينك وركەنيەتتەرىن جاساپ، پاسحي مەن پولينەزياعا ارالدارىنا دەيىن تاراعان (تۋر حەيەردال) ۇندىلەردىڭ 400-دەن استام ءسوزىنىڭ ايتىلۋى مەن ماعىناسى تۇركىنىكى...

جوعارىداعى، الەم عالىمدارى دالەلدەگەن قىسقاشا دەرەكتەردىڭ ءوزى تۇركىنىڭ تاريحى مەن ءتىلىنىڭ جوعالمايتىن ماڭگى ەكەنىن كورسەتەدى.

 

ي. ءبورىلى بايراق. ب.د.د. ءىىى مىڭ جىلدىڭ ارعى جاعىندا عۇنداردىڭ (كونە تۇركىلەر) تاڭباسى قارعا بولدى. سوندىقتان، «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن، كونەدەن تامىرىمىز ياعني تەگىمىز ءبىر، ءبىر اتانىڭ بالاسى قازاقپىز دەگەندى بىلدىرەدى. ودان كەيىنگى تۇركىلەردىڭ تاڭباسى جىلان (ايداھار) بولدى. ب.د.د.2700 جىلدارى عۇننىڭ استاناسى وردوستان 30 نوكەرىمەن بارعان حۋاندي (ياعني ولار دا عۇندار) قۇرعان قىتاي مەملەكەتىنىڭ تاڭباسى ايداھار بولدى دا، تۇركىلەر اشينا تايپاسىنىڭ تاڭباسى، ۇلى دالا اڭدارىنىڭ پاتشاسى ءبورىنى تاڭدادى. ءسۇيىنبايدىڭ، ء"بورىلى مەنىڭ بايراعىم... ءبورى ەسكە تۇسكەندە، قوزىپ كەتەر قايداعىم!..." دەيتىنى سودان. كوكتەن-اسپان ياعني ءتاڭىر ءبورىسى، ونىڭ جەردەگى رۋحى كوكبورى تۇركىلەردى رۋحتاندىرىپ، ولار «باسى باردى ءيدىرىپ، تىزەسى باردى بۇكتىرىپ...» «دالا يمپەريالارى» مەملەكەتتەرىن قۇردى.

قر تاڭباعا قوعاممەن كەلىسپەي قىزىل كىتاپتاعى سانى جۇزدەن اسپايتىن بارستى الدى. ەندى قر رف-عا سالىق تولەسە، رەسەي، ەكى سوعىستان كەيىن سانى ءبىر ملن ءوزىنىڭ ىشىندەگى شەشەنگە (تاڭباسى كوكبورى) سالىق تولەۋدە. تاڭبانىڭ ماڭىزى وسىندا. بىزگە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ اياسىندا كوكبورىنى الۋ ۇلتتىق رۋحىمىزدى قايتارادى. ورنىققان ۇلتتىق رۋح عانا جاڭعىرادى;

 

ك. قوعامنىڭ ۇلتتىڭ ءداستۇر نەگىزىندە دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ۇلتتىق ءداستۇر  – ول، سول حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ زاڭى. اعىلشىندار، «بالا تاربيەسى، ول دۇنيەگە كەلگەننەن ءجۇز جىل بۇرىن باستالادى» دەيدى ياعني تاربيە سول ۇلتتىڭ داستۇرىنە نەگىزدەلەدى. «ەگەر بالاعا قانداي تاربيە بەرىپ جاتقانىڭدى بىلسەم، ءجۇز ۇرپاقتان كەيىن ەلدىڭ قانداي بولاتىنىن ايتامىن»، دەيدى شىعىس دانالىعى. ۇرپاق تاربيەسى، - ول مەملەكەتتىڭ نەگىزى جانە بولاشاعىن ايقىندايتىن بارومەترى.

- ءبىلىم سالاسىنداعى باعدارلامادان سىزۋ، سۋرەت پاندەرىن الىپ تاستاۋى (XV-XVIIعع باتىستاعى رەنەسسانستىڭ نەگىزىن سالعان لەوناردو دا ۆينچي، ميكەلاندجەلو، رافاەلدەر ساۋلەتشى، سۋرەتشىلەر ەدى) قوعامنىڭ جاڭعىرۋىنا كەدەرگى بولسا، مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپتارىنان فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، بيولوگيا پاندەرىن قازاقشا وقىتپاۋى كەڭەس وداعى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق عىلىم مەن تەحنولوگيانى قۇرتۋ، ال 2,5-3,0 جاستان ءتىلى شىقپاعان بالاعا بىردەن ءۇش ءتىل ۇيرەتۋ الەمدىك پەداگوگيكاعا، پسيحولوگيا جانە فيزيولوگياعا قارسى ءىلىم جانە ەشقانداي ساراپتاماسىز، قوعام پىكىرىمەن ساناسپاي ەندىرگەندىكتەن، ول ەل دامۋىن ونداعان جىلدارعا كەرى كەتىرەتىن شارا بولماق. قازاق، التى مىڭ جىلدىق تاريحى ايقىندالعان حالىق. ەندى جوو—نىڭ باعدارلاماسىنان تاريحتى تەك 1991ج باستاپ وقىتۋدى ا.ەينشتەيننىڭ، «ناداندىقتا شەك بولمايدى» دەگەنىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. سوندا ءبىز كىمدى، قانداي ماقساتپەن وقىتىپ جاتىرمىز؟;

- ۇلتتىق تاربيە مەن ءبىلىم قاتار جۇرەتىن ەگىز ۇعىم. ۇستاز – ول ۇلتتىڭ تاربيەشىسى. بىزدەگى دارىگەرلەر مەن ۇستازداردىڭ تابىستارى ەلدەگى ورتاشا تابىستىڭ 58%-ىن عانا قۇرايدى. كەمال اتاتۇرىك ۇستانعان، «ۇستازداردىڭ تابىسى دەپۋتاتتاردان جوعارى بولعاننان باستاپ»، ەل وركەنيەتكە قادام باسادى.

- ون جىل بويى بولونن پروتسەسسىنە كىرگەندى جوعارعى بىلىمدەگى ەرەكشە قۇبىلىس ساناپ كەلەمىز. ارينە، ونىڭ ستاندارتتارى بىزدەگى ءبىلىمدى بەلگىلى دارەجەگە كوتەرەدى دەپ كۇتىلدى. بىراق، بۇل پروتسەسستىڭ تالاپتارى بويىنشا، وعان كىرگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ۇلتتىق تاربيە، ۇلتتىق فيلوسوفيا جانە ۇلتتىق ءداستۇردى... وقۋعا تيىم سالىنادى ياعني ول دا ۇلتتى جويۋعا باعىتتالعان جاھاندانۋدىڭ ءبىر ءادىسى.

ءبىلىم سالاسىنداعى شەشىلمەگەن نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ول ۇكىمەتتىڭ ساناۋلى مەكتەپ نە ۋنيۆەرسيتەتەرگە جاقسى كوڭىل ءبولىپ (مىسالى، 20 نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدىق مەكتەبى) باسقا 8,1 مىڭنان استام مەكتەپتەرگە جەتە كوڭىل بولمەۋىندە. ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى «الا قويدى بولە قىرقۋ...» ەمەس، بارلىق مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ بولىپ تابىلادى.

وسى سالاداعى باستالىپ، اياقسىز قالعان نەمەسە ماككەنزي كومپانياسىنىڭ ونداعان-جۇزدەگەن ملن اقش دوللارىنا جاساعان جوبالارىنا تاۋەلسىز  ساراپتاما جاساعاندا، ونىڭ قالىپتاسقان ءبىلىم سالاسىن جويۋعا جۇمىستانىپ جاتقان جوق پا دەگەن قورىتىندىعا كەلەسىڭ؟!

-بۇگىنگى قوعام الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەر – ول ءبىلىم مەن عىلىمدى جانە ادام كاپيتالىن دامىتۋ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ جانە ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ. ادام كاپيتالى (اك) ساپالى ءبىلىم، جوعارعى تۇرمىس دەڭگەيى، زەردەلىك  جانە عىلىم ارقىلى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى قالىپتاستىراتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ تابىلادى.

الەمنىڭ دامىعان 30 ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى جوسپارلاعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ادام دامۋ يندەكسىنىڭ (ادي) بارلىق سالاسىن ءبىر مەزگىلدە دامىتۋ قاجەت. ال، بۇگىنگى قازاقستان ەكونوميكاسى مەن بيزنەسى تەحنولوگيالىق (ينتەللەكتۋالدىق) رەنتا ەمەس، شيكىزات جانە اكىمشىلىك رەنتاعا بەيىمدەلگەن.

بىزدەگى ستۋدەنتتەرگە بولىنەتىن قارجى دامىعان ەلدەردەن 6 ەسە تومەن. جوعارعى بىلىمگە بولىنەتىن مەملەكەتتىك قارجىنىڭ دەڭگەيى، ءجىو پروتسەنتپەن ەسەپتەگەندە (قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەگى) قازاقستاندا -0,2%، دامىعان ەلدەردە ورتاشا -1,6%.

TIMSS حالىقارالىق ۇيىمنىڭ 2007-2011 جىلدارى قازاقستاندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى وتاندىق ءبىلىمنىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا ساي ەمەس ەكەنىن كورسەتتى. الەمدىك باسەكەلەستىك يندەكسىندە قازاقستان ءبىلىم ساپاسى بويىنشا 144 ەلدىڭ ىشىندە 101 ورىندا جانە يننوۆاتسيالىق پوتەنتسيال بويىنشا 90 ورىندا.

باسقا ەلدەردە جوعارعى بىلىمدىلەردىڭ اراسىندا جۇمىسسىزدىق باسقا كاتەگورياداعى ادامداردان 2 ەسە تومەن بولسا، قازاقستاندا كەرىسىنشە 3 ەسە جوعارى. بۇل كورسەتكىش 2011 ج. 24,9% قۇرادى.

الەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ (WEF) ەسەبى بويىنشا قازاقستان  2009 جىلى «دەنساۋلىق/ورتا ءبىلىم» فاكتورى بويىنشا 141 ەلدىڭ ىشىندە 85 ورىندا، («جوعارعى بىلىم/ترەنينگ») رەيتينگى بويىنشا 65 ورىندا بولدى. قازاقستاننىڭ ورتا جانە جوعارعى ءبىلىمىنىڭ ساپاسى باسەكەلەستىككە ساي ەمەس. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋدە مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ماڭىزى زور. قر بۇل كاتەگورياعا بولىنەتىن شىعىن ەۋرووداقتان 10-20 ەسە تومەن جانە ءجىو-ءنىڭ 0,1 - 0,2% قۇرايدى.

 

جوعارعى ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى:

- قازاقستاندا بىلىمگە ءجىو-ءنىڭ 4,0% دەڭگەيىندە قارجى بولىنسە، دامىعان ەلدەردە ول 16%-عا جەتەدى. ءبىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ تومەن بولۋى اقپاراتتاندىرۋ جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنىڭ ت.ب. سەبەبى بولۋدا;

- قازاق جوو-ندا دايىندالعان عىلىمي جۇمىس پەن ولاردى ەندىرۋ باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن ون ەسەدەي تومەن جانە عالىمداردىڭ سانى وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارىنداعىدان الدەقايدا تومەن.

-  الەمدىك بانكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا مۇناي سالاسى ، ماشيناونەركاسىبى، مەتالل وڭدەۋ سالالارىندا ماماندار جەتىسپەيدى جانە وسى سالالاردا ىستەيتىن مامانداردىڭ 60%-نىڭ كاسىپتىك دەڭگەيلەرىنىڭ تومەندىگى، بۇل سالالارداعى ءوندىرىس پەن بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولۋدا.

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ ساراپتامالارى رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا تاربيە مەن بىلىمدە شەشۋىن تابۋدى قاجەت ەتەتىن كەلەسى تۇپكىلىكتى ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى:

- كوپتەگەن بالالار تاربيەسى وشاقتارىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە نەگىزدەلمەگەن توتاليتارلىق جۇيەدەن قالعان «ءداستۇر» ساقتالۋدا. ول، بۇل سالالاردا ءالى ەشقانداي رەفورما جۇرمەگەنىن كورسەتەدى.

- XIX عاسىردا وتارلاۋشىلار دالادا حاتشىلار، اۋدارماشىلار، تولماچتار ت.ب. دايىندايتىن بۇراتانا حالىقتارعا ارنالعان ارالاس مەكتەپتەر اشتى. 1916 جىلى حالىق پاتشانىڭ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققاندار الدىمەن ەلدىڭ مۇددەسىن ساتقان، سول مەكتەپتەردى بىتىرگەن «بىلىمدىلەردى» جازالادى. وتارلاۋشىلارعا قىزمەت ەتكەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى الاشوردالىقتار سياقتى ۇلتىنىڭ زيالىسى بولا المادى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى وتارلاۋشىلاردىڭ الداۋىندا جۇرگەنىن ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءتۇسىندى.

ەلدەگى بالا-باقشالار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جارتىسى، ءاربىر ءۇشىنشى مەكتەپ – ارالاس ياعني بۇراتانا ۇرپاق تاربيەلەيدى. مىسالى، الماتىدا مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە بەرەتىن بالا-باقشانىڭ ۇلەسى-12%، مەكتەپ-35%، استانادا - 50%-دان كەم. بۇنداي ءبىلىم جۇيەسىمەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن ادام كاپيتالىن دامىتۋ جانە تولىققاندى ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، بۇراتانا توبىردى وسىرەتىن ءبىلىم جۇيەسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن 2020 جىلعا دەيىن ارالاس مەكتەپتەر جابىلىپ، قازاق جانە ورىس تىلىندە وقىتاتىن بالا-باقشا، مەكتەپ، كوللەدج، جوو قالدىرۋ كەرەك.;

- ارالاس جانە ورىس مەكتەپتەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم جۇيەسى نەگىزىنەن كەڭەستىك-رەسەيلىك. ولار ماتەماتيكادان جاقسى ءبىلىم بەرگەنىمەن، قالعان پاندەردىڭ ءبىلىمى

- بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ كەلەسى ماسەلەسى، وندا نەگىزگى فاكتور- ادام ينتەللەكتىسىنىڭ قالىپتاسۋ فاكتورى قارالمايدى. ادام ينتەللەكتىسىنىڭ 40-50% بەس جاستا، 60-70% جەتى جاستا، 9 جاستا 92%-عا دەيىن جانە 15 جاستا ولىق قالىپتاساتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن. بىزدە مەكتەپكە بالا 7 جاستا (جاپونيادا 5 جاستا) بارادى جانە اپتاسىنا ورتاشا 41-42 ساعات (جاپونيادا 52 ساع.) وقيدى. قورىتىندىسىندا، ءبىزدىڭ وقۋشىلار 10 جىلدىق بىتىرگەندە شەتەلدىك قۇرداستارىنان 5 مىڭداي ساعات، 12 جىلدىقتا- 6 مىڭداي ساعات ياعني باكالاۆردىڭ كۋرسىن كەم وقيدى. ودان كەيىنگى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ارتتا قالۋ قورىتىنداسىندا عىلىم، تەحنولوگيا جانە يننوۆاتسيانىڭ دامىماۋىنىڭ سەبەبى بولماق. بۇنداي قوعامنىڭ مۇشەلەرى ءوز مۇمكىندىكتەرىن تولىعىمەن كورسەتە المايدى ياعني باقىتتى بولا المايدى. سۇراۋ جۇرگىزگەندەردىڭ 60% رەسپۋبليكاداعى ءبىلىم دەڭگەيى تومەن دەپ جاۋاپ بەرسە، تاعى 22,9% ءبىرىنشى كەزەكتە وتە بىلىكتى ۇستازدار قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى.

- بۇۇ دەرەگى بويىنشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ۇزاقتىعى مەن دەنساۋلىق سالاسى بويىنشا 128 ورىندا (رف-112, بەلارۋسسيا-118). تۇرعىنداردىڭ ساۋاتتىلىعى، بىلىمگە قولجەتىمدىلىك جانە گەندەرلىك تەڭدىك بويىنشا قازاقستاننىڭ كورسەتكىشى جوعارى بولعانىمەن، ءومىر ۇزاقتىعى بويىنشا گوندۋراس (73,4), الجيرلەردەن (73) كەيىن قالعان، كەيبىر دەرەكتەردە قىرعىزستان مەن وزبەكستانمەن (68-70 جاس) شامالاس. ادامداردىڭ ءومىر ۇزاقتىعى الەۋمەتتىك فاكتورلار، ءومىر دەڭگەيى، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعى جانە ەكولوگيالىق جاعدايعا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جەردە رەسەيگە 50 جىلعا جالعا بەرىلگەن بايقوڭىر كوسمودرومى مەن 90 جىلعا تەگىن بەرىلگەن 10 ملن گا اسكەري پوليگونداردىڭ ايماعىندا ونكولوگيالىق اۋىرۋلاردىڭ دەڭگەيى ورتاشا ستاتيستيكادان 10-12 ەسە كوپ.

پروون-نىڭ دەرەگى بويىنشا باتىس ەۋروپادا دەنساۋلىق پەن بىلىمگە ءجىو-ءنىڭ 8,1% جانە 8,5% بولىنەدى. الەمدە دەنساۋلىققا ورتاشا 5,5%، قازاقستاندا 2,5% بولىنەدى. دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ 50%، اقش-تا ەڭبەككە جارامدى تۇرعىنداردىڭ 2/3 وي ەڭبەگىمەن اينالىسادى.

 

ءىى. اۆتوردىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ تاقىرىبىندا ۇلت، ۇرپاق، ءدىن دەموگرافيا، يننوۆتسياعا... جازعان قوسىمشا ماتەريالدارىن abai.kz سايتىنداعى «قازاق وركەنيەتىندەگى ۇلت جانە ۇرپاق ماسەلەسى» ماقالالار توپتاماسىنان وقي الاسىزدار;

 

ءىىى. ساكرالدى قازاقستان (سق) جانە ءححى عاسىر وركەنيەتى

 

ساكرالنىي (وت لاتينسكوگو sacralis-سۆياششەننىي), وبوزناچەنيە سفەرى ياۆلەني، پرەدمەتوۆ، ليۋدەي، وتنوسياششيحسيا ك بوجەستۆەننومۋ، رەليگيوزنومۋ، سۆيازاننىح س نيمي، ۆوتليچيە وت سۆەتسكوگو، ميرسكوگو، پروفاننوگو. ۆ حودەيستوري پروتسەسسۋ وسۆياششەنيا، ساكراليزاتسي پروتيۆوستويت دەساكراليزاتسيا، سەكۋلياريزاتسيا رازليچنىح ستورون چەلوۆەچەسكوگو سۋششەستۆوۆانيا.

سۆياتوست — ەتو اتريبۋت بوجەستۆا ي بوجەستۆەننوگو. سۆياتوە — ەتو وبلادايۋششەە بوجەستۆەننىمي كاچەستۆامي يلي ۋنيكالنىمي بلاگوداتنىمي سۆويستۆامي، بليزكوە يلي پوسۆياششەننوە بوگۋ, وتمەچەننوە بوجەستۆەننىم پريسۋتستۆيەم.

سۆياششەننوە وبىچنو وزناچاەت كونكرەتنىە پرەدمەتى ي دەيستۆيا، پوسۆياششيوننىە بوگۋ يلي بوگام، ي يسپولزۋەمىە ۆ رەليگيوزنىح ريتۋالاح، سۆياششەننودەيستۆياح. زناچەنيا پونياتي سۆياششەننوە ي سۆياتوە چاستيچنو پەرەكرىۆايۋتسيا، ودناكو سۆياششەننوە ۆىراجاەت ۆ بولشەي ستەپەني رەليگيوزنوە پرەدنازناچەنيە سۋبەكتا، چەم ەگو ۆنۋترەننيە سۆويستۆا، پودچەركيۆاەت ەگو وتدەلەننوست وت ميرسكوگو، نەوبحوديموست وسوبوگو ك نەمۋ وتنوشەنيا.

ۆ وتليچيە وت وبويح پرەدىدۋششيح پونياتي، ساكرالنوە پوياۆيلوس نە ۆ رەليگيوزنوم, ا ۆ ناۋچنوم لەكسيكونە ي يسپولزۋەتسيا پري وپيساني ۆسەح رەليگي، ۆكليۋچايا يازىچەستۆو, پەرۆوناچالنىە ۆەروۆانيا ي ميفولوگيۋ. سۋششەستۆۋەت نەسكولكو پوزيتسي، س كوتورىمي سۆيازانو پونياتيە ساكرالنوگو. سرەدي نيح — نۋمينوزنوست, حتونيچەسكوە, ينديففەرەنتنوە وتنوشەنيە ك سيستەمە زناكوۆوگو وبمەنا، نەسووتۆەتستۆيە يدەە كوليچەستۆەننوگو، نەارتيكۋليروۆاننىي ي سوكرىتىي حاراكتەر، پرەدستاۆلەنيە و ساكرالنوم كاك و درۋگوم. ساكرالنوە — ەتو ۆسە، چتو سوزداەت، ۆوسستاناۆليۆاەت يلي پودچەركيۆاەت سۆياز چەلوۆەكا س پوتۋستوروننيم.

جوعارىدا ۆيكيپەديا ت.ب. سوزدىكتەردەن انىقتاما بەرىلدى. قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت رەتىندە ۇكىمەت دەڭگەيىندە «سق» باعدارلاماسىن قابىلداپ، وعان قازىنادان قارجى ءبولىنۋى ەل ساياساتىنىڭ ايقىندالماعانىن نەمەسە ايقىندالسا دا ونىڭ ماقساتى «قوعامدى العا جەتەلەۋ ەمەس، ۇڭگىرلىك ساناعا باعىتتامايدى ما؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى:

1. تاپ وسىنداي ساكرالدىق باعدارلاما افريكا مەن مۇحيتتاعى ارالدار سياقتى الەم وركەنيەتىنەن شەتكەرى قالعان جەرلەردە بولماسا، دامىعان نە جاڭايندۋستريالدىق ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق;

2. «سق» اۆتورلارى، «ءبىز بابالار ارۋاعىنا سيىنعان حالىقپىز، ياعني ول ءبىزدىڭ ءداستۇر بولعاندىقتان، ونى دامىتۋىمىز كەرەك»، دەپ نەگىزدەۋى مۇمكىن;

ا). بۇل جەردە «ححىع مەملەكەت قانداي داستۇرگە باسىمدىلىق بەرۋ كەرەك؟» دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. بىزگە الدىمەن ءداستۇردىڭ وزىعى، ياعني زامان باسەكەلەستىگىنە ساي، وتانسۇيگىش، كرەاتيۆتى تۇلعا تاربيەلەي الاتىن ءداستۇر، ونەر، فيلوسوفيا، مورال، ءدىن، ادەبيەت، ءبىلىم، عىلىم، يننوۆاتسيا...  ياعني مادەنيەت قاجەت. بۇل، قوعامدى ياعني ونداعى ادامداردىڭ تۇرمىسى مەن ءومىرىن نەمەسە ادام كاپيتالىن جان-جاقتى دامىتۋعا قاجەتتى سالالار;

ءا). ال، قاسيەتتى نە ساكرالدى ۇعىمى- ول نەگىزىنەن ادامداردىڭ ومىرىنەن تىس، «و» دۇنيە تۋرالى الەمدىك دىندەردىڭ پايدا بولعان كەزدەرىندە قالىپتاسقان ۇعىم،

ب). يۋدايزم، حريستيان جانە يسلام دىندەرى پايدا بولعان قاسيەتتى جەر پالەستينا مەن يزرايل 70 جىلدان بەرى، سول «قاسيەتتى» جەرلەر ءۇشىن بولاتىن ماڭگى سوعىستىڭ وشاعىنا اينالدى;

ۆ). بىزدەگى «قاسيەتتى» جەرلەردىڭ 75-80% ەلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى، ءۇستىرت پەن ۇلىتاۋدا ورنالاسقان. بۇل وڭىرلەردە ۆۋلكانداردان قالعان تاۋلار مەن توبەلەر، بۇلاقتار مەن تابيعي انوماليادان قالىپتاسقان ۇڭگىرلەر مەن ولاردى مەشىت پەن ۇيلەرگە پايدالاعان جەرلەر، ساق قورعاندارى، مازارلار... جاتادى;

گ). ارينە، احمەت ياسساۋي كەسەنەسى، الاشا مەن جوشى حاندار مەن بەكەت اتا قورىقتارى ت.ب. حالقىمىز ءۇشىن قاسيەتتى ورىندار. كونە تۇركىلەر مەن قازاقتىڭ ۇعىمىندا ارۋاقتار مەن ءتىرى ادامداردى ءبىرتۇتاس قاراعان ياعني ولار ومىردەن وتكەن ارۋاقتاردىڭ رۋحى، ەرلىگى، تاجىريبەسىنە سيىنعان. رۋح دەگەن نە؟ مىسالى، جەتىسۋ، سىر بويى، ورتالىق قازاقستان جەرى 60-70 جىل بويى قالماقتىڭ بوداندىعىندا بولعاندا وتارشىلارعا قارسى ەستە قالاتىن ءبىر كوتەرىلىستىڭ بولماعانى مۇلدەم تۇسىنىكسىز؟! ەگەر، حان ابىلقايىر 1728 جىلى 25 مىڭداي اسكەرمەن (جارتىسى جولدا سۇزەكتەن ولگەننەن كەيىن قالعانى) جايىقتان كەلىپ، الدىمەن اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىن، 1731 جىلى بۇلانتى شايقاستارىن جەڭبەگەندە قازاق سول قۇلدىقتا قالار ما ەدى؟! بۇل جەڭىستەردىڭ ءرولى قازاق تاريحىندا 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىكپەن تەڭ، ال قۇندىلىعى – ول ەلدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ولاردىڭ جەڭىسكە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋىندا بولدى.

ودان كەيىن وڭتۇستىك ءوڭىردى ونداعان جىلدار بويى بيلەگەن قوقاندىقتار تۇركىستاندا جەرلەنگەن قازاقتىڭ 116 حانى، باتىرى، بيلەرىنىڭ زيراتتارى مەن بەلگى تاستارىن قيراتقاندىقتان، ول جەر ۇجىمدىق زيراتقا اينالدى. حان ابىلايدىڭ تاسى باسقا تاستىڭ استىندا كورىنبەي قالعاندىقتان عانا كەزدەيسوق جاعدايدا ساقتالعان.

1859 جىلى چەرنياەۆ 200-دەي كازاكپەن تۇركىستانعا كەلىپ ەكى زەڭبىرىكتىڭ بىرەۋىنەن وق اتقاندا 20 مىڭداي جەرگىلىكتى سارباز جەر باۋىرلاپ جاتىپ الىپ باستارىن كوتەرمەپتى. تەك، كەنەسارىنىڭ ۇلى سىزدىق سۇلتان عانا قاسقايىپ تۇرىپتى. وعان وق اتۋعا كازاكتار باتا المادى. سودان 10-15 جىل بۇرىن ساداق، قىلىشپەن قارۋلانعان كەنەسارى ساربازدارى ونداعان زەڭبىرىكپەن قورعاعان ورسك مەن اقمولا بەكىنىستەرىن 2-3 رەتتەن ورتەپ، باسىپ الماپ پا ەدى؟! سوندا، حالقىمىز بەن تاريح ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى كەنەسارىنىڭ رۋحى مەن ساربازدارىنىڭ ەرلىكتەرى قايدا كەتكەن؟ ەرلىكتى جاسايتىن ەرلەر! ۇلتتىڭ اسىل قاسيەتى ەل قورعاعان حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ مىنەزدەرى مەن بيىك رۋحتارىندا. قازاق ءۇشىن قاسيەتتى (ساكالدى) دۇنيەلەر وسىلار.

وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا دەيىن تۇركىستانداعى ۇلى ماۆزولەيدى مالقورا رەتىندە پايدالانىپتى.

ال، بۇگىندە شىمكەنت قالاسىنداعى ورتالىق پاركتى اباتتاندىرۋعا قالا بيۋدجەتىنەن 102 ملن تەڭگە بولگەن. ول «پاركتىڭ كوركى» لەنين ەسكەرتكىشى مەن وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى سوزاق ازاتتىق كوتەرىلىسىن قانعا بوياعان قىزىلاسكەرلەردىڭ ەسكەرتكىشتەرى قازاقستاننىڭ ساكرالدى وبەكتىلەرىنىڭ ساناتىنا كىرگەن دەپ قابىلداۋ كەرەك.

بۇل جەردە ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، «ەرلەر كەتىپ ەركەك قالدى، قوياننان دا قورقاق قالدى»، دەگەنى بولۋدى.

جوعارىداعى، تاريحتىڭ مىسالدارى عاسىرلار بويى دىندارلىق جانە ديحانشىلىقپەن اينالىسقان تۇركىستاندىقتارعا ازاتتىقتان گورى، «شۇكىرشىلىك» نەمەسە «قۇلشىلىق» قىمبات ەكەنىن كورسەتۋدە. حالىقتىڭ دىنگە جاپپاي بەتبۇرىسى تۇركىستاننان باستالىپ، شىعىسقا قاراي تاراعان جانە نەگە ەكەنىن، ۇلت پەن مەملەكەتكە ەڭ قاسيەتتى ەل، جەر، انا ءتىل سياقتى ۇعىمدارعا نەمقۇرايلىلىق تا وسى ايماقتا جانە جالپى ءدىندارلاردىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. يسلام العاشىندا الەمگە، ونىڭ ىشىندە وا ارابتىڭ قىلىشىنىڭ كۇشىمەن تاراعانى بەلگىلى. ب.د. 751ج تالاس-اتلاح شايقاسىندا دا ارابتار قىتاي اسكەرىن تالقانداعاننان كەيىن، كۇنشىعىستىڭ وا-عا ەكسپانسياسى توقتادى. («جىبەك جولى» قاي ۋاقىتتا دا، تەك ساۋدا-ساتتىق عانا ەمەس، وتارلاۋ جولى بولعانىن جانە بولاتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك). ءبىزدىڭ ءدىندارلار سول شايقاستاعى ءدىن تاراتۋشى قۇتايبى ت.ب. ارابتىڭ باتىرلارىنىڭ رۋحىن نەگە مۇرا قىلا المادى؟ رۋحسىز ءدىندارلار ەلىن، جەرىن، ءتىلىن، ءدىنىن قالاي قورعاماقشى؟ ونداي، ەلگە، ءومىر ءۇشىن كۇرەستىڭ ورنىنا ءولىمدى ياعني ورتودوسالدى ءدىندى ۋاعىزدايتىن جۇرەكسىز سۇلدەلەردىڭ قوعامعا پايداسىنان زيانى كوپ ەمەس پە؟ سەبەبى، ءال فارابي، يبن سينا، يبن رۋشد ت.ب. كەزىندە ءبىلىمى مەن عىلىمى شارىقتاعان يسلام حاليفاتى جارتى الەمدى بيلەسە، جالپى ينتەللەكتۋالدىق قۇندىلىقتاردان بەزىپ ورتودوكسالدىق يسلامعا اۋىسقاننان كەيىن تۇركيادان باسقا 56 مۇسىلمان ەلى 2,5-3 عاسىر بويى جالپى وركەنيەتتەن ارتتا قالىپ بوداندىققا كىردى. قۇلدارعا، كىمگە قۇل بولسا دا ءبارى ءبىر عوي. بۇرىن جىلقى مىنەزدى، ءبورى رۋحتى قازاقتىڭ ورتاسىندا ەندى جاقسى ادام دەگەن ۇعىم، قوي مىنەزدى جۋاس نە ەڭبەگى ادال-ەتى ارام ەسەك سياقتىلاردى اتايتىن بولدى. بۇد توبىرلىق مىنەز، قۇلدىق سانانىڭ، كۇرەسكە ەمەس، قۇرباندىق بولاتىن قوعامنىڭ بەلگىلەرى. ونداي قوعامدا رۋحاني جاڭعىرۋ بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق بۇل ەزدىگىنەن قۇتىلماسا، وندا سانى 99% بولسا دا انا ءتىلىن مەملەكەتتىك قىلىپ، جەر بايلىعىنىڭ ءوزى يەسى بولىپ ەكونوميكاسىن دا باسقارا المايدى؟! بۇل «فەنومەن» ءالى زەرتتەپ، ناقتى شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى؟!

 

ع. الاشوردا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ قاينار كوزى. قازاق حالقىنىڭ ءۇش عاسىرلىق ازاتتىعى مەن مەملەكەتىن قۇرۋداعى ەڭ اۋقىمدى، ۇلتتىڭ ساناسىن وياتىپ، ولمەيتىن رۋحىن قالىپتاستىرعان، قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن حالىقارالىق ساياسي ارەناعا شىعارعان ينتەللەكتۋالدىق  كۇرەس – ول الاشوردا قوزعالىسى بولدى. مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاعىنان» باستاپ، ماعجاننىڭ، «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى... مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەگەن ۇراندارى ابايدىڭ كەزىندەگى، «ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان...» قازاقتى وياتىپ، بولاشاققا سەنەتىن ءبىرتۇتاس ۇلت قىلىپ كەتتى. الاشورداشىلار گازەت-جورنالدار شىعارۋ مەن ءبىلىم وشاقتارىن اشۋ ارقىلى حالىقتى اعارتۋ، ساياسي كۇرەسكە دايىنداۋ، تولىققاندى ۇلت قالىپتاستىرىپ، اۆتونوميالىق مەملەكەت قۇردى. ولار، ودان بقرىن عاسىرلار بويى بولماعان وزگەرىستەر جاساپ  ۇلتتى تۇپكىلىكتى وزگەرتتى، ساپالىق جاڭا دارەجەگە كوتەرىپ، الەم وركەنيەتتەرىنىڭ ستاندارتتارىن ەنگىزدى. سونىمەن قاتار، م.شوقايعا پاريجدە ەسكەرتكىش قويىلىپ، «پەتەربور ادامى» اتاعى بەرىلۋى، م. دۋلاتوۆتى كەمال اتاتۇرىك ءوزىنىڭ ۇستازى ساناۋى... ياعني الاشوردا قوزعالىسى تاريحتاعى حالىقارالىق ازاتتىق كۇرەستىڭ جارقىن بەتتەرىنە اينالدى. جان-جاقتى زەرتتەلىپ بولماعان الاشورداشىلاردىڭ ۇلتتىق يدەيالارى ءححى عاسىردا دا قازاق مەملەكەتىن دامىتۋدا ءوز ۇلەستەرىن قوسادى.

سوندىقتان، الاشوردا قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىن: ا). ءار بالا-باقشا، وقۋ ورىندارى، بارلىق كومپانيالار مەن مەكەمەلەردە وتكىزۋ; ءا). مەكتەپ، جوو باعدارلامالارىنا «الاشتانۋ جانە الاشوردا» ءپانىن ەنگىزىپ، ەنتسيكلوپەديالار جانە الاشوردالىقتاردىڭ ەڭبەكتەرىن شىعارۋ; ب). الاشورداشىلاردىڭ سۋرەتتەرى (پورترەتتەرى) بالا-باقشالاردان باستاپ... قالا، وبلىس اكىمشىلىگى مەن ۇكىمەت، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ كابينەتتەرىندە تۇراقتى بولۋى; ۆ). الاشورداشىلارعا ەسكەرتكىش ورناتۋ، كوشە، پارك، قالا اتتارىن بەرۋدى زاڭداستىرۋ.

بۇل شارالار قازاق ەلىنىڭ رۋحاني جانە ينتەللەكتۋالدىق دامۋى جولىنا تۇسىرەتىن قارىمدى قادامدار بولماق.

1. قر الدىنداعى بۇگىنگى نەگىزگى ماسەلە – ول تاۋەلسىزدىكتى ياعني جەردىڭ تۇتاستىعى مەن ونىڭ بايلىعىن قورعاۋ، ادام كاپيتالى مەن يننوۆاتسيانى دامىتۋ ارقىلى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جانە قورعانىس قۋاتىن ارتتىرۋ! وسىنداي، مەملەكەت ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدە «سق» ءرولى قانداي؟;

د). قازاقتىڭ جاعدايىندا ساكرالدىق ۇعىمى - ول دىندارلىق، رۋشىلدىق نەمەسە ءترايبوليزمنىڭ بالاماسى بولىپ قالۋدا. ول اسىرەسە وڭتۇستىك-شىعىس ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ ساناسىندا تەرەڭ سىڭگەن. بۇل وڭىردە ءار رۋدىڭ «كوسەمدەرى» سايلانعان، وزدەرىنىڭ قورلارى، مەشىتتەرى مەن زيراتتارى بار، ياعني قازاق وسىنداي جاعدايدا «و» دۇنيەدە دە باستارى قوسىلمايدى. قور ارقىلى سول رۋدىڭ بالالارىن وقىتۋ، بيلىككە باراتىن ادامىنا قارجىلاي كومەك («پارا») بەرۋ... شەشىلەدى. بۇل، «س بلاگيمي نامەرەنيامي دوروگا ۆىمىششەن ۆ اد...» دەگەننىڭ قازاقشا ءتۇرى بولار. وسى جۇيە تاۋەلسىز ەل بيلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى تارماعىنا دەيىن تاراعان. ساياساتكەر پەتر سۆويكتىڭ، «ۇلى ءجۇز ەلدەگى بيلىك پەن بايلىقتىڭ 70%-ىن باقىلايدى»، دەگەنى نەگىزسىز ەمەس. قازاق رەتىندە وسى پايىممەن كەلىسكىڭ كەلمەيدى؟ وندا اقيقاتى قايسى؟ قوعامدى تۇگەل جاۋلاعان سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دا نەگىزى وسىنداي ادىلەتسىزدىكتە. بۇل، ەلدى بىرىكتىرىپ بەرەكەگە اپاراتىن ەمەس، كەرىسىنشە ونى قۇردىمعا كەتىرەتىن جول;

ج). ونداي قوعامدا ادىلەتتىلىك، بىرلىك، اشىقتىق، ادام قۇقىعىن ساقتاۋ، دەموكراتيانىڭ... ورنىن جالپى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنا كەرەعار - ادام قۇقىعىن تاپتاۋ، ادىلەتسىزدىك، پاراقورلىق ... سياقتى بولاشاعى جوق قوعامعا ءتان، وركەنيەتكە جات جۇيە قالىپتاسادى. ونداي قوعامنىڭ يدەولوگياسى دا ۇڭگىرلىك سانامەن تولىعادى;

ز). ءبىلىم سالاسىنداعى باعدارلامادان سىزۋ، سۋرەت پاندەرىن الىپ تاستاۋى (XV-XVIIعع باتىستاعى رەنەسسانستىڭ نەگىزىن سالعان لەوناردو دا ۆينچي، ميكەلاندجەلو، رافاەلدەر ساۋلەتشى، سۋرەتشىلەر ەدى) قوعامنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا كەدەرگى بولسا، مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپتارىنان فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، بيولوگيا پاندەرىن قازاقشا وقىتپاۋى كەڭەس وداعى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق عىلىم مەن تەحنولوگيانى قۇرتۋ، ال 2,5-3,0 جاستان ءتىلى شىقپاعان بالاعا بىردەن ءۇش ءتىل ۇيرەتۋ سياقتى ەسى دۇرىس ادامنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن ناقۇرىستىق تاجىريبەلەردىڭ ەشقانداي تاۋەلسىز ەكسپەرتيزاسىز ىسكە اسۋى ەل دامۋىن ونداعان جىلدارعا كەرى كەتىرەتىن شارا بولماق. ۇكىمەتتىڭ وسىنداي كەرەعار تىرلىكتەرى قوعام دامۋىن ونداعان جىلدارعا كەرى كەتىرەتىن «شۆوندەرلەردىڭ ارەكەتى» بولىپ تابىلادى. ونى  ا.ەينشتەين، «ناداندىقتا شەك بولمايدى» دەپ ءتۇسىندىردى;

ە). ءبىز ەل بولامىز دەسەك، الدىمەن ەل قورعايتىن باتىرلارىمىز، ۇلت پاتريوتتارى مەن زيالىلارىمىزدى دارىپتەپ، جاس ۇرپاقتى سولاردىڭ ۇلگىسىمەن تاربيەلەۋىمىز كەرەك. مىسالى، قسرو-نىڭ №1 سىناقشى-ۇشقىشى، عارىشكەر ت. اۋباكىروۆ، قسرو جانە رف باتىرى، قازاق ا.مايدانوۆ، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، عالىم (قازاق جىگىتى، ماگاتە), حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ قىتاي تۇرمەسىندە 41 جىل وتىرعان قاجىعۇمار شابانۇلى، تاشەنوۆ، م.ەسەناليەۆ، س.اقاتاي ت.ب. مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرگىزبەي تۇرىپ جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ مۇمكىن ەمەس;

ي). وسى ساكرالدىق باعدارلاماسىن وقىعاندا اعىلشىن وتارلاۋشىلارى افريكا تايپالارىن قۇل قىلىپ، ولاردى ايۋاندىقپەن قىرۋىنا قارسى كۇرەسكەن اعىلشىن ازاماتىن تۇتقىنداپ ورتەيىن دەپ جاتقاندا، شەتتە جانباي جاتقان شوقتى ۇرلەپ جىبەرگەن جەرگىلىكتى كەمپىرگە قاراپ، «سۆياتايا پروستوتا» دەگەنىن ەسكە تۇسەدى. سەبەبى، قازاق جەرىن قورعاعان باتىرلارىن سوتتاتۋدى قولداپ (نەمقۇرايلىلىق تا ساتقىندىق), ەل ياعني ءوزىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايلى قارايتىندار دا «قاسيەتتى قاراپايىمعا» جاتادى.

شنوبەل سىيلىعىنىڭ نوميناتسياسىنا كىرمەي تۇرعاندا، ۇڭگىرلىك سانانىڭ ءيىسى اڭقىعان وسى «ساكرالدىق» دەگەن پالەسىنەن قۇتىلۋ كەرەك. جالپى،  قابىلداناتىن باعدارلامالار تاۋەلسىز ەكسپەرتيزالاردان ءوتىپ، قوعاممەن ساناسپاعاسىن وسىنداي ەسالاڭداردىڭ ساندىراقتارىنا ءجيى ۇرىنىپ، ءبىر باسقان تىرناۋىشتى قايتا-قايتا باسا بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇرىنعى قۇندىلىقتار وزگەرىپ، قوعام وركەنيەتكە باعىت الىپ جاتقان، قازىرگىدەي وتپەلى كەزەڭدە تاۋەلسىز ەلدىڭ العا باسقان قادامى قارىمدى بولۋ ءۇشىن، قوعامعا ەندىرەتىن جاڭالىقتار مەن ۇستانىمداردى الدىن-الا جان-جاقتى سارالاپ، قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى.

مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ءۇشىن رۋحاني جاڭعىرۋ،- ول جوعارىداعى ۇلى بابالار رۋحىن جاڭعىرتىپ، ماحامبەتتەردىڭ، قارا قازاقتى ازات ەتىپ، «ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي، ەل قوندىرسام دەپ ەدىم. جاعالاي جاتقان سول ەلگە، مال تولتىرسام دەپ ەدىم؟» دەگەن «ۇلى ارمانى»، حان ابىلايدىڭ ەلىن وتىرىقشى ەتىپ كوشتىڭ الدىنا شىعارۋ، الاشورداشىلاردىڭ الاشتى وركەنيەتكە جەتكىزۋ ارماندارىنىڭ... ورىندالۋى.

بۇل جولدا بىزگە، ماحامبەتشە ايتقاندا:

...تەبىنگىنى تەرگە ءشىرىتىپ،

تەرلىگىن مايداي ەرىتىپ،

...ات ۇستىندە كۇن كورىپ،

اشارشىلىق ءشول كورىپ،

نايزاسىنان قان تامىپ،

قاندى كوبىك تۇكىرىپ،

...جولبارىسشا جورىتىپ،

بورىدەيىن جول جاتىپ،

جاۋىرىنىنان مۇز قاتىپ...-

جۇرەتىن، ەلدىڭ اسقاق ارمانىن ىسكە اسىرۋدى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىراتىن ۇرپاق تاربيەلەۋىمىز كەرەك.

Abai.kz